منم خیلی موافقم با حرفت حمیدرضا جان.
‌
فکر می‌کنم برای این‌که موضع بالا و موضع پایین وجود نداشته باشه، لازمه که دو طرف مسئلهٔ خودشون رو در قالب «تفاوت جهان‌بینی» صورت‌بندی کنن.
‌
اما اگر دو طرف مسئله رو در قالب «حق و باطل» تعریف کنن، طبیعیه که موضع حق و موضع باطل برابر نیست. و هر یک از طرفین سعی می‌کنه نشون بده موضع خودش بالاتره. در واقع استفاده از کلمهٔ حق و کلمهٔ باطل، در ذات خودش دعوت به نزاع رو داره و نه دعوت به تفکر.
‌
یه بار یکی پرسید به نظرت بهترین عکس‌العمل در برابر خداناباورانی که به باورهای ما توهین می‌کنن چیه؟ گفتم این بدیهی‌ترین سوال جهانه. خب باید به باورهاشون توهین کرد.
به نظرم خیلی حرفم منطقی بود و دقیقاً همون‌طور که تو گفتی از «موضع برابر». اما نمی‌دونم چرا نپسندید.

سلام احمد جان.
به نظر من هم این نگاه، از بعضی جهات، با نگاه دم‌غنیمتی خیام شباهت داره و خیام رو تداعی می‌کنه. و البته از بعضی جهات، با خیام متفاوته.
‌
شباهتش از این جهته که فنا، این دو نفر رو ترغیب (یا وسوسه) نکرده که معناهای عجیب‌و‌غریب‌تری برای زندگی بسازن. همون‌قدر که ما وقتی پامون رو روی یه مورچه می‌ذاریم و می‌میره، از خودمون نمی‌پرسیم که «بعدش چی می‌شه؟ آیا این مورچه برای همیشه از عالم هستی محو میشه؟» این‌ دو نفر در مورد زندگی خودشون، چنین نگرشی دارن.
‌
اما تفاوتی هم داره که مطمئنم خودت هم توی ذهنت بوده. اونم اینه که خیام، این بی‌حاصلی زندگی رو با نوعی اعتراض و نارضایتی، یا لااقل با نوعی تعجب همراه می‌کنه:

جامی است که عقل آفرین می‌زندش
صد بوسه ز مِهر بر جبین می‌زندش
این کوزه‌گر دهر چنین جام لطیف
می‌سازد و باز بر زمین می‌زندش
‌
اما در داوکینز، حسرت و اعتراض خیامی رو نمی‌بینیم. شگفتی هم اگر هست، شگفتی از بودن جهان و پدیدهٔ حیاته. نه شگفت‌زدگی از مرگ و ممات.

شاید بشه این‌طوری گفت که کلمهٔ کلیدی خیام، «فنا»ست و کلمهٔ کلیدی داوکینز «حیاته».
‌
علتش رو هم میشه حدس زد. افق زمانی خیام، افق کوتاهیه. در حد عمر انسان. خیام (و بسیاری از انسان‌ها) نقطهٔ شروع زندگی رو تولد خودشون می‌بینن و وقتی با مرگ خودشون می‌سنجند، این فاصلهٔ کوتاه زندگی و مرگ براشون به سوال تبدیل می‌شه. که خب. چی شد؟ چی قراره بشه؟ چرا این‌طوری شد؟ اگر قرار بود این کوزه بشکنه، چرا درست شد؟
‌
اما کسانی مثل داوکینز، نقطهٔ آغاز زندگی انسان رو تولد خودشون نمی‌بینن. بلکه، انسان رو – چنا‌ن‌که در متن هم به نوعی اشاره شده – حاصل یک بارداری طولانی عالم می‌بینن. هستی میلیاردها سال نطفهٔ موجودات امروزی رو در دل داشته و به تدریج اون‌ها رو پرورش داده تا نهایتاً انسان، در کنار میلیاردها گونهٔ دیگه، طی یک زایمان طولانی، از رحِمِ طبیعت، بیرون اومده.
این بارداری طولانی و زایمان «طبیعی»، اون‌قدر شگفت‌انگیز و معجزه‌آمیزه و ذهن رو درگیر خودش می‌کنه که دیگه جایی برای اندوه فنا و حسرت جاودانگی باقی نمی‌مونه.
‌
بسیاری از پدیده‌های «طبیعی» دیگه هم همین‌طور هستن. وقتی نسیم می‌وزه و به صورت ما می‌خوره، ما نمی‌گیم بعدش چی میشه؟ چرا نسیم متوقف می‌شه؟ چه‌جوری از بین می‌ره؟ چرا هوا از تقلا و تلاطم می‌افته؟ هیچی نمی‌گیم. فقط از این که نسیمی به صورت‌مون وزیده،‌ لذت می‌بریم. اگر هم کسی بخواد از سرنوشت نسیم حرف بزنه، بهش می‌گیم سکوت کن. فقط حس کن و لذت ببر.
‌
نقطهٔ مقابل نسیم، باد کولره. اگر جایی کولر روشن باشه، وقتی جریان باد ناگهان قطع می‌شه، ذهن‌مون درگیر این سوال می‌شه که چه کسی کولر رو خاموش کرد؟ چرا خاموش کرد؟ آیا الان زمان مناسب خاموش کردن بود؟ و …

بشر، با به وجود اومدن خودش، بیشتر مثل باد کولر برخورد می‌کنه تا نسیم طبیعت. یعنی نگاه مکانیکی داره. به همین خاطر، به جای این‌که از پدیدار شدن این پدیده شگفت‌زده بشه، برای ناپدید شدنش، استان‌سازی و خیال‌پردازی می‌کنه.

می‌شد این رو تمیز‌تر هم بنویسم. اما کمی انرژی و حوصله می‌خواد که در این لحظه ندارم. 🙂
‌
و چقدر اون شعر حافظ که انتخاب کردی، هم‌خوان با حرفیه که داوکینز میزنه. یه‌جورایی شبیه همین تعبیر بارداری چندمیلیارد ساله که من گفتم.
‌
در مورد خط‌فاصل و خط‌واصل، راستش خیلی به اون ماجرای ویراستاری برنمی‌گرده. در واقع در کار با ویراستار، بیشترین دستاورد من این بود که فحش‌هایی رو که از دوران کودکی فراموش کرده بودم دوباره به یاد آوردم. اما کمتر ذهنم درگیر ادبیات و کلمات شد. و این البته ویژگی یک ویراستار خاص نیست. اکثرشون این‌طوری هستن. ( این رو باید بگم: ویراستاری که الان اسمش رو در کتاب خواهید دید، آدم بسیار بسیار بسیار عزیز و دقیق و دوست‌داشتنی‌ای هست. اشتباه گرفته نشه).
‌
ماجرای خط‌ واصل بیشتر به چالش نیم‌فاصله برمی‌گرده. آدم می‌خواد نیم‌فاصله نذاره می‌بینه کلمه‌ها به هم می‌چسبن و بد خونده می‌شه. من هنوز سازوکار رو می‌بینم به نظرم ناآشناست. اگر هم فاصله بذاری، «ساز و کار» یه جور دیگه خونده میشه. نهایتاً هر وقت گیج می‌شم و نمی‌دونم چیکار کنم، از خط واصل استفاده می‌کنم.

پی‌نوشت: احمد جان. من یه مرض عجیبی دارم که گاهی سراغم میاد. این‌جوریه که تصویر کلمات برام غریبه می‌شه. یعنی مثلاً می‌نویسم «آمریکا» بعد هی نگاه می‌کنم. می‌گم آمریکا نباید این‌طوری باشه. چرا قیافه‌اش عجیبه؟ محاله آمریکا این‌جوری نوشته بشه. بعد حس می‌کنم تا حالا این کلمه رو ندیده‌ام. هی نگاهش می‌کنم. یهو دوباره برام آشنا می‌شه. گاهی هم آشنا نمیشه و ولش می‌کنم میرم سراغ کلمات و جملات بعدی. این جور خط واصل گذاشتن‌ها،‌ زمانی اتفاق میفته که وسواسم روی کلمات به این علت‌ها زیاد میشه.

امیر جان مخلص.
می‌خواستم در جواب حرف‌های تو و به بهانهٔ حرف‌های تو یه چیزهایی بنویسم که مصطفی کامنت گذاشت و دیدم اون لطف کرد و بهتر بهانه دستم داد 😉
‌
اینه که این‌جا فقط به یه نکتهٔ کوچک اشاره می‌کنم. احتمالاً به درد تو نمی‌خوره ولی بد نیست این‌جا باشه.
‌
پیشنهاد من به کسانی که می‌خوان داوکینز بخونن اینه که خوندن آثار داوکینز رو با یکی از چهار کتاب زیر شروع کنن:

? کتاب The Magic of Reality که البته برای کسانی که کمی با علوم تجربی آشنا باشن، حرف خاص و عجیبی نداره (در یک دنیای ایده‌آل باید این کتاب رو در علوم دبیرستان تدریس کنن. سطحش حدوداً برای چنین مخاطبانیه). این کتاب به ما یاد می‌ده که چه‌جوری میشه مطالب علمی رو به زبان ساده روایت کرد.
‌
? یکی از دو کتاب Science in the Soul و Book Do Furnish a Life که قبلاً‌ گفتم عملاً دو بخش از یک کتاب محسوب می‌شن و گزیده‌هایی از حرف‌ها و نوشته‌های داوکینز درباره علم و کتاب و موضوعات دیگه هستن.
‌
? کتاب Modern Science Writing که عملاً نوشتهٔ داوکینز نیست. اما چون داوکینز Curation انجام داده و از اینور اونور گردآوری کرده، بازم اثر رنگی از داوکینز داره. این کتاب بیشتر برای علاقه‌مندان به تاریخ علم جذابه و مخاطب‌های دیگه ممکنه کمتر از خوندنش لذت ببرن. اما به نظرم کتابیه که هر کس شوق علم داره، می‌ارزه زحمت خوندنش رو تحمل کنه.
‌
در این پیشنهادهای من، چند کتاب کاملاً آگاهانه حذف شده‌ان. از جمله Selfish Gene به خاطر این‌که برای شروع کمی سخته و به پیش‌زمینهٔ ذهنی از نظریه تکامل نیاز داره. ضمناً خود داوکینز هم نقدهایی به بخش‌هایی از حرف‌های خودش در این کتاب داره (از روی جلد تا داخل کتاب). جدا از این‌که این کتاب رو وقتی خوب درک می‌کنیم که چند نظریهٔ مجاور و رقیب اون رو هم بدونیم (از جمله group selection theory و Multi-level selection theory).
‌
کتاب Extended Phenotype رو هم پیشنهاد نکردم چون باید بعد از ژن خودخواه خونده بشه و طبیعتاً وقتی اولی رو پیشنهاد نمی‌دم، این هم میره کنار.
‌
کتاب God Delusion رو که در فارسی به پندار خدا ترجمه شده و Blind Watchmaker رو که به ساعت‌ساز نابینا ترجمه شده، به این علت پیشنهاد نکردم که مستقیم وارد یه قلمرو ایمانی می‌شه. در مقوله‌های ایمانی، همیشه باور بر منطق سوار میشه و اولویت بالاتری داره. معمولاً عکس‌العمل‌های احساسی سنگین هم وجود داره. چون ایمان یه مقولهٔ هویتیه (ایده‌آل اینه که یه مقولهٔ شناختی یا Cognitive محسوب شه. اما هم مومنین و کافرین معمولاً‌ مقولهٔ هویتی می‌بینن). بنابراین وقتی می‌خوایم توی این حوزه‌ها نظر کسی رو بشنویم، برداشت و قضاوت‌مون بر اساس ترکیبی از «گفته» و «گوینده» شکل می‌گیره. یعنی هم «من‌ قال» مهم می‌شه هم «ما قال». با این فرض من، بهتره وقتی سراغ چنین کتاب‌هایی بریم که پیش از اون آشنایی اولیه‌ای با جهان فکری و منظومهٔ ذهنی نویسنده پیدا کرده باشیم.
‌
کتاب ‌Brief Candle in the Dark رو هم به این علت نگفتم که فکر می‌کنم زندگی‌نامهٔ بعضی آدم‌ها می‌تونه بیشتر جنبهٔ اُنس با اون‌ها داشته باشه تا یادگیری از اون‌ها. بنابراین شاید بیشتر برای علاقه‌مندان داوکینز جذاب باشه تا کسانی که می‌خوان با داوکینز آشنا بشن.
‌
حرف‌های داوکینز – به نظر من – سه وجه مختلف داره.

وجه اول | حرف‌های علمی داوکینز.
بخشی از این حرف‌ها در زمینهٔ تکامل هست که از نظر جایگاه و اهمیت، با کارهای خود داروین قابل‌مقایسه است (نه فقط به خاطر این‌که رویکرد ژن‌‌محور رو به جای رویکرد ارگانیسم‌محور یا جمع‌‌محور مطرح کرد، بله به خاطر این‌که رویکرد تکاملی رو از قلمرو زیست‌شناسی بیرون آورد و به حوزه‌های دیگه هم برد). بخشی دیگری از حرف‌هاش هم از جنس ترویج علم و روش علمیه.
یکی از طنزهای روزگار ما اینه که معمولاً کسانی که در زمینهٔ نجوم کار می‌کنن اصطلاح مروج علم رو برای خودشون به کار می‌برن (در حالی که اصطلاح Science Communictor‌ خیلی دقیق‌تره). در حالی که ترویج علم وقتی ارزش داره که به ترویج روش علمی کمک کنه؛ اون‌هم در مقوله‌های چالش‌برانگیز و پرهزینه (جاهایی که مقاومت سنگین اجتماعی وجود داره و کهنه‌اندیشان، متحجرانه در برابر علم ایستاده‌اند).
‌
واقعیت اینه که دیگه الان کمتر کسی به زمین مسطح یا هفت آسمان یا زمین‌مرکزی یا این‌جور چیزها باور داره که آدم با حرف زدن از نجوم بشه مروج علم. مروج علم اون زمانی بود که اگر این حرف‌ها رو می‌زدی، باید منتظر می‌موندی تا اعدام یا بریان (مثل برونو) بشی. الان دیگه سیصد سال گذشته و حرف زدن از نجوم صرفاً می‌تونه به ایجاد شوق علمی منتهی بشه و نه ترویج روش علمی. آموزش نجوم و ترویج نجوم مهمه. اما این‌که ترویج نجوم بهترین مصداق ترویج علم محسوب بشه به نظرم قابل‌دفاع نیست. نمی‌شه فعالان نبرد دن‌کیشوت‌وار با مخالفان نجوم رو که سال‌هاست زیر خاک خوابیده‌ان مدام به عنوان مروج علم معرفی کنیم و تحسین‌شون کنیم.
امروز چالش‌های ترویج علم در قلمروهای دیگه‌ای وجود داره که مهم‌ترینش شاید زیست‌شناسی و نظریه سیستم‌هاست. جاهایی که جهان روی اون‌ها دوقطبی و چندقطبی شده و واقعاً حرف زدن ازشون به ترویج «روش علمی» کمک می‌کنه (چیزی که نیاز امروز ماست). اگر این مفروضات من رو بپذیریم، داوکینز رو میشه به خوبی در جایگاه مروج علم جا داد. که البته در دنیا هم به همین شناخته می‌شه و در آکسفورد هم بر صندلی Public Understanding of Science تکیه زده.
‌