معصومه جان.
این ماجرای درک کم ما از سایر جانوران و نادیده گرفتن توانمندی‌هاشون، به گربه‌ها محدود نمی‌شه. حالا طبیعتاً من چون با دو تا گربه هم‌خونه هستم، خاطرات و تجربیات متنوعی ازشون دارم و بیشتر ازشون حرف می‌زنم. اما واقعاً در مورد بسیاری از موجودات، ما شناخت بسیار محدودی داریم.
یه مثال خوبش، همین نکته‌ایه که عطیه بهش اشاره کرد. این‌که مگس‌ها و پشه‌ها حرکت‌های تند ما رو slow-motion می‌بینن و در واقع یه مزیت مهم نسبت به ما دارن. البته اگر بخوایم اصطلاحش رو دقیق‌تر بگیم، باید بگیم Flicker Fusion Rate در اون‌ها بالاتره. با یه جستجوی ساده در گوگل، میشه مقدار FFR رو برای موجودات مختلف پیدا کرد.
برای ما آستانهٔ FFR حدود ۱۵ تا ۲۰ هست. یعنی با این تعداد فریم در ثانیه، تقریباً یک فیلم رو روی مانیتور یا صفحهٔ موبایل می‌تونیم نرم و راحت ببینیم. البته اگر نرخ ریفرش به ۶۰ تا ۹۰ هرتز هم برسه برامون قابل درکه و کیفیت بهتری رو تجربه می‌کنیم. اما مغز اکثر ما نمی‌تونه تعداد تصویر بیشتر از این حد رو در هر ثانیه پردازش کنه. این عدد ۶۰ برای سگ میشه حدود ۷۵ و برای گربه به ۱۰۰ و بالاتر می‌رسه. در پشه و مگس و حشرات ریز تا ۲۵۰ و حتی بیشتر هم بالا میره. در واقع اگر یه مگس یا پشه بخواد یه فیلم رو که ما داریم روی صفحهٔ آخرین نسل گوشی‌های اپل یا سامسونگ می‌بینیم نگاه کنه، منقطع بودن فیلم کاملاً براش غیرطبیعیه و نمی‌تونه یه حرکت نرم رو ببینه.

کلاً گاهی با خودم فکر می‌کنم که تاریخ تعامل انسان با سایر جانوران، چقدر زیبا می‌تونه منعکس‌کنندهٔ تاریخ تکامل ذهن و اندیشهٔ انسان باشه.
مثلاً به روندی که در غرب جهان طی شد نگاه کن.
اگر به ۲۷۰۰ یا ۲۸۰۰ سال قبل فکر کنی. بر اساس اون چیزی که در قالب اشعار و متون یونانی از داستان‌ها و اساطیر کهن مونده، ما با الهه‌گان و خدایانی روبه‌رو هستیم که در کوه‌های المپ ساکن هستند. اصل داستان جهان در سرزمین خدایان می‌گذره و در روابط بین اون‌ها و کشمکش‌هاشون خلاصه می‌شه. انسان هم، یه موجود «فانی / Mortal» هست و گه‌گاه بازیچهٔ خدایان میشه. در یک مورد هم که پرومتئوس آتش رو از خدایان می‌دزده و به انسان میده، می‌دونیم چقدر بدبختی پیش میاد و به چه شکنجه‌هایی گرفتار میشه.
‌
به نظر می‌رسه اون موقع، انسان، هنوز خودش رو در برابر طبیعت، خیلی ضعیف می‌دیده و این احساس کوچک بودن، حقارت و فانی بودن، کاملاً در روایت‌های اساطیری اون زمان منعکس شده.
‌
یه مقدار جلوتر که میایم، مثلاً در حد سه چهار قرن، می‌رسیم به دوران فیلسوفان سه‌گانهٔ یونان. می‌شه حس کرد که دیگه اون زمان، ترس انسان از طبیعت،‌ اندکی کمتر شده و یه مقدار خودش رو جدی‌تر می‌گیره. از استثنائاتی مثل دموکریتوس که بگذریم، نگاه غالب اینه که انسان موجود مهمیه. از بقیهٔ جانداران متمایزه و فانی بودن هم، اگر چه ضعف بزرگیه، اما چیزی از ارزش‌هاش کم نمی‌کنه (با لحن مجری‌های تلویزیون در آخر مسابقه‌ها بخون).
‌
نگاه بطلمیوسی به جهان هم، تا حدی می‌تونی انعکاس این نگرش باشه. ما یه انسانی داریم که در مرکز جهانه. روی یه جایی به اسم زمین که اون هم در مرکز هستیه. هفت تا آسمون هم بالای سرش درست شده و داره می‌چرخه و روی هر کدوم یه چیزی (ماه، خورشید، مریخ و …) چسبونده شده. یکی دو تا آسمون هم اون ته هست که یه عالمه نقطهٔ روشن یا ستاره رو برای زیبایی روش چسبوندن تا بچرخه و وقتی انسان آسمون رو نگاه می‌کنه، حال کنه. این مدل هفت آسمون و سایر Variation‌های اون (هشت آسمون و نُه آسمون) کاملاً منعکس‌کنندهٔ «نگاه انسان-مرکز» هست. انسانی که با سایر حیوانات خیلی فرق داره و می‌تونه همهٔ اون‌ها رو در ید قدرت خودش داشته باشه و حالا هر یک از مدل‌های هستی‌شناسی هم بر اساس چارچوبی که تعریف می‌کردن،‌ یه سری وظایفی برای این انسان در نظر می‌گرفتن و انتظاراتی ازش داشتن.
‌
جلوتر که میایم، دوران وحشت و تاریکی کلیسا رو می‌بینیم که فقط مدل خودش رو قبول داره و به شدت اون رو تبلیغ و ترویج می‌کنه. اما هم‌چنان از نگاه انسان‌-محور و Anthropocentrism خیلی کم نشده. ما هنوز انسانی رو می‌بینیم که اگر چه با اون گناه نخستین یا Original Sin آلوده شده، اما هنوز هم در مرکز عالم هستیه و موجودات دیگه جایگاه مشابه اون رو ندارن و مورد توجه ویژهٔ خداونده.
‌
شاید دوران رنسانس اولین دورانی باشه که انسان، بعد از فاصله گرفتن از‌ آموزه‌های کلیسا، فرصت کرد در جایگاه خودش در دنیا تجدیدنظر کنه. اما اون زمان چون قرن‌ها «انسان» از جانب کلیسا تحقیر شده بود که «تو هیچی نمی‌فهمی و هیچی نمی‌دونی و ما همه چیز رو می‌فهمیم و می‌دونیم.» عملاً در واکنش به رفتار کلیسا، درگیر این بازی شد که خودش رو به کلیسا اثبات کنه و جایگاه خودش رو به عنوان «عاقلِ صاحبِ اختیار و قدرت تمییز» تثبیت کنه. چیزی که انعکاسش رو در هنر رنسانس می‌بینیم. خصوصاً در کار مجسمه‌سازهای ایتالیایی که گاهی در موردشون می‌گن این‌ها بیشتر درگیر آناتومی بودن تا هنر.
عریان بودن مجسمه‌های این دوره هم، بیشتر دهن‌کجی به کلیساست که انسان رو با تمام اندام‌هاش نادیده گرفته بود. از محدودیت‌هایی که برای رفتارهای طبیعی جنسی ایجاد می‌کرد تا زندانی که برای مغز و اندیشه درست کرده بود.
‌
به نظر میاد خالی کردن عقدهٔ قرون وسطی، به دو سه قرن زمان نیاز داشت. تا بالاخره کسانی مثل داروین و والاس پیدا بشن و به انسان یادآوری کنن که «درسته داری از لج کلیسا خیلی روی خودت و اندیشه‌ات و قدرت تحلیلت حساب باز می‌کنی و در این زمینه ادعا می‌کنی، اما در نهایت، تو فرق چندانی با سایر موجودات روی این کره نداری. تو قرار نیست موجود برگزیده باشی.»
‌
در تمام این ده دوازده قرن منتهی به دوران جدید، هستی‌شناسی مسیحی سعی کرد تعریف خودش رو از انسان، کمی اصلاح کنه و به جای «انسان موجود برگزیده در هستی» به سراغ تز «انسان موجودی دارای بالاترین ظرفیت بالقوه در هستی» بره. با این روش، هم می‌شد جنایت‌های بسیار زیادی رو که انسان‌ها انجام داده‌اند توجیه کرد (= اون ظرفیت رو به حد کمال نرسونده‌ان) و هم می‌شد جایگاه مرکزی انسان در هستی رو حفظ کرد (اگر به کمال برسن، والا‌مقام‌ترین دستاورد حیات هستن).

باز حدود دو قرن زمان لازم بود تا شکل دیگه‌ای از نگاه و نگرش به وجود بیاد. آشنایی بیشتر انسان با توانایی‌های سایر موجودات، اون رو از Ego-centrism به Eco-centrism رسوند. انسان فهمید که نه خودش مرکز سیارهٔ زمینه و نه زمین مرکز عالم و نه احتمالاً انسان برترین شکل حیات در عالم هستی محسوب می‌شه. به همین علت، کم‌کم در نوشته‌های چند دههٔ اخیر، می‌بینیم اصطلاح «جهان» داره کمرنگ میشه و «سیاره» یا «زمین» جاش رو می‌گیره. ما بخشی از یک اکوسیستم بزرگ هستیم و نه قلب اون اکوسیستم.

احتمال وجود حیات در بیرون از زمین هم جدی‌تر گرفته شده و دیگه جهان در سیارهٔ ما خلاصه نمیشه. به همین علت دیگه نمی‌گن: بزرگ‌ترین موجود در جهان یا قدیمی‌ترین موجود در جهان یا کم‌وزن‌ترین موجود در جهان. الان بیشتر رایجه که بگن: بزرگ‌ترین موجود روی سیاره (یا زمین)، یا قدیمی‌ترین موجود روی سیارهٔ ما، یا کم‌وزن‌ترین موجود روی این سیاره (يا روی زمین).
همین تغییرات سادهٔ کلامی، داره نشون می‌ده که انسان متواضع‌تر شده. انسان امروز از یک منظر، بیش از هر زمان دیگه‌ای به انسان بیست‌و‌پنج قرن پیش نزدیکه. به این معنا که خودش رو حاشیهٔ عالم هستی می‌بینه و نه مرکزش.
اما تفاوت در اینه که حس می‌کنه می‌تونه با تلاش، و با تکیه بر دانش و روش علمی، جایگاه بهتری رو در عالم هستی کسب کنه.
در عین حال،‌ کمی متواضع‌تر هم شده. ما می‌دونیم که اگر جنگ هسته‌ای بشه، قرار نیست «حیات از روی زمین» حذف بشه. در بدبینانه‌ترین سناریو،‌ احتمالاً انسان به کلی حذف می‌شه و سوسک‌ها، خیلی از حشرات، خرس‌های آبی و بسیاری از گونه‌های دیگه،‌ زندگی‌شون رو – شاید راحت‌تر از امروز – ادامه می‌دن.
‌
حس من اینه که انسان امروز، وقتی داره به سگ،‌ گربه،‌ مگس، موریانه یا عنکبوت نگاه می‌کنه، اون دیدِ از بالا به پایین رو نداره. بلکه از موضع برابر و شاید حتی پایین‌تر به اون‌ها نگاه می‌کنه.
ما اگر چشم دوختیم که ایلان ماسک مریخ رو برامون قابل سکونت کنه، به علت اینه که به اندازهٔ سوسک‌ها قوی نیستیم که از یک جنگ بزرگ اتمی روی زمین جان سالم به در ببریم. اگر سوسک‌ها به مریخ نمی‌رن، ضعف‌شون نیست. اون‌ها لازم ندارن به مریخ برن. چنان‌که مگس‌ها هم به اختراع هواپیما نیاز نداشتن. چون بال داشتن. این ما بودیم که با تلاش و تقلا، خودمون رو به استاندارد توانمندی‌های مگس‌ها رسوندیم و البته بر خلاف مگس‌ها، چند وقت یک بار در وسط پروازمون سقوط می‌کنیم.
‌
چقدر نامربوط و پراکنده شد. خلاصه خواستم بگم اگر چه «تلاش برای درک بهتر از سایر جانوران» احتمالاً هزاران سال قدمت داره،‌ اما معنا و هدفش در طول زمان تغییر کرده.