آقای نصیری عزیز.

سلام.
ممنونم که وقت گذاشتید و با دقت و حوصله، صحبتهایتان را توضیح دادید و آن را بهتر و بیشتر تکمیل کردید تا من هم بهتر آن منظور شما را متوجه بشوم.
اجازه بدهید که من هم منظورم را بهتر توضیح بدهم.

اول از همه اجازه بدهید که نکته‌ای را در مورد فواد انصاری بگویم. جنس حرفی که من برای شما می‌نویسم با جنس حرفی که برای فواد نوشته‌ام و خواهم نوشت متفاوت است.
چون آن چه شما نوشتید یک «نظر» است و «نظر» هر چه باشد، قابل بحث است و صاحب «هر نظری» می‌تواند از هر «نظری» دفاع کند به امید روزی که «صاحب نظری» یافت شود و بتواند در میان آنها که نظرات متفاوت دارند، حکمی دهد و قضاوتی کند. چنانکه آنچه من هم در ادامه برای شما خواهم نوشت چیزی از همان جنس «نظر» است.

اما نگرانی من در مورد فواد – که می‌دانم چون من را می‌شناسد من را خیلی خوب می‌فهمد – و امثال فواد حساسیت بیشتری دارم و این حساسیت از آنجا ناشی می‌شود که فواد «متممی» است. اگر فواد صادقی، «دکتر فواد انصاری»بود، هر چه می‌گفت برای من مهم نبود. چرا که نظام آموزش عالی کشور نشان داده که می‌تواند به سرعت «سیب زمینی»، دکتر ایجاد کند و کم ندیده‌ایم “دکترها” و “خود نخبه خواندگانی” را که نه تنها باری از پیکر بیمار اقتصاد و فرهنگ این کشور برنداشتند، بلکه سرطانی شدند که امروز این بدن نحیف اقتصاد ملی، با تمام تلاش و کوشش داخلی و بیرونی نمی‌تواند از غده هایی که رشدشان توسط ایشان تسهیل و تسریع شد، به سادگی و در کوتاه مدت، رهایی یابد.

البته قطعاً توصیف من در رابطه با هر کسی نیست که عنوان «دکتر» را کسب کرده است. اما اتفاقاً دیده‌ام که آن محققان راستینی که امروز این درجه را کسب کرده‌اند و برای توسعه علم و دانش تلاش می‌کنند، خودشان تاکید دارند که بیشترین لطمه به اعتبار را از دست همان قشر “خود نخبه خوانده” تحمل کرده‌اند و می‌کنند.

فواد انصاری، دکتر فواد انصاری نیست. فواد، یک متممی است. همان کسانی که من – به شهادت آنها که زندگیم را از نزدیک دیده‌اند – زندگیم را برایشان وقف کرده‌ام و حاضرم جسم و جانم را برایشان بدهم تا در این کشور زندگی کنند و رشد کنند و شاید سالها بعد، ما را از شر این نظام آموزشی بیمار و تخدیر آور و توقع آفرین و زاید و پست و ضعیف و عقده‌ای پرور و کهنه و پوسیده،‌ رها کنند و با کمک هم، این کشور را به سمت نقطه‌ای ببرند که می‌تواند باشد و باید باشد.
همچنانکه قبلاً هم به ادبیاتی دیگر در گل آفتابگردان گفتم، من نه انتظار دارم که آن ایران را در طول زندگی‌ام ببینم و نه حتی انتظار دارم که فرزندم آن را ببیند. همین که ده نسل بعد در چنان ایرانی زندگی کنند، من را امروز راضی می‌کند و به من امید و انگیزه می‌دهد.

اگر تحلیل فواد من را دلگیر کرد از آن جهت بود که در آن چند نشانه دیدم که متوجه شدم حاصل کوتاهی من در آموزش بوده است. چون در توصیف نظرات شما که صرفاً «یک نظر» بود، از برخی نظریه‌هایی کمک گرفت که برای تقویت نظرات شما قابل استناد نبودند یا لااقل می‌توانستند گمراه کننده باشند.

طبیعی است که مسئولیت آن هم کاملاً بر عهده من است.
من دوست دارم کسی که متممی است و درس خوشه بندی را در مدل ذهنی خوانده است و درس مازلو را هم در متمم خوانده است، با تمام وجود مراقب باشد و بداند که نظریه مازلو، یک تئوری علمی برای طبقه بندی نیازهای انسانی نیست. بلکه یک خوشه بندی نیازهاست. همین و دیگر هیچ.
بنابراین پررنگ شدن یکی پس از ارضاء دیگری نیست.
مادری که گرسنه است هنوز به فرزندش بیشتر از خودش فکر می‌کند.
شهیدی که زن و فرزند را می‌گذارد و به جبهه می‌رود و باز می‌گردد، از سر پر شدن همه لایه های قبلی نیست.
نه تنها انسان – به عنوان یکی از پیچیده‌ترین مخلوقات خداوند – که بسیاری از حیوانات هم نیازهایشان را بر اساس سلسله مراتب مازلو رعایت نمی‌کنند.
هر کسی که سگ نگه داری کرده باشد می‌داند که سگ اگر گرسنه هم باشد و در حال مرگ، اگر صاحبش را در شرایط تهدید ببیند، دست از غذا خوردن می‌کشد و در حمایت از او پارس می‌کند.
حاشا بر ما که با تکیه بر فسیل‌های منقرض شده تاریخ مدیریت، انسان را از مقام سگ هم پایین‌تر ببریم.

بنابراین، شما می‌توانید از تاثیر گرسنگی بر اخلاق بگویید و این نظر مانند هر نظر دیگری قابل بحث است، اما یک متممی نباید برچسب مازلو را بر آن بچسباند و اگر چسباند، مشکل از او نیست. از من معلم است که نتوانسته‌ام مفهوم را تفهیم کند.
نگویید اینها تعارف است. من با تمام وجود می‌گویم که مسئولیت با من است. آنقدر نظام آموزشی در این کشور بی مسئولیت بوده و حاضر نشده مسئولیت این وضعیت اسف بار را که در آن هستیم بپذیرد که وقتی من به عنوان یک معلم کوچک می‌گویم تمام مسئولیت با من است، ممکن است در نگاه بعضی، یک تعارف تشریفاتی به نظر برسد.

نگرانی دیگر من هم در مورد مثالی بود که فواد زد. مراقبت از زندگی پروانه‌ها، بیش از آنکه یک دغدغه سیستمی باشد یک دغدغه اکوسیستمی است. فرق این دو را در سمینار تفکر سیستمی به خوبی بیان کردم و فایل‌های صوتی آن روی متمم موجود است و متممی‌ها این تفاوت را می‌دانند.
دغدغه سیستمی مصداق‌های بسیار ساده تری هم دارد. یک شکل آن، اندیشیدن به هزار سال بعد جهان است و شکل دیگر آن، دلسوزانه بالای سر یک گربه نشستن و غذا را با او نصف کردن یا خرده نانی را که بر زمین افتاده است برداشتن.
بنابراین دلگیری دیگر من این بود که مصداق‌های مهم و ساده تفکر سیستمی را نادیده نگیریم. تفکر سیستمی یعنی اینکه اگر خودکارم گم شد، یواشکی خودکار دیگری را از کیفش برندارم و از مدرسه به خانه نیاورم.
و اگر بپذیرید که مردم ما چنان گرسنه‌اند که در این حد غیرسیستمی شده‌اند، نمی‌دانم چگونه فرزند خود را به مدرسه می‌فرستید یا چگونه می‌گذارید به خیابان برود. من اگر بودم با بلم هم که شده بود از خاک ایران فرار می‌کردم!

نمی‌دانم چقدر گرسنگانی را که به آنها اشاره کردید می‌شناسید. نمی‌دانم نامشان را در کتابها خوانده‌اید یا با آنها رابطه نزدیک‌ هم داشته‌اید. نمی‌دانم چقدر طبقات پایین جامعه را می‌شناسید. نمی‌دانم آیا تا به حال کسی را دیده‌اید که چند سال جزو فهرست آرزوهایش، خریدن یک ساندویچ از بیرون باشد تا بتواند طعم «غذای بیرون» را بچشد؟
من این فضا را می‌شناسم. نه فقط به دلیل اینکه مصداق آخرین جمله که گفتم خودم هستم. بلکه به این دلیل که هنوز هم دوست داشتنی ترین دوستانم در این شهر، زباله گردها هستند. همان‌هایی که عادت نداریم ببینیمشان یا به آنها نزدیک شویم. مبادا که بوی عطر کرید یا شنل ما در میان بوی زباله‌های آنها گم شود.

مطمئنم آنها که مرا می‌شناسند با حرفهای پاراگراف قبل،‌نمی‌گویند که محمدرضا ژست پوپولیستی گرفته. من اتفاقاً عاشق ثروت هستم. علاقمند به اختلاف معقول طبقاتی هستم. چون انگیزه رشد و تلاش ایجاد می‌کند. برندها را دوست دارم. دیدن فقر و غنا کنار هم ناراحتم نمی‌کند. تنها تشویقم می‌کند که به فقیرها بیشتر فکر کنم. من با تمام وجود «مبانی» اقتصاد لیبرال را می‌فهمم. پس جنسم با آن قشری که با کاپیتال خواندن آدم شده‌اند فرق دارد و حرف‌هایم درد دیگری را در خودش پنهان دارد.

من زیاد با زباله گردها برخورد داشته‌ام. کسانی که اگر شما کمی بیشتر دقت کنید و ته مانده‌ای از غذایتان نماند؛ گرسنه می‌مانند.
شهادت می‌دهم که متوسط برخورد و شعوری که از آنها دیده‌ام، از متوسط برخورد و شعوری که از تحصیل‌کردگان رفاه تجربه کرده و عصاقورت داده این کشور می‌بینم، اگر بیشتر نباشد، کمتر نیست.

یک بار بنشینید و با آنها غذا بخورید تا ببینید که تا شما لقمه را نخورید، آنها لقمه را به دهان نمی‌برند. اکثرشان را دیده‌ام که چنین می کنند. یک بار به دعا کردنشان گوش بدهید تا ببینید چقدر سیستمی دعا می‌کنند. ببینید چقدر از کلیشه‌های رایج دعا به دور هستند. ببینید آنچه من به عنوان دعای شب قدر نوشتم و مردم به به و چه چه کردند را نخستین بار از زبان چه کسانی شنیدم.
حالا به عروسی بروید و ماشین‌های کلاس ۳ و ۵ و ۷ و E و S دم در را ببینید و سپس به داخل بروید و ببینید که بر سر میز شام چه می‌شود. اگر حجم غذا سه برابر مهمانان نباشد و فقط اندازه آنها یا دو برابر آنها باشد، ببینید که برای برداشتن جوجه کباب اضافه و قرار دادن کنار باقالی پلو با گوشت، چه می‌کنند و چگونه با آرنج یکدیگر را هل می‌دهند.

آقای نصیری عزیز. به من گفتید که امام علی فرموده‌اند که هرگاه فقر از یک در بیاید ایمان از در دیگر بیرون می‌رود. بله. اما این جمله تاکیدی بر اهمیت اقتصاد است و نه جمله‌ای در تایید بی ایمانی.
چنانکه وقتی امام علی بزرگوارمان، در مورد ظلم به آن زن یهودی که خلخال از پایش کنده بودند گفتند: اگر مسلمانی از این درد بمیرد قابل سرزنش نیست، منظورشان این نیست که راهکار عمومی مبارزه با دزدی، این است که همه بمیریم! بلکه صرفاً جدی بودن یک دغدغه را مطرح می‌کنند.
در منطق هم اگر می‌گویند P آنگاه Q منظور این نیست که رابطه دو طرفه است و همچنین منظور این نیست که فقط P هست که به Q منجر می‌شود.
ضمن اینکه اگر معتقدیم گرسنگی تفکر سیستمی را از بین میبرد و نبودن تفکر سیستمی ناشی از گرسنگی نیست، برای اثبات این ادعا باید ثابت کنیم که آنها که گرسنه نیستند، سیستمی تر فکر میکنند. اگر این نباشد آنچه میگوییم یک نظریه علمی نیست.
وقتی میتوانیم بگوییم که متولدین ماه مهر، مهربان هستند که ثابت کنیم آنها که متولد ماه مهر نیستند، نامهربانند. غیر از این حرفی علمی نزده ایم.

بعضی حرف‌ها به ظاهر زیباست اما باید علمی شود.
سوال مشخص من این است که: چند نفر از مردم این کشور شب‌ها گرسنه می‌خوابند؟
سوال دوم من این است که: چند درصد از آنها دزدی می‌کنند تا شب گرسنه نخوابند؟
سوال سوم من این است که چند درصد از کسانی که رشوه می‌گیرند، برای «کسب حداقل‌های زندگی» و به تعبیر شما “گرسنه بودن” است و چند درصد آن برای تلاش به رسیدن به سطح بالاتری از رفاه که امروز آن را ندارند و به هر دلیل آن را «حق خود» می‌دانند؟

کسی که دزدی می‌کند، گرسنه است،‌یک گزاره سنگین است. نیاز به تحقیق دارد. نیاز به تایید علمی دارد. اگر تحقیقی در این زمینه ندارید آنچه می‌گویید «شعری زیبا» است اما حرفی علمی نیست.

اگر می‌گویید که گرسنگی را به صورت نمادین گفتم و منظورم فقر است، باید حدودش را تعریف کنید. اگر می‌گویید عدم اطمینان از آینده است باید آن را مشخصاً تعریف کنید.

آیا کشورهای دیگر که از فقر و سختی اقتصادی در عذاب و تنگنا بوده‌اند، ابتدا رفاه به سراغشان آمده یا ابتدا اصلاح نگرش؟ همین اتریش که سال ۱۹۹۰ برای سرقت یک تکه نان، قتل هم در آن انجام می‌شد، آیا اول به همه نان دادند؟ یا اول مردم فهمیدند که باید به نان یکدیگر احترام بگذارند. مالزی را ببینید. من چون مشاهده مستقیمم محدود بوده آن را مثال نمی‌زنم اما خوانده‌ام که اصلاح آنجا هم شباهت‌هایی داشته است.

سیستمی فکر کردن حل کردن معادلات دینامیک سیستم نیست. همان فرهنگی است که می‌گوید تو نیکی می‌کن و در دجله انداز که ایزد در بیابانت دهد باز.
آیا زمانی که این شعر گفته شده همه سیرتر از الان بوده‌اند؟
تفکر سیستمی همین است که من بدانم امروز اگر فرزندم مدرک مهندسی را خرید و خانه‌ای طراحی کرد که سر مردم خراب شد، فردا آجر که بر سرش افتاد، زیر دست جراحی عمل می‌شود که او هم مدرکش را از همان منبع خریده است!

اینها شکم سیر می‌خواهد؟ نمی‌توانم بپذیرم که کسی با گرسنگان نشسته باشد و با سیران هم هم نفس باشد و بگوید که اینها بیشتر از آنها سیستمی هستند.

سیستمی فکر کردن از آموزش شروع می‌شود. می‌خواهم صادقانه بپرسم که آیا شما به فرزند خودتان هم می‌گویید که ۸۰% سرنوشت کشورش در اختیار خودش نیست؟
و اگر چنین است آیا فرزند من و شما عضو مسئولیت پذیری برای این جامعه خواهد شد؟
جز اینکه مهم‌ترین درس تفکر سیستمی این است که مشکل در یک فرد نیست. بلکه در تمام اجزای سیستم است؟

جز اینکه تفکر سیستمی می‌گوید اگر از اوضاع ناراضی هستید یک نفر را تغیییر ندهید. اوضاع بد تکرار می‌شود. بیایید به تدریج همه تغییر کنیم؟

تفکر ۸۰ – ۲۰ که شما گفتید، یک انقلابی می‌سازد و نه یک مصلح و جهان امروز نیازمند اصلاح است.

شما را نمی‌دانم. اما من به همه آن کسانی که آنها را فرزندانم می‌دانم و به فواد عزیزم و به تک تک آنها که عاشقانه دوستشان دارم می‌گویم که ما هر کدام، تک به تک مسئولیم. و سهم هیچ یک از ما ۱ در ۷۰ میلیون نیست.
اتفاقاً اینجا تنها جایی است که ریاضیات سنتی مصداق ندارد و سهم هر یک از ما بسیار فراتر از این کسر کوچک است.

من رامبد جوان را با همین برنامه ساده خندوانه یک متفکر سیستمی می‌دانم که سهمی بزرگ در برگرداندن روحیه به این مردم داشته است. آیا او باید می‌نشست و می‌گفت: من ۱ در ۷۰ میلیون سهم دارم؟ اگر رییس جمهور شدم کشور را اصلاح می‌کنم؟

من دکتر مجتهدی بزرگ را – که خاک پای ایشان هم نیستیم و اگر درقید حیات بودند باید پایشان را می‌بوسیدیم – متفکر سیستمی می‌دانم که البرز و شریف و پلی تکنیک را ساخت و هزینه‌اش را هم پرداخت.

من دزفولیان مدیر البرز را متفکر سیستمی می‌دانم که وقتی دید من اخراج شده‌ام یک سال خانه نشسته‌ام، من را ثبت نام کرد و در بستر مرگ گفت: یادت نرود که تو به زندگی یک تعمیرکار در خیابان عارف راضی بودی. بعدها که دیدی فرصت زندگی بیرون این خاک را داری، این یادت نرود.
و من هنوز که هنوز است، وقتی وسوسه نبودن در این آب و خاک در وجودم پررنگ می‌شود، به احترام او سکوت می‌کنم و شرمسار می‌شوم.

من آن مرد زباله گرد را متفکر سیستمی می‌دانم که وقتی دو وعده غذا به او دادم گفت: برای امروز من یک وعده کافی است. شما ماشین زیر پایت هست. شاید کس دیگری را ببینی که امروز نیازمند باشد.

دوست من.
این را اصلاً در مورد شما نمی‌گویم. خدا را شاهد می‌گیرم.
اما بگذارید صریح بگویم.
به عنوان کسی که بسیاری از کابوس‌های سختی و گرسنگی برایش خاطره است به شما می‌گویم:
عموم کسانی که از رابطه بین فقر و دزدی می‌گویند، شکم سیرهایی هستند که می‌خواهند به نام ما گرسنگان، از فرد دیگری دزدی کنند.
بیایید به یکدیگر یادآوری کنیم که آن یک توده لجن و کثافت است که هفتاد میلیون مولکول دارد و هر مولکول بیش از یک هفتاد میلیونیوم در هویت آن لجن نقش ندارد.
در جامعه انسانی، هر انسانی بیش از آن کسر سهم دارد و در جامعه سالم انسانی، تعالی وقتی شکل می‌گیرد که سهم بیشتری از مسئولیت را بپذیریم و سهم کمتری از دستاورد را بخواهیم…