سلام محمدرضا جان.
‌
من مشخصاً وقتی داشتم اون متن رو می‌نوشتم، منظورم آقای مطهرنیا بود. البته به اصطلاح رایج در قراردادهای انگلیسی (including but not limited to him). شامل ایشون میشه اما محدود به ایشون نمیشه.
‌
در مورد رأی به پزشکیان، من هنوز کاملاً راضی هستم از تصمیمم. قطعاً من جهان‌بینی سنتی، کهنه‌‌گرایی و ساده‌اندیشی پزشکیان رو نمی‌پسندم. اما هنوز معتقدم بین سه گزینه در دور دوم (رای دادن به پزشکیان، رای دادن به جلیلی، رای ندادن) گزینهٔ رای دادن به پزشکیان گزینهٔ بهتری بوده و با اتفاقاتی که در این چند وقت افتاد، بیش از پیش مطمئنم.
‌
در مورد مطهرنیا می‌شه خیلی حرف زد. اما واقعاً ارزش نداره. به خاطر همین من فقط چند نمونهٔ بسیار مختصر رو مطرح می‌کنم.
‌
یکی این‌که عقبهٔ فعالیت آقای مطهرنیا اصلاً مشخص نیست. فردی که با همهٔ نهادهای آموزشی حکومتی همکاری کرده، یه روز صبح بلند شده و ناگهان داره ادبیات، چارچوب و نگاه و تحلیل‌هایی رو ارائه می‌ده که با جهان هم‌پیاله‌ها و هم‌سفره‌های قبلیش هیچ نوع هم‌خوانی نداره. قبلش هم هیچ اسمی ازش نمی‌شنیدیم و یهو می‌شنویم. به آدم‌های دیگه فکر کن. ضعیف، قوی، حکومتی،‌ غیرحکومتی، فلسفی،‌ سیاسی، احمق، باسواد، تیزهوش، تعطیل. همه یه ریشه و عقبه دارن. تو می‌تونی برای حجاریان، سروش، عباس عبدی، ملکیان، عبدالرضا داوری، حسینی ری‌استارت، علیزاده، عماد افروغ، امیر محبیان، حسن رحیم پور ازغدی، حسین دهباشی، سریع‌القلم، سعید خرایی، زیباکلام و … یک تایملاین در بیاری. بگی فلانی از این‌جا شروع کرد. این‌طوری رفت جلو. اوایل این رو می‌گفت. بعد اون رو می‌گفت.
اما آقای مطهرنیا یهو با سر و صدای زیاد در فضای تحلیلی کشور سبز شد. سال ۹۶ ایشون نهایت حرفش این بود که سال حماسه اقتصادی و حماسه سیاسی خوبه و شعائر دینی رو بهتر برگزار کنیم و محور مقاومت تقویت شه و تولید علم کنیم و قدرت مقاومت رو بالا ببریم و … (+). ما تغییری تدریجی در ایشون ندیدیم. یه زمانی توی جمع آقایون بوده‌ان و شبیه آقایون حرف میزدن. مدتی نبودن و بعد اینور بازار بساط‌شون پهن شده (وب‌سایت و دامین قبلی‌شون هم غیرفعال شده و دیگه دسترسی به اون جنس حرف‌ها نیست).
اما بگم. من اصلاً‌ تغییر رو بد نمی‌دونم. البته که تغییر شفاف رو ترجیح می‌دم. اما حتی شفاف هم نباشه بازم مشکل ندارم. اصلاً فرض کن آقای شریعتمداری کیهان از فردا صبح بیاد بگه من آدم مدرنی شده‌ام و می‌خوام صبح‌ها مدح فریدمن رو بگم شب‌ها فوکویاما رو تحسین کنم.
من به‌شخصه نمی‌گم چی شد این‌طوری شدی؟
‌
اون چیزی که برام مهم‌تره اینه که سازگاری در حرف‌ها ببینم و حس کنم عمقی وجود داره. شعر تحویل آدم داده نشه. در حرف‌های آقای مطهرنیا این‌جور شعرها زیاده. می‌گه «آیندهٔ ایران» بعد حس می‌کنه اگر بگه «ایران آینده» هم باکلاس می‌شه. می‌گه: آنچه برای آیندهٔ ایران و ایران آینده مهم است این است که…
بعد هزار بار حرف بزنه، این دو تا رو به هم می‌چسبونه. جمله‌ها رو گوش می‌دی می‌بینی واقعاً‌ خیلی جاها این حشویات، اتفاقاً تعارض معنایی ایجاد می‌کنه. اما روش حرف زدن مطهرنیا اینه که یه سری ترکیب بی‌معنا رو به هم بچسبونه و جمله‌سازی کنه. البته که لابه‌لاش حرف‌های خوبی هم می‌زنه. اما اون حرف‌ها چیز عجیبی نیست که بگیم یه استراتژیست گفته و … توی تاکسی هم می‌شنوی خیلی از اون حرف‌های درست رو.
‌
جدا از این، بعضی وقت‌ها با یه سری حرف‌های بی‌پایه و از روی هوا، سعی می‌کنه چیدمان بازی‌های سیاسی و قواعد تعاملات بین‌المللی رو پیچیده‌تر کنه. اخیراً نشسته بود از «جنگ آیینی» می‌گفت. خوشش میاد که مثلاً لغت جنگ می‌گه، یه سری صفت بذاره پشتش. جنگ آیینی، جنگ تمدنی، جنگ نظامی، جنگ فلان.
باشه. بگو. خوشت میاد با کلمه‌ها بازی کنی بگو. اما مشخص کن معناش چیه. چارچوب پشتش چیه. چرا این فریمورک رو استفاده کردی. مفهوم‌پردازی دقیق انجام بده. نهایتاً به این‌جا می‌رسه که الان محرم و صفر هست آمریکا یا اسرائیل حمله نمی‌کنن و …
آدم حتی حرف‌های جروسالم پست یا تایمز آو اسرائيل رو می‌خونه، منطق شفاف‌تری دارن. در مورد پنجرهٔ فرصت حرف میزنن. این‌که کی باز شده. چرا باز شده. تا کی بازه. چی میشه که تصمیمی گرفته میشه و …
بعد میای این‌ور می‌بینی آقای استراتژیست آینده‌پژوه نشسته وسط دویست فاکتور جهانی و داخلی و نظامی و امنیتی، «محرم – صفر» و «جنگ آیینی» رو می‌ذاره وسط تحلیل می‌کنه.
ببین این‌ها نمونه‌های خوبی از تحلیل‌های ضعیف آقای مطهرنیا نیست. اما واقعاً اعصاب ندارم دوباره بشینم حرف‌هاش رو گوش بدم یه تیکه‌هایی رو جدا کنم. اینها گوشهٔ ذهنم مونده بود.
من آقای مطهرنیا رو یه رائفی‌پور در نظر می‌گیرم تحت ویندوز. یعنی اینترفیس گرافیکی بهتر و رنگ و لعاب بهتری داره. اما از نظر گسیختگی نظام فکری و تحمیل معنا به پدیده‌ها و اتفاقات، کاملاً شبیه ایشونه.‌
‌
من حس می‌کنم مطهرنیا و مطهرنیاها برای دوره‌ای دارن آماده میشن که ساختار قدرت تغییر کنه (چه تغییر اصلاح‌طلبانه و چه تغییر بنیادین) و لازم باشه کسانی در جایگاه نظریه‌پرداز، تریبون‌دار، تحلیل‌گر و استراتژیست، بیان و حرف‌های گروه‌های صاحب‌قدرت قبلی رو در لباس جدید بزنن. ‌

برای این‌که بهتر نشون بدم که وقتی می‌گیم «سالاد کلمات» دقیقاً از چی حرف می‌زنیم، بخش‌هایی از مقالهٔ آقای مطهرنیا رو که در سال ۱۴۰۰ دربارهٔ کرونا نوشته‌ان و در یک ژورنال علمی منتشر کرده‌ان میارم:

روش تحقیق:
«روش تحقیق با تکیه بر پاردایم‌های موجود آینده‌اندیشی متوجه پارادیم معرفت‌شناسی
پساپوزیتویستی، با روش‌شناسی کیفی آینده‌نگری، معطوف به هرمنوتیک موقعیتی است. یافته-‌های این نوشتار، در مجموع نشان‌دهنده آغاز دوران جدیدی است که آدمی در آن با این بحران وارد آبشار تغییرهای شگرف میشود. اثرگذاری به اندازه‌ای هست که می‌توان گفت جهان این دوره با عبور از عصر ارباب حلقه‌ها در دوران دهکده جهانی لوهان، جهان مسطح فریدمن و اتاق شیشه‌ای، به دوران ارباب لحظه‌‌ها در آستان ورود به گوی بلورین و زیرآستانه ورود به فلک آبگونه قرار می‌گیرد.»

یا این‌ تیکه:
بزرگ‌ترین و ملموس‌ترین بحران ناشی از آن، در زیست جهان سیاسی به نمایش گذاشته شد. در حالی که مهم‌ترین و زیربنایی‌ترین بحران حاصل از آن، در زیست جهان اندیشه و تفکر آیینی بروز پیدا نمود. مسأله اصلی برای ما در این باند پرپهنای اثر این بحران فراگیر، در گستره زیست‌جهان‌های اصلی حیات فردی و اجتماعی آدمی است. عرصه ارتباطی ما آدمیان از نظر ذهنی-عینی و ساختاری-بافتاری اهمیت محوری دارد. اثر عینی این دگرگون‌ساز بیش از هر چیز در نحوه «ارتباط و ارتباطات» پژواک پیدا خواهد نمود. این پدیدار جهانی، در بطن قرار گرفتن بشر در آستانهٔ ابدیت زمانه و آغاز زمانه دیگری در فرافضای حیات آدمی قرار دارد. ما در بزرگ‌ترین و مهم‌ترین آستانه‌های ابدیت زمانه ایستاده‌ایم.»
‌
اینا رو به شوخی ننوشتما! این‌ها نقل از مقالهٔ ایشونه.
یه روشی هست که بعضی از آدم‌ها در نوشتن به‌کار می‌برن، اونم اینه که یه سری کلمهٔ نامربوط و یه سری اصطلاح رو به‌هم می‌چسبونن و با قلم (بخون: قاشق) هم میزنن و نهایتاً میریزن روی ظرف کاغذ.
متأسفانه اکثر مردم هم یا اصطلاحات رو نمی‌شناسن، یا اگر می‌شناسن، حوصلهٔ خوندن دقیق متن رو ندارن، یا گاهی از متن‌های سنگین می‌ترسن (حس می‌کنن حتماً خیلی تخصصیه و من نمی‌فهمم یا اگر بگم نمی‌فهممش، به بیسوادی متهم می‌شم).
‌
من انقدر متن سنگین خونده‌ام که با متن‌های پیچیده، تو در تو و چندلایه راحت باشم. سر حوصله، کلمه کلمه می‌خونم و دقت می‌کنم ببینم چی گفته شده. انقدر هم اعتماد به نفس دارم که وقتی می‌بینم یه همچین چیزهایی به هم چسبیده شده، راحت بگم «من نمی‌فهممش و مطئنم نویسنده‌ هم نفهمیده چی گفته» و بگم: اگر چت جی پی تی یه بار در جواب یه پرامپت، چنین خروجی‌ای می‌داد، سم‌آلتمن اصلاً شرکت OpenAI رو می‌بست و می‌گفت برم جای دیگه کارمندی کنم بهتره.

امیر جان.
کاملاً می‌فهمم که خوبه سعی کنیم خوش‌بین باشیم. خود من هم همیشه تلاشم این بوده که این خوش‌بینی رو حفظ کنم. و هم‌چنان – به‌رغم همهٔ نشانه‌های نامناسب و نامطلوبی که سال‌هاست به چشم می‌بینم – خوش‌بین بمونم.
‌الان هم در همین لحظه تلاشم همینه و خوش‌بینم.
‌
این رو هم می‌فهمم که ما اصولاً در فرهنگ‌مون به علت ضعف سیستماتیک، همیشه با امید به معجزه سعی می‌کنیم ادامه بدیم. مثل همون فوتبال که همیشه می‌گیم ایران شگفتی‌آفرینه و در لحظهٔ آخر ناگهان همه چیز رو عوض می‌کنه و …
یادمه قدیم زیاد می‌شنیدیم که یه مربی می‌رفت توی رختکن فحش ناموسی به همه می‌داد میومد بیرون. غیرتی می‌شدن نتیجه واقعاً عوض می‌شد.
این نوع غیرتی کردن مردم برای این‌که ناگهان اتفاقی بیفته، لازمه‌اش اینه که ابزاری برای تحقق «عاملیت» وجود داشته باشه. توی همون فوتبال علی‌پروینی هم، بالاخره ابزاری وجود داشت: اونی که فحش می‌شنید، بعدش می‌رفت توی زمین. یعنی توپ در اختیارش و زیر پاش بود.
اما اگر ابزاری برای تحقق عاملیت وجود نداشته باشه، عملاً دیگه این خوش‌بینی تبدیل میشه به یه امید مبهم که امیدوار باشیم «دستی از غیب برون آید و کاری بکند.»
‌
من چند مکانیزم که برای «عاملیت مردم» (تعبیری که تو به کار بردی) می‌شناسم می‌گم. و نظرم رو هم در موردشون می‌گم. اگر تو معتقدی که عاملیت مردم کمرنگ فرض شده، قاعدتاً باید ارزیابی من از یکی از این‌ها موارد رو اصلاح کنی یا بستر دیگری برای تحقق عاملیت در ذهن داشته باشی که من بهش توجه نکرده‌ام.
‌
در هر دو حالت، خوشحال می‌شم (واقعاً از ته دل) که بهم بگی.

(۱) انتخابات
یکی از روش‌های بسترسازی برای عاملیت مردم، انتخابات آزاده.
مثلاً فرض کن توی آمریکا، مردم احساس کردن (درست یا غلط) که سیاست‌های آمریکا در مهاجرپذیری، در تلاش برای ایفای نقش بین‌المللی، در حمایت از اروپا و … باعث شده که بخش‌هایی از منافع کشور نادیده گرفته بشه. آدمی مثل ترامپ رو سر کار آوردن که راست‌گرای تقریباً افراطیه. حالا طبیعتاً آخر دوره مردم نگاه می‌کنن ببینن از اوضاع راضی هستن یا نه و بر اساس قضاوت‌شون یه رئيس‌جمهور متعادل، چپ‌گرا یا راست‌گرای دیگه میارن.
در آمریکا نیروی نظامی کاملاً در اختیار رئيس‌جمهوره. یعنی مردم با رأی خودشون می‌تونن کل جهت‌گیری نیروی نظامی بزرگ‌ترین قدرت نظامی جهان رو عوض کنن.
این همون چیزیه که داگلاس نورث بهش می‌گه سیستم دسترسی باز (Open-Access).
در سیستم‌های دموکراتیک دسترسی باز، تو حداقل دو ویژگی لازم داری: هر کسی، تأکید می‌کنم هر کسی، که نصب میشه، باید قابل‌عزل باشه. دوم هم این‌که مردم بتونن جهت‌گیری نظامی کشور رو تا حدی تغییر بدن (به تظاهرات‌های ضد جنگ در دوران جنگ ویتنام فکر کن. مردم میرن توی خیابون، علیه سیاست نظامی کشور خودشون شعار می‌دن. توی مغز من و تو می‌گنجه؟)
البته آمریکا هم واقعاً Open-access کامل نیست. به‌تعبیر منتقدانش چیزی به اسم deep-state وجود داره. ولی به‌هر حال در مقام مقایسه، همین که نیروی نظامی کاملاً و مطلقاً زیر دست رئيس‌جمهوریه که چهار سال یه بار می‌شه کامل عوضش کرد، معنای دسترسی باز داره.
ما در ایران دسترسی باز نداریم. نه به نیروی نظامی. نه حتی به کادر دولتی و رئيس‌جمهور. انتخابات از بین گزینه‌هایی که آقای جنتی و همکارانشون در اختیار ما قرار می‌دن.
حتی در مواردی که کسی مثل پزشکیان میاد. که البته واقعاً یک گروه فکری متفاوت نیست. فقط کمی (کمی) به عقلانیت نزدیک‌تره (یا از بی‌عقلی دورتره). همین رای آوردن پزشکیانِ «کمتر نامتخصص» و «کمتر نامعقول» هم حاصل یه عالمه اشتباه‌های متعدد سیستمه. سیستم کاندیداهای خودش رو چیده. این وسط دنبال یه آدم پرتی می‌گردن بذارن رای نیاره. و جالبه این آدمه خودش کاندیدای اول اصلاح‌طلبان هم نبوده. توی اون جلسهٔ داخلی، گزینه‌های دیگه بودن. ایشون هم مخالف داشته. حالا یه لحظه یه نفر رفته بیرون و تلفنش طول کشیده و در اون لحظه رای‌گیری شده و این آدم جزو گزینه‌ها قرار گرفته و بعد هم اون یکی گروه سیاسی بلد نبودن با هم توافق کنن و نهایتاً این آقای پزشکیان اومد و در یکی از حداقلی‌ترین انتخابات‌های کشور رای آورد.
خب این مکانیزم عاملیت اول.
نمیدونم یادته یا نه. خاتمی از همون اولین روزی که سر کار اومد (۷۶)‌ یه ورد ثابت داشت: «حق حاکمیت مردم بر سرنوشت خویش». می‌شه همین که تو می‌گی عاملیت. یعنی سال ۷۶ هم چنین چیزی به‌شکل درست حس نمی‌شد و وجود نداشت و خاتمی هی می‌گفت باید این رو به رسمیت بشناسیم (که تازه الان می‌گن نقطهٔ پیک عملکردی جمهوری اسلامی بوده). و آخرش هم که داشت میرفت حسش این بود که حتی همین رئيس‌جمهور هم انتظار میره تدارکاتچی باشه (یعنی اولش اومده بود برای عاملیت مردم تلاش کنه. آخرش در عاملیت خودش هم تردید داشت).

‌
حالا انتخابات یا جنت‌آباد، هر چی هست، فعلاً سه سال دیگه برگزار می‌شه. و حتماً شنیدی که در سیاست، گاهی به یه هفته هم میشه گفت یک عمر. از بس اتفاق‌ها فشرده میفته (تو خودت از سقوط آقای رئیسی تا امروز رو تصور کن).

(۲) روش دوم در عاملیت مردم، مقاومت مدنیه. مثلاً اتفاقی که سر حجاب افتاد. در مورد مقاومت مدنی هم دو نکته وجود داره. یکی این‌که در امور داخلی به درد می‌خوره نه سیاست‌گذاری بین‌المللی. بالاخره سر حجاب، طرف می‌تونه حجاب اجباری استفاده نکنه. اما الان فرض کن یکی مخالف غنی‌سازیه. چیکار کنه؟ دیگه از فردا توی آشپزخونه یا انباری غنی‌سازی نکنه؟ یکی موافق غنی‌سازیه. چیکار کنه؟ از فردا توی دستشویی خونه غنی‌سازی کنه؟
جدا از این، یادآوری این نکته هم مهمه که سیاست‌گذاران ما حتی در امور داخلی، مقاومت مدنی رو جدی نمی‌گیرن. یعنی قانون حجاب پس گرفته یا لغو نشد. فقط «ابلاغ نشد». یعنی همهٔ نظام عملاً منتظرن تا ببینن کی اعمال می‌شه. یا لااقل حاضر نیستن در چنین مسئله‌ی ساده‌ای بگن ما حرفمون رو پس می‌گیریم. حالا تو فکر کن روی سیاست‌گذاری کلان گفته بشه.

(۳) روش سوم برای تحقق عاملیت مردم، تظاهرات خیابانی و اعتراضاته. یا به قول مسئولین کشور، اغتشاشات. این کار هم وقتی ممکنه تغییری ایجاد کنه که تغییری در نظام سیاسی شکل بگیره. در حملهٔ اسرائیل دیدیم که قضاوت عامه / عمومی بر اینه که اون شکل از بی‌دولتی رو بر بی‌دولتی فعلی (نمی‌خوام بگم بد-دولتی، واقعاً بی‌-دولتی) ترجیح نمی‌دن (این بار ترجیح ندادن. در ۱۴۰۱ نمی‌شه لزوماً این رو گفت. بعداً هم لزوماً شرایط یکسانی نخواهد بود. اگر مسئول یا سیاست‌گذاری این انتخاب رو تعمیم عام بده و فکر کنه در آینده هم همینه، قطعاً نادانه).

(۴) روش چهارم عاملیت مردم، تشکیل سازمان‌های مردم‌نهاده. چه برای آگاه‌سازی عمومی و چه برای تعامل بین‌المللی. که این کار هم موثر نیست هم خیلی وقت‌‌ها می‌تونه غیرقانونی باشه یا امنیتی تلقی شه.
‌
(۵) روش پنجم عاملیت مردم صحبت کردن با نماینده‌هاشون در مجلس برای تأثیرگذاری بر سیاست‌هاست. در این‌جا دو مشکل وجود داره. یکی این‌که نماینده‌ها نمایندهٔ اقلیت مردم هستن. دوم این‌که در این سیاست‌گذاری‌ها اساساً خود مجلس هم کاره‌ای نیست. و شوراهای دیگه تصمیم‌گیری می‌کنن.
‌
در مقابل این عاملیتی که تقریباً وجود نداره، عواملی هستند که خیلی جدی وجود دارن و عاملیت خودشون رو اعمال می‌کنن: کاسبان تحریم، گروه‌های سیاسی قوی، کشورهای قدرتمند جهان، گروه‌های اقتصادی بین‌المللی، کشورهای منطقه و …

من قوی سیاه رو به‌عنوان یک استعاره یا تعبیر شاعرانه می‌فهمم. مثل ققنوس.
اما اگر قراره فراتر از ققنوس باشه، یه تعریفی داره.
قوی سیاه داره از fat tail‌ها صحبت می‌کنه. از دم کلفت نمودار توزیع احتمال.

ما باید یه «رویداد» تعریف کنیم. بعد توزیع احتمال اون رویداد رو توضیح بدیم یا تبیین کنیم. بعد نشون بدیم که احتمال وقوع بخشِ «دارای احتمال پایین» واقعاً اون‌قدر که به‌نظر می‌رسه پایین نیست. «تغییر سیاست‌گذاری با عاملیت مردم» نمودار توزیع احتمال نداره که بشه تعبیر قوی سیاه رو در موردش به‌کار برد.
‌
اما اگر به همون معنای «دستی از غیب برون آید و کاری بکند» به‌کار می‌بری، می‌فهممش.

من با چنین فرضی، فکر می‌کنم کاری که آدم‌های تحلیل‌گر صاحب‌تریبون می‌تونن انجام بدن، مخاطب قرار دادن هستهٔ سخت قدرته و توجیه کردن‌شون که چه سیاست‌هایی ممکنه آیندهٔ سرزمینی ما رو تهدید کنه.

الان خود مسئولین هم دقت کنی نهایتاً عاملیتی که از مردم انتظار دارن اینه که وحدت کلمه داشته باشن و اعتراض نکنن و قطع آب و برق رو تحمل کنن. کسی تا حالا به ما نگفته ما از طریق دیگه‌ای عاملیتی داشته باشیم. تو چیزی شنیدی؟

با همهٔ این‌ها، من واقعاً مثل تو، هنوز خوش‌بین (Optimist) هستم. اونم چون معتقدم خوش‌بینی اساساً مفیدتر از بدبینیه. نه این‌که چون تصوری از مسیر بهبود اوضاع در ذهنمه. بنابراین در عین خوش‌بینی، امیدواری (Hopefulness) در من خیلی پررنگ نیست.

خوشحال می‌شم تو اگر مسیر‌هایی برای تحقق عاملیت مردم در ذهنته برام بگی.