گفتگو با دوستان

پیش‌‌نوشت ۱: مصطفی یک کامنت زیر بحث فروشگاه روستایی نوشته بود دربارهٔ فروش تک‌محصولی. برای من خیلی جالب بود که ذهن مصطفی از نظر آنالوژی اون‌قدر قوی بود که این دو بحث رو مشابه (یا مربوط) در نظر بگیره. در حالی که ظاهرشون کمی متفاوته. اول خواستم زیر کامنت مصطفی جواب بدم، اما دیدم طولانی می‌شه و خوندنش سخته. ضمن این‌که شاید بعدها کسی خواست زیر این بحث کامنتی بذاره. همون‌طور که امروز مصطفی زیر بحث روستایی کامنت گذاشت. اینه که تصمیم گرفتم جوابم رو جدا بنویسم.

پیش‌نوشت ۲: من این بحث رو با مثالی که به حرف مصطفی مربوطه پیش می‌برم، اما این رو می‌شه دربارهٔ هر نوع فروش تک محصولی هم (با اندکی تغییر)‌ مطرح کرد.

مقدمه

مصطفی.

به‌نظرم این‌که تو – حداقل فعلاً – قصد داری تنوع مدل نداشته باشی، و صرفاً روی یه محصول، یه مدل و یه برند متمرکز بشی خیلی عالیه. در واقع، نقطهٔ قوت تو در برابر رقیب‌ها و عرضه‌کنندگان موجود در بازار حساب میشه.

برای بیشتر کسب‌و‌کارها صرفهٔ اقتصادی نداره که این‌طوری متمرکز بشن روی یه محصول و در تعداد نسبتاً کم. و وقتی متنوع کار می‌کنن، طبیعتاً تمرکزشون روی هر یک از محصول‌ها کمتر می‌شه.

می‌فهمم که کاملاً طبیعیه که اگر تلاش تو جواب داد، آروم‌آروم مدل‌های بیشتر رو اضافه بکنی و قاعدتاً خودت هم همین توی ذهنته. اما این‌که الان به خاطر محدودیت وقت یا منابع مالی یا هر چیز دیگه، تصمیم داری کاملاً محدود روی یه مدل متمرکز بشی، نقطهٔ قوت تو شده.

من مفهوم مزیت رقابتی پایدار رو، به‌جای اون تعریف خشک و رسمی که معمولاً توی کتاب‌ها می‌گن، همیشه این‌طور توضیح می‌دم که: «بهترین استراتژی، اون استراتژی‌ای هست که حتی اگر رقیبت ببینه، و تشخیص بده که به چه علت انتخابش کردی، و چطور به موفقیتت کمک کرده،‌ شوق یا رغبت یا انگیزه یا توان کپی کردنش رو نداشته باشه.» حالا هیچ‌وقت نمی‌شه ۱۰۰٪ به این رسید. اما هر چی نزدیک‌تر بشی، بهتره. فروش تک‌محصولهٔ ماشین اداری دست دوم، به‌شدت به این تعریف نزدیکه.

ضمن این‌که یه جورایی (از نظر استعاری)‌ شبیه مفهوم MVP می‌شه که استارتاپی‌ها می‌گن. تو اگر یه بار کامل دستت بیاد که مثلاً دستگاه شارپ ۷۰۲۴ رو چه‌جوری می‌تونی به عنوان تک‌محصول در فضای آنلاین بفروشی و کل فرایندش استخراج بشه، طبیعتاً این کار رو می‌تونی برای دستگاه بعدی هم انجام بدی. و بخش‌هایی از این کار هم نیاز به تکرار نداره. یعنی برای محصول دوم، کار راحت‌تره.

دربارهٔ سایت

با این مقدمات، من اگر بودم:

۱. قطعاً یه سایت تک‌محصولی راه‌اندازی می‌کردم. و خودم رو مقید می‌کردم در اون تک‌محصول، در صفحهٔ اول گوگل باشم (به‌ نظرم جزو سه گزینهٔ اول بودن در بسیاری از کوئری‌ها اصلاً سخت نیست. به همین علت تمرکز).

۲. اسم و عنوان سایت و بعضی از صفحات رو عمومی در نظر می‌گرفتم (چیزهایی مربوط به فروش پرینتر دست دو یا ماشین‌های اداری دست دوم یا …) اما بیشتر صفحات رو کاملاً متمرکز روی اون مدلی که دستم هست جلو می‌بردم.

دربارهٔ پرسونای مخاطب

اگر با همون شارپ ۷۰۲۴ بریم جلو (این رو مثال می‌زنم چون دستگاهش زیاد جلوی چشمم بوده. من توی این حوزه تخصصی ندارم که بدونم بهترین مثالش چیه).

به این فکر می‌کردم که مخاطب من سه دسته آدم هستن:

(۱) کسی تصمیم گرفته دستگاه کپی دست دو بگیره و تصمیم گرفته شارپ ۷۰۲۴ بگیره
(۲) کسی که تصمیم گرفته دستگاه نو شارپ ۷۰۲۴ بگیره و حالا بهش پیشنهاد داده‌ان (یا خودش به ذهنش رسیده) که خرید دستگاه شارپ دست دو یا استوک هم یه گزینه است.
(۳) کسی که تصمیم گرفته دستگاه کپی بگیره و من می‌دونم ۷۰۲۴ براش بسیار ایده‌‌آل هست اما خودش ممکنه هنوز به نتیجه نرسیده باشه.

سوال‌های نفر اول شفاف‌تر و specific‌تر هست. سوال‌های نفر دوم، عام‌تره. یعنی داره به تفاوت کلی محصولات دست‌دوم و نو فکر می‌کنه.
سوال‌های نفر سوم هم کاملاً بر اساس عملکرد نهاییه.

اگر بخوام بر اساس اون چیزی که در مدل FAB در فروش می‌گیم تقسیم بندی کنم، سوال‌های اولی دربارهٔ امکانات و قابلیت‌ها (Features) هست،‌ سوال‌های نفر دوم از جنس مزیت (Advantage) و سوال‌های مشتری سوم از جنس فایدهٔ نهایی (Benefit).

در ادامه چند نمونه سوال از هر حوزه می‌نویسم. با همین چارچوب میشه فهرست کامل‌تری از سوال‌ها رو از LLM‌ها گرفت.

پرسونای اول چیزهایی شبیه این رو جستجو می‌کنه

• قیمت شارپ ۷۰۲۴ کارکرده چنده؟
• شارپ ۷۰۲۴ کارکرده در تهران
• نکات مهم هنگام خرید شارپ ۷۰۲۴ کارکرده
• تست سلامت شارپ ۷۰۲۴ دست دوم
• مقدار کارکرد (کانتر) مناسب شارپ ۷۰۲۴ استوک
• معایب دستگاه کپی شارپ ۷۰۲۴ استوک
• بهترین فروشنده شارپ  استو۷۰۲۴ با گارانتی

پرسونای دوم احتمالاً سوال‌های مقایسه‌ای هم داره. مثلاً این‌که

• تفاوت ۷۰۲۴D با ۷۰۲۴N یا ۷۰۲۴DN
• هزینه مواد مصرفی ۷۰۲۴ بیشتر است یا (نمی‌دونم چه مدل رقیبی داره. مثلاً:‌ توشیبا مدل فلان)
• دستگاه کپی با کیفیت چاپ بهتر از ۷۰۲۴
• قیمت قطعات یدکی اصلی شارپ
• مزایای شارپ ۷۰۲۴ نسبت به … (نمی‌دونم با چی مقایسه می‌شه)
• معایب شارپ ۷۰۲۴ نسبت به … (نمی‌دونم با چی مقایسه می‌شه)

پرسونای سوم:

• دستگاه کپی با قیمت مناسب برای مدارس
• دستگاه کپی برای دفاتر اسناد رسمی
• دستگاه کپی برای کپی با کیفیت نقشه های مهندسی
• …

محتوای عمومی و مرجع

قاعدتاً یه سری چیزهایی هم در سایتت باید داشته باشی که ورودی سئو نمی‌گیرن (چون خیلی رقابتیه و منطقی نیست روی ورودی سئوی اون‌ها حساب کنی). اما از نظر اخلاقی و حرفه‌ای وظیفه‌ داری برای کسی که به سایتت سر زده و می‌خواد ۷۰۲۴ بخره پاسخ بدی. مثلاً:

• دفترچه راهنمای فارسی شارپ AR 7024 (لینک دانلود)
• آموزش خطاهای متداول شارپ و ریست کردن‌شون
• درایورهای مورد نیاز
• راهنمای نگهداری روزمره و سرویس‌های ساده
• روش خرید لوازم یدکی و مصرفی
• …

پاسخ دادن به این سوال‌ها هم سایت رو تمیزتر و جامع‌تر می‌کنه، هم عمق کلیک میاره. یعنی کسی که میاد داخل صفحات، بیشتر می‌چرخه، و هم authority به سایت می‌ده. به موتورهای جستجو نشون میده که تو واقعاً مسئله‌ات حل کردن مسئلهٔ مردمه. نه این‌که یه پولی در بیاری بری دنبال زندگیت.

ضمناً LLM‌ها هم وقتی سایت تو رو کراول می‌کنن، با این نوع پوشش احساس می‌کنن سایت تو در فضای معناییِ پرسشِ مخاطب قرار داره و احتمال این‌که در پاسخ‌ها بهش اشاره کنن یا ازش چیزی نقل کنن بیشتره.

پیشنهاد مهم من

حداکثر استفاده‌ای که از LLM‌ها می‌کنی در حد ایده گرفتن برای سوال‌ها باشه. مثلاً این‌جور سوال‌هایی که من دادم رو بدی بهشون و بگی ازش ایراد بگیرن یا بهش چند تا اضافه کنن یا … (این کار رو حتماً‌ انجام بده. LLM‌ها برای ایده‌پردازی واقعاً گاهی خیلی خوب هستن).

اما هیچ متنی رو، تأکید می‌کنم، هیچ متنی رو، حتی یه تک‌جمله، ندی برات بنویسن. حتی ندی برات ادیت کنن. هم به‌خاطر این‌که دیر یا زود، همهٔ موتورهای جستجو از جمله خود LLM‌ها یاد می‌گیرن به خروجی LLM‌ها امتیاز منفی بدن (يا به متن ارگانیک امتیاز مثبت بدن). و هم به‌خاطر این‌که متن یه‌جوری سرد و بی‌روح میشه که دیگه مخاطب با خوندنش حال نمی‌کنه.

امتیاز تو در مقایسه با سایت‌های بزرگ، امتیاز برندهایی مثل مازراتی، بوگاتی و بنتلی در مقایسه با خودروسازهای انبوهه. دست‌ساز بودن و دست‌نویس بودن محتوا تو رو می‌بره در سطح اون دستهٔ اول. اما وقتی مکانیکی کار می‌کنی نهایتاً یه جایی در طیف پراید تا تویوتا و بنز قرار می‌گیری (و چیزی من الان در به‌کارگیری LLM‌ها، حتی در سایت‌های بزرگ دنیا می‌بینم، باید بگم بین فرغون تا دوچرخه).

این جواب من خیلی ناقصه. اما فعلاً این‌جا می‌بندمش. بعداً اگر چیزی توی کامنت‌ها بود، در پاسخ کامنت‌ها یا در ادامهٔ همین متن می‌نویسم.

پی‌نوشت کوتاه و نامربوط: در راستای نکتهٔ آخر، من اخیراً دیده‌ام دو سه نفر از بچه‌های متمم که دارن کار مشاوره می‌کنن (یا دوست دارن کار مشاوره بکنن) در مطالبی که منتشر می‌کنن، دارن کامل از LLM خروجی می‌گیرن (البته این رو نمی‌گن و فکر می‌کنن کسی نمی‌فهمه). اگر می‌بینن مشتری یا مراجع ندارن یا برندشون جا نمیفته، یا به اندازهٔ انتظارشون جلو نمی‌رن، «یکی از علت‌ها» همینه. مشتری به مشاور پول میده که مشاور در کنار اون (و گاهی حتی به جای اون) فکر کنه. وقتی مشاور حوصله نداره برای خودش فکر کنه، چطور ممکنه حوصله کنه ، در کنار مشتری، به جای مشتری و برای مشتری فکر کنه؟

اول توی ذهنم بود که به خود اون دوستانم بگم. بعد دیدم واقعاً به من ربط نداره. گفتم عمومی بگم (به قول اون پیرمرد: اینم پشت بلندگو).

میثم راه‌پیما زیر نوشتهٔ (ناقصِ)‌ وبلاگ‌نویسی در عصر هوش مصنوعی بحث سئو و آینده شغل سئو رو مطرح کرده بود؛ موضوعی که همهٔ کسانی که به‌شکل حرفه‌ای سئو رو دنبال می‌کنن بهش فکر می‌کنن و هم‌فکری دربارهٔ اون، هم جذاب و آموزنده است و هم – لااقل برای متخصصان سئو – ضروری.

برای این‌که فضای زیر اون بحث به موضوعات دیگه کشیده نشه، جواب خودم رو به کامنت میثم در این‌جا می‌نویسم. اما لطفاً اون رو در حد یک کامنت بخونید و در همین حد ازش انتظار داشته باشید و نه یک پست وبلاگی (چون فقط دارم سریع و سرسری در چند دقیقه یه چیزی تایپ می‌کنم و می‌نویسم. این نوشته یک متن تحلیلی نیست).

سعی می‌کنم حرف‌هام رو شماره‌گذاری کنم و در قالب گزاره‌های کوتاه بنویسم.

آینده شغل سئو در دوران هوش مصنوعی (مولد)

◼️ زمانی که سئو برای اولین سال‌ها شکل گرفت،‌ کاری به‌شدت تکنیکال و مکانیکی بود. از قرار دادن کلمات کلیدی مرتبط در متن که اصطلاحاً بهش keyword Stuffing گفته می‌شه (ترجمه کنیم به: کلمه‌چپانی) تا کارهایی که بعداً اضافه شد و رسید به اسکیما و نوشتن توضیح (دیسکریپشن) و بهینه‌سازی سرعت سایت و بهینه کردن LCP و FCP و کارهای مشابه. به‌نظرم یک روند کاملاً واضح حداقل در یک دههٔ اخیر وجود داشته و الان داره به‌شدت سرعت می‌گیره. اونم اینه که سهم سئو تکنیکال در کل فرایند سئو داره کاهش پیدا می‌کنه. یعنی متخصص سئو نمی‌تونه فقط به اعتبار این تخصص (به‌تنهایی) جایگاه جذابی رو در بازار به‌دست بیاره یا حفظ کنه.

واضحه که این سهم حداقلی، با وجود کاهش پیدا کردن، حذف نمی‌شه. بالاخره سایت باید تمیز باشه. باید سریع لود بشه و طراحی مناسب داشته باشه. اما تأثیرگذاری این‌جور کارها برای رتبه گرفتن و دیده شدن بسیار کم شده.

◼️ به‌نظرم سئو کم‌کم داره به مصداق یکی از کارهایی تبدیل میشه که در نوشتهٔ تعدیل کارکنان اسم‌شون رو «شغل‌های لاغر» گذاشتم. یعنی کاری که به‌تنهایی نمی‌تونه یک تخصص کلیدی و کانونی باشه. قبلاً این‌طور نبوده. الان هم هنوز نشده. اما روند فعلی نشون می‌ده که متخصصان سئو لازمه کارشون رو در قالب بستهٔ بزرگ‌تری ارائه بدن که سئو (به مفهوم فعلی)‌ صرفاً «یکی از» اون خدمات باشه.

◼️ فکر می‌کنم قبلاً رفتارهای موتورهای جستجو اون‌قدر ساده و پیش‌بینی‌پذیر بود که سئوکارها به‌سادگی می‌تونستن بر رفتار موتورهای جستجو مسلط بشن. مثلاً‌ به بحث نیت جستجو (search intent) فکر کنید. یه متخصص سئو می‌تونست به‌راحتی بعد از مدتی تکنیک‌های مناسب برای همهٔ قصد‌ها رو یاد بگیره. کسانی که دنبال اطلاعات بودن، کسانی که دنبال خرید بودن، کسانی که دنبال سایت شرکت یا کسب‌و‌کار مشخصی بودن و …

الان به‌نظر میاد سیستم‌های جستجوگر اون‌قدر دارن پیچیده می‌شن که درک همه‌جانبهٔ رفتارشون در همهٔ این زمینه‌ها ساده نیست. به‌ویژه این‌که رفتارشون دینامیکی هم شده. یعنی مدام در طول زمان تغییر می‌کنه. بنابراین شاید یکی از ابزارهای رقابتی این باشه که سئوکارها به سمت بازارهای تخصصی‌تر برن. مثلاً کسی که می‌تونه سایت‌ها رو برای فروشگاه بهینه کنه (purchase intent) تمام انرژی و زمان و زندگیش رو بذاره روی همین قسمت. چون بعیده بتونه هم‌زمان به یه سایت دیگه در زمینهٔ جستجوهای با نیت آموزشی (educational intent) مشورت خوبی بده یا پروژهٔ قوی اجرا کنه.

این‌جور تخصصی شدن، هم رقابت رو کم می‌کنه، هم کمک می‌کنه سئوکار کاملاً سوار روندهای تخصصی اون بخش خاص از بازار بشه.

◼️ به‌نظرم کار سئو و تولید محتوا رو دیگه نمیشه کاملاً مستقل دید. حتی اگر تولید محتواهای صوتی و تصویری رو جدا کنیم (که به‌نظرم نباید بکنیم)، کسی که سئو کار می‌کنه باید در زمینهٔ‌ اصول تولید محتوای متنی کاملاً قوی باشه (نمی‌گم عالی باشه. می‌گم کاملاً قوی. یه پله پایین‌تر). و اگر می‌خواد در یه زمینهٔ تخصصی کار کنه که دانش تخصصی می‌خواد، حداقل باید بتونه در اون حوزه کارهای حداقلی تولید محتوا رو انجام بده. منظورم این نیست که مثلاً کسی که می‌خواد سئوی یک داروخانه رو بهتر کنه باید تخصص داروسازی داشته باشه. واضحه که این کار غیرممکنه. اما لازمه بتونه ویرایش‌های ساختاری کامل و ویرایش‌های محتوایی اولیه رو انجام بده و جاهایی که تغییر در محتوا لازمه، بتونه راهنماها یا حتی پیش‌نویس‌های کلی رو به متخصص بده که محتوا بر اساس اون تولید شه.

◼️ نکتهٔ بعدی که به‌نظر می‌رسه اینه که منطقیه متخصص سئو بیش از هر زمان دیگری در حوزهٔ «معماری محتوا» و «information architecture» متخصص بشه. منظورم صرفاً این نیست که بتونه چند تا صفحهٔ سنگ‌بنا (cornerstone) یا ستون (pillar) درست کنه. منظورم اینه که بتونه واقعاً تمام داده‌های شرکت‌ها و کسب‌و‌کارها رو ببینه و بر اساس اون یک معماری کامل انجام بده که این محتوا به چه شکل و در چه قالبی باید روی سایت عرضه بشن. این کار قبلاً‌ در حیطهٔ استراتژی محتوا قرار می‌گرفت. یعنی یه عده می‌گفتن ما استراتژیست محتوا هستیم و یه عدهٔ دیگه می‌گفتن ما کار سئو انجام می‌دیم و معمولاً معماری محتوا میفتاد سمت استراتژیست محتوا. اما امروز اگر کارشناس سئو بر معماری محتوا مسلط نباشه، نمی‌تونه پروژهٔ سئو رو موفق پیش ببره یا همراه و هم‌فکر خوبی برای استراتژیست محتوا باشه.

◼️ فکر می‌کنم باید بپذیریم که ماه عسل فعالان حوزهٔ محتوا – که تقریباً یک دهه ادامه داشت و بیش از یک دهه قبل، خود من از اولین کسانی بودم که آغازش رو اعلام کردم – تقریباً به پایان رسیده. آیا منظورم اینه که تولید محتوا دیگه ارزش نداره؟ نه. اصلاً. منظورم این نیست. منظورم اینه که در یک دهه یا شاید پانزده سال گذشته، وفور بسیاری در حوزهٔ محتوا وجود داشت. مردم راحت سرچ می‌کردن. روی هر چیزی کلیک می‌کردن و بازار محتوا اون‌قدر اشباع نشده بود که کیفیت واقعاً مهم باشه. صنعت چاق تبلیغات فیزیکی (فروشندگان بیلبورد و رسانه‌های محیطی و رسانه‌های مکتوب و صدا و سیما) هم اون‌قدر از مردم پول‌های گرون گرفته بودن که دیجیتال مارکترها و متخصص‌های سئو با افتخار می‌گفتن ما داریم مشتری ارزون‌تر میاریم. اون وفور فراوان باعث شد دپارتمان‌های تولید محتوا و دیجیتال مارکتینگ بسیار چاق بشن و فعالیت‌ها بسیار خرد بشن.

یکی می‌گفت من نرخ تبدیل بهینه می‌کنم. یکی می‌گفت سئوی تکنیکال. یکی سئوی محتوایی. یکی بهینه‌سازی بالای قیف ورود. یکی افزایش نرخ تبدیل پایین قیف. یکی دیگه بررسی پرفورمنس و شاخص‌های عملکردی کمپین‌ها. یکی طراح کمپین‌های ایمیلی. یکی دیگه تعریف پرسونای مخاطب. یکی دیگر بررسی نقشه سفر مشتری و …

اون‌قدر پول ریخته بود (که بخش مهمی هم میراث گرونی رسانه‌های ماقبل دیجیتال بود) که راحت می‌شد این پروژه‌ها رو با چنین چارت‌هایی تغذیه کرد. امروز چنین پولی وجود نداره. چون جستجو کمتر شده، مردم حساس‌تر شدن، موتورهای جستجو به هم‌جنس‌خواری (کنیبالیزیشن) رو آوردن (مثلاً گوگل با AI Overview داره یه وظیفهٔ دیگهٔ خودش رو که Indexing هست می‌خوره). و محتوا هم بسیار زیاد شده.

در چنین وضعیتی، اقتصادی‌تره که متخصص سئو سعی کنه سبد بزرگتری از مهارت‌ها و خدمات رو عرضه کنه. اسمش رو هم دیگه نمی‌شه گذاشت سئو. من بودم شاید اسمش رو می‌ذاشتم Digital Visibility Optimization یا DVO (این اصطلاح ایدهٔ من نیست. خیلی‌ها به‌کار برده‌ان).

ترکیبی از سئوی تکنیکال، سئوی محتوایی، کمک به معماری محتوا، بررسی شاخص‌های عملیاتی (نه فقط در بخش سئو بلکه در کل پایپلاین و مسیری که از ورود به خرید نهایی تبدیل میشه).

◼️ مسئله‌ی دیگه اینه که متخصصان سئو سال‌های سال مشغول فروختن «رتبه» و «ترافیک» بوده‌ان. این رو راحت می‌شه از پروژه‌ها فهمید. الان باید متخصص سئو واقعاً دنبال آوردن کسی باشه که مشتری یا مخاطب نهاییه. فرض کنیم من سایت یک کافی‌شاپ رو درست می‌کنم. کاملاً واضحه که میشه با مقاله‌ای به اسم «فرق کاپوچینو و لاته چیست؟» ترافیک آورد (این سال‌ها اون‌قدر بهمون این رو توی سایت‌ها گفته‌ان که حالمون بد شده). اما از این ترافیک، مشتری در نمیاد یا اگر در بیاد خیلی نرخ تبدیلش پایینه. متخصصان سئو همیشه حواس‌شون بوده که اگر ۱۰۰۰ تا کلیک می‌خوان بیارن، بخشی رو با این‌جور چیزها پر کنن. اما واقعیت اینه که کسی که سرچ می‌کنه «کافه شیک و دنج با جای پارک خوب توی شریعتی» راحت‌تر مشتری می‌شه.

تبدیل شدن «متخصصان فروش ترافیک و رتبه» به «متخصصان فروش lead (مشتری راغب)» فقط یک تصمیم ساده نیست. کاملاً به تغییر استراتژی و نگاه متفاوت به مسیر شغلی نیاز داره. اما حتی اگر نپسندیم، ضروریه.

الان اگر آگهی‌های استخدام متخصص سئو رو ببینید، کاملاً مشخصه که چنین شغلی با چنین شرح شغلی رو به افول میره (چند تا سرویس نرم‌افزاری برای ردیابی کیووردها رو فهرست کرده‌ان و گوگل آنالیتیکس و چهار تا سرویس دیگه برای آنالیز موقعیت رقابتی سایت در کلمات کلیدی مهم). وقتی کل بازار کوچیک می‌شه، دیگه مهم نیست کجای بازار باشید. مثل اینه که هواپیما در حال سقوط باشه و کسی تلاش کنه همه رو کنار بزنه بره صندلی عقب که دیرتر بخوره زمین. کارفرما نمی‌فهمه و هنوز سئو رو این‌طوری درک می‌کنه و توی آگهی‌هاش هم اعلام می‌کنه. این متخصص سئو هست که باید بفهمه کارفرما نمی‌فهمه، و آروم آروم تعریف شغل خودش رو گسترده‌تر و عمیق‌تر کنه.

◼️ اتفاق دیگه‌ای که داره میفته اینه که معنای تجربهٔ‌ کاربری داره عمیق‌تر و گسترده‌تر می‌شه. خیلی از معیارهایی که قبلاً برای تجربهٔ‌ کاربری گفته می‌شد، الان ساده‌اندیشانه به‌نظر می‌رسه. نمی‌گم مهم نیست. اما در حاشیه است. تجربهٔ کاربری یعنی این‌که کاربر وقتی میاد توی یه صفحه بگه «چه خوب شد روی این لینک کلیک کردم. واقعاً ممکن بود انقدر بدشانس باشم که کلیک نکنم و این صفحه رو نبینم! چقدر خوشحالم. امروز روز خوبی برای من بوده.» به‌نظرم کمتر از این،‌ دیگه ارزش نداره و هر چیز دیگه‌ای که در تجربهٔ کاربری تعریف می‌شه، نهایتاً باید بتونه کاربر رو به این نقطه برسونه. متخصص سئو اگر هدف خودش رو این بذاره که به شکل‌گیری چنین تجربه‌ای کمک کنه، قطعاً عضو ارزش‌آفرین میشه. حالا بخشی از این کار رو خودش انجام می‌ده، بخشی رو با کمک کارشناسان سازمان. شاید هم مجبور شه مدام با بقیهٔ اعضای تیم محتوا یا دیجیتال مارکتینگ یا کارشناس‌های سازمان سر و کله بزنه که اون‌ها به این سمت هدایت شن. الان کار سئو بیشتر از کار تکنیکال، یه‌جور رهبری و جهت‌دهی به حضور دیجیتال سازمان‌هاست. یعنی بتونه سازمان رو قانع کنه که اگر می‌خوای بازی قدیمی رو جلو بری، نتیجهٔ چندانی نمی‌گیری.

ممکنه بگید خب این که دیگه وظیفهٔ‌ سئوکار نیست! آره نیست. اما سئو‌کار هست که شغلش در معرض تهدیده و لازمه آروم آروم جایگاه شغلی و جهت‌گیری عملیاتی خودش رو تغییر بده.

◼️ این توضیحاتی که گفتم، یه نتیجهٔ‌ ضمنی هم داره. بعیده پروژه‌های کوتاه‌مدت سئو دیگه برای شرکت‌ها ارزش داشته باشن. قبلاً هم بهتر بود پروژه‌های سئو میان‌مدت و بلندمدت باشه. اما خیلی از کارفرماها متوجه نمی‌شدن و حاضر نبودن این کار رو بکنن. الان به‌نظرم هم کارفرما و سئوکار باید این واقعیت رو بپذیرن که جز در همکاری بلندمدت نمیشه ارزش اقتصادی ایجاد کرد. علتش هم اینه که آشنا شدن با ماهیت کسب‌و‌کار، عمیق شدن روی بازار، شناخت مخاطب و بررسی رفتار مخاطبان و بر اساس اون «پرورش دادن محتوا» کاری نیست که بشه در کوتاه‌مدت انجام داد. متخصص سئو باید همکار استراتژیک تیم دیجیتال سازمان بشه و نه پروژه‌بگیرِ کوتاه‌مدت.

◼️ من اگر امروز می‌خواستم به‌عنوان متخصص سئو کارم رو شروع کنم، چند کار می‌کردم. اول این‌که حوزه‌های محتوایی بسیار محدود و search intent‌های بسیار محدود رو انتخاب می‌کردم. اگر سئوی سایت فروشگاهی کار می‌کردم، سراغ سئوی سایت آموزشی نمی‌رفتم. اگر سئوی سایت وکلا رو کار می‌کردم،‌ سراغ سئوی سایت پزشک‌های زیبایی نمی‌رفتم.

این بازارها اصلاً کوچک نیستن. وفوری که در ماه عسل سئوی سنتی وجود داشت باعث شده بود یه نفر صبح سئوی آرایشگاه رو کار کنه و عصر سئوی زایشگاه و شب برای باشگاه کار کنه و فردا هم برای بنگاه. و در هیچ بازاری عمیق نمی‌شد. اما واقعاً هر یک از این بازارها می‌تونن درآمد یک عمر یک آدم یا یک تیم سئو رو تأمین کنن.

کار دومی که می‌کردم این بود که حتماً سعی می‌کردم چند کلمه یا عبارت کلیدی رو روی سایت شخصی خودم بگیرم. این کار از چند جهت خوب بود.

اول این‌که لازم نبود مدام وعده و وعید به کارفرما بدم. فقط جلوش سرچ می‌کردم که این سوال رو می‌بینی؟ چرا شما این‌جا بالا نباشی؟ دوم این‌که مجبور نمی‌شدم مدام توضیح بدم که فلان عبارت رو در فلان شرکت من گرفته بودم. خاک بر سر فلانی که بعد از من اومد و درست کار نکرد. ولی شما بپرسی اونا فلان تاریخ روی فلان عبارت یک بودن.

مزیت بعدی هم این بود که می‌تونستم مثل لابراتوار روی محتوای خودم کار کنم، هم اخلاق و رفتار ابزارهای جستجو دستم میومد. هم مجبور می‌شدم مدام دانش تخصصی خودم رو توی اون حوزه قوی‌تر کنم و سوادم فراتر از سواد تکنیکال باشه. نمی‌خواستم متخصص اون حوزه بشم. اما می‌تونستم به‌تدریج «معمار محتوایی» در اون حوزه بشم.

کار سومی که می‌کردم این بود که به کارفرما توضیح می‌دادم که اگر می‌خوای با این رقیب و اون رقیب درگیر رقابت بشی و هر روز بگی این رتبه‌اش چنده و اون چنده، بی‌خیال من بشو. چون کلاً هواپیما داره سقوط می‌کنه تو تا اون توالت ته هم بدوی نهایتاً قراره بخوری زمین.

به من فرصت طولانی بده. منم از اول بهت پلن کامل و نقشه راه می‌دم و می‌گم چیکار می‌کنم. من قدم به قدم، بازدیدکنندگان خودت رو پرورش می‌دم. بالاخره الان ۵۰ یا ۱۰۰ نفر به سایتت سر می‌زنن (يا اگر نزنن،‌ بعد از ۵ تا یا ۱۰ تا آرتیکل سر میزنن). بعدش ببینم اینا چی می‌خوان. چی سرچ می‌کنن. وقتی میان توی سایت کجا می‌رن. و سعی می‌کنم با عمیق‌تر کردن سایت، رضایت این ۱۰۰ نفر رو زیاد کنم (با معیارهای شفاف کمی: تابعی از مدت زمان حضور در سایت، تعداد صفحاتی که می‌بینن، نرخ تبدیل و …). و با این کار آروم آروم خود به خود آدم‌های بیشتری هم میان و باز داده‌های بیشتری گیر من میاد و باز من اون‌ها رو راضی‌تر می‌کنم. این یه جور رشد ارگانیک و ارزشمنده که یه مزیت مهم داره. کم‌کم معماری سایت، چیدمان صفحات و محتوای اون‌ها جوری میشه که خودت می‌گی: انصافاً هر کس برای این سوال یا این خواسته، به این صفحات سر نزنه باخته. وقتی این رو گفتی، دیگه مجبور نیستی هر روز ببینی الگوریتم موتورهای جستجو چه تغییری می‌کنه. حالا این موتورهای جستجو هستن که باید مدام به تیم‌شون حقوق بدن و الگوریتم‌هاشون رو آپدیت کنن تا بتونن مخاطب رو به سایت تو برسونن. چون اون‌ها هم هدف و مأموریت‌شون و سود اقتصادی‌شون در اینه که مخاطب رو به بهترین مقصد برسونن.

کار چهارم هم این‌که با تمام توان به ابزارهای هوش مصنوعی مجهز می‌شدم و همه‌جوره سعی می‌کردم در سئو ازشون کمک بگیرم. جز در یک مورد: تولید مستقیم محتوا (یا حتی مادهٔ خام محتوا).

باز برگردم به حرفی که وسط این متن گفتم. مشخصه که SEO به شکل سنتی کم‌کم افول می‌کنه. اما DVO در کوتاه‌مدت و میان‌مدت افول نخواهد کرد (شاید در بلندمدت بی‌معنا بشه). هیچ‌کس دلش برای متخصص سئو و آیندهٔ شغلی اون نسوخته که بیاد بگه تو خودت رو به سئو محدود نکن. بیا در DVO به من کمک کن. فقط خود سئوکارها هستن که می‌تونن کم‌کم کارفرماها رو آموزش بدن که انتظاری «متفاوت‌تر، عمیق‌تر، جامع‌تر، بلندمدت‌تر، پایدارتر و ماندگارتر» از متخصص سئو داشته باشن.

پیش‌نوشت

دوست نداشتم دربارهٔ گفتگوهای ترامپ و زلنسکی چیزی بنویسم. به دو علت.

علت اول این که یک قانون مرتبه دوم دارم که بر اساس آن هر وقت موضوعی بیش از حد داغ و رایج می‌شود، تا حد امکان در موردش ننویسم. چون دوست ندارم تلقی شود که در پی موج‌سواری روی موضوعات هستم. آن‌قدر حرف نگفته و نوشتهٔ نانوشته دارم، و آن‌قدر قول‌های انجام نداده به خوانندگان روزنوشته و متمم دارم، که فرصتی برای این موج‌سواری‌ها و نیز نیازی به آن‌ها وجود ندارد. همین که هنر کنم و حرف‌های نیمه‌کاره و وعده‌های عمل‌نکرده را محقق کنم، کافی است.

علت دوم هم این‌‌ که بسیاری از کسانی که در زمینهٔ مذاکره کار می‌کنند و کلاس و درس و کتابی دارند، صحنه به صحنه و حتی فریم به فریم این گفتگو را به عنوان کیس مذاکره جویده‌اند. در حالی که باور من این است که در عین این‌که «مذاکره آمریکا – اوکراین» وجود دارد،‌ تقریباً چیزی به اسم مذاکرهٔ ترامپ – زلنسکی در آن روز اتفاق نیفتاده است. یعنی من هنوز درست‌و‌‌حسابی نفهمیده‌ام کسانی که دربارهٔ نتایج مذاکرهٔ ترامپ و زلنسکی حرف می‌زنند،‌ چه می‌گویند. یا اصلاً تصورشان از مذاکره چیست که فکر کرده‌اند شاهد مذاکره بوده‌اند و به تحلیل و بررسی و خوردن و جویدن آن مشغول شده‌اند؟ چه آن‌هایی که دیدار ترامپ و زلنسکی را نشانه‌ای از نادرست بودن مذاکره ایران با آمریکا می‌‌دانند (تحقیر و اخراج، پاداش سالها نوکری / بوسه بر پنجه گرگ) و چه کسانی که این دیدار را تأییدی بر درستی مذاکره ایران با آمریکا در نظر می‌گیرند (مثل روزنامه جمهوری اسلامی: می‌توان با شیطان مذاکره کرد).

با این حال، چون محسن شیروانی به این مذاکره اشاره کرد، و نمی‌شود به کسی بگویی که «چرا دربارهٔ موضوعی که عده‌ای فکر می‌کنند مذاکره است از یک نفر که به معلمی مذاکره شناخته می‌شود چیزی پرسیدی؟» چند جمله می‌نویسم.

اول حرف‌های محسن را بیاورم:

رییس جمهور اکراین که برای امضا قرداد معادن به کاخ سفید رفته بود (قردادی که به گمانم به خاطر اینه که ترامپ می‌خواد  از طریق اون، میلیاردها دلار کمکی که بایدن به زلنسکی کرده رو پس بگیره)، با ترامپ و معاونش به درگیری لفظی پرداخت. فکر کنم این درگیری در مقابل دوربین ها و چشم میلیون ها بیننده، بی‌سابقه  بوده. نمی دونم چه جوری میشه از منظر مذاکره به این اتفاق پرداخت؟ یا حتی زبان بدن؟ راستش چیزی که برای من جالب بود، اعتماد به نفس جِی دی ونس، معاون اول ترامپ بود. اتفاقاً همین دیروز خوندن زندگی نامه اش رو به اتمام رسوندم. (کتاب “هیل بیلی”). آدم جالبیه و واقعاً با چه سختی های و بحران هایی مواجه بوده، تا به این جایگاه برسه.

من فیلم این گفت و گو رو نگاه می کردم، اول به نظرم همه چی آروم میومد و انگاری ناگهانی زلنسکی خشمگین شد.

چند نکته دربارهٔ ترامپ و زلنسکی

پیش از این‌که نکاتی را که در ادامه می‌آورم بخوانید، توجه کنید که من در این توضیحات، نه طرف ترامپ هستم و نه زلنسکی. فقط می‌خواهم چند نکته را فهرست کنم تا خودتان در کنار مفروضات، دانسته‌ها و نگاه خودتان قرار دهید و هر جور که می‌پسندید تحلیل کنید. من خودم واقعاً در این زمینه موضع و تحلیلی ندارم.

نکته ۱: رابطهٔ آمریکا و اوکراین رابطهٔ دو کشور مستقل در موضع برابر نیست. یعنی مثلاً نباید تعامل آمریکا و اوکراین را با تعامل انگلیس و آلمان یا تعامل فرانسه و استرالیا و حتی با تعامل ایران و آمریکا مقایسه کرد. رابطهٔ اوکراین با آمریکا بسیار شبیه رابطهٔ سوریه با ایران است.

تبصره: منظور من کشور اوکراین و کشور آمریکاست. وگرنه زلنسکی را نمی‌شود کاملاً شبیه بشار اسد دانست. او مثل بشار اسد دیکتاتور نیست و سابقهٔ کشتار و سرکوب مخالفان را ندارد و در یک ساختار دموکراتیک بالا آمده. ناشایستگی ساختاری هم در حکومتش نبوده (سران سپاه اعلام کردند در دوران بشار اسد حتی برق هم در دمشق روزی دو ساعت بوده. قطعاً زلسنکی این نوع حکومت‌داری کثیف و شرم‌آور را نداشته است). زلنسکی پابه‌پای مردمش جنگیده نه علیه مردمش.

توضیح بیشتر نکتهٔ ۱: شباهتی که می‌گویم به این دلیل است:

جنگی در اوکراین اتفاق افتاده. این جنگ به شکل مستقیم، به منافع آمریکا لطمه نمی‌زند. زلنسکی توانست این جنگ را به‌عنوان «جنگ روسیه با اروپا» و در قدم بزرگ‌تر «جنگ روسیه با ناتو» و حتی «جنگ روسیه با جهان آزاد» چارچوب‌بندی کند. وگرنه آمریکایی‌ها در خانهٔ خودشان نشسته بودند و سرگرم کارشان بودند. اما فضا جوری پیش رفت که نهایتاً هر کسی در جهان لازم بود در یک طرف این جنگ بایستد.

مثلاً‌ مسئولان کشور ما در سمت پوتین ایستادند و در صحبت‌های رهبری آمد که حملهٔ روسیه به اوکراین نوعی «ابتکار عمل» بوده و اگر پوتین حمله نمی‌کرد، طرف مقابل این جنگ را آغاز می‌کرد (+). در واقع، موضع ایران در قبال اوکراین، با موضع بایدن در قبال اوکراین مخالف بود. اما با موضع ترامپ در قبال اوکراین کاملاً یکسان است. ترامپ در همین گفتگو هم پوتین را آغازگر جنگ ندانست.

به هر حال، مسئله جهانی شد و جوری چارچوب‌بندی شد که دولت وقت آمریکا یعنی بایدن، اوکراین را – به تعبیر ایرانی – بخشی از عمق استراتژیک خود دید. به همین علت تصمیم گرفت با تمام توان سمت اوکراین بایستد. در این ماجرا هم اتحادیهٔ اروپا و هم آمریکا هر یک بین ۱۰۰ تا ۲۰۰ میلیارد دلار به اوکراین کمک کردند.

پس پولی که آمریکا به اوکراین داده شبیه حمایت‌های مالی ایران از سوریه است. چون سوریه هم بخشی از عمق استراتژیک ایران در نظر گرفته شده. البته باید به خاطر داشته باشیم که اقتصاد آمریکا ۶۷ برابر اقتصاد ایران است. و چون ما در آمار GDP خود عددسازی می‌کنیم و دلار را به قیمت واقعی در نظر نمی‌گیریم، در واقع اقتصاد آمریکا چندصدبرابر اقتصاد ایران است.

پس اگر می‌خواهیم با عینکی واقع‌گرایانه به ماجرا نگاه کنیم، شبیه این است که بشار اسد (البته از نوع دموکراتیک و نمایندهٔ‌ واقعی مردم سوریه) سقوط نکرده و به ایران آمده باشد و مسئولین ایران بخواهند با او در مورد میلیاردها دلاری که در سوریه خرج کرده‌اند صحبت کنند.

در این چارچوب، ماجرای «مذاکرهٔ سیاسی دو قدرت برابر» نیست. بلکه تعامل بر سر چارچوب‌بندی ماجراست. باز فرض کنید بشار اسد بگوید: شما اگر در سوریه پول خرج کردید، برای منافع استراتژیک خودتان بود و خودتان هر روز می‌گفتید عمق استراتژیک ماست و تمام نمازجمعه‌ها مشغول بیان همین حرف‌ها بودید. و مسئولین ایرانی هم بگویند: بله. گفتیم. اما نهایتاً تو هم حکومتت/کشورت حفظ شده و منطقی است به جبران آن، هزینه‌های ما را پس بدهی.

نکتهٔ ۲: ما چون در کشور خودمان سیاستگذاری متمرکز داریم، دنیا را هم از همین چارچوب می‌بینیم. در ایران سیاست‌گذاری کشور توسط رهبری مشخص می‌شود و توسط نمایندگانی که رهبری تعیین می‌کنند در چارچوبی که رهبری تأیید می‌کنند و به شیوه‌ای که رهبری تصویب می‌کنند اجرا می‌شود. اما کشوری مثل آمریکا سیاستگذاری متمرکز ندارد. ترامپ از طریق یک حزب سیاسی بالا آمده است. به همین علت، ما در واقع تعامل «حزب جمهوری‌خواه آمریکا» با «جنگ اوکراین» را می‌بینیم و نه «موضع ترامپ در برابر جنگ اوکراین.»

مردم آمریکا به دموکرات‌ها رأی داده‌اند و آن‌ها چند سال به شیوه‌ای که مناسب می‌دانسته‌اند، از اوکراین حمایت کرده‌اند. نهایتاً مردم آمریکا احساس کرده‌اند که با این شیوه، فقط جنگ طول می‌کشد و نهایتاً چیزی دستگیرشان نمی‌شود. از طرفی دیده‌اند که دموکرات‌ها جنگ‌ها را به شیوهٔ‌ عجیبی تمام می‌کنند. مثلاً تمام سلاح‌های آمریکایی را در افغانستان رها کردند و رفتند و به طالبان دادند. پس نهایتاً خرد جمعی آمریکاییان به نتیجه رسیده که فرمانی را که تا امروز دست دموکرات‌ها بوده به دست جمهوریخواهان بسپارد تا آن‌ها هم روش خود را امتحان کنند.

جامعهٔ آمریکا بعد از چهار سالی که به دموکرات‌ها وقت داد، چهار سال هم فرصت دارد روش جمهوریخواهان را بیازماید. طبیعتاً اگر جواب نگیرد، دوباره سراغ دموکرات‌ها می‌رود. این همان چیزی است که پایهٔ دموکراسی است: حل مسئله از طریق تغییر دائمی «مدل ذهنی و الگوهای ارزشی». آمریکایی‌ها چیزی به اسم آرمان آمریکا ندارند (گاهی در حد تعارف از Founding Fathers اسم می‌برند). آن‌ها آرمان‌هایشان را در هر انتخابات عوض می‌کنند و دنبال این هستند که آرمان‌های جدید جواب می‌دهد یا نه. فعلاً آرمان جدید MAGA است (مخفف: Make America Great Again). یعنی جو داخلی آمریکا این است که آمریکا در اولویت است و پول‌ها باید داخل آمریکا خرج شود و قرار نیست ما در هر جای جهان سرک بکشیم و هر جا جنگی هست باید جمع شود، ولو به قیمت باختن طرف مظلوم یا بردن طرف ظالم.

بنابراین ما با خودرویی طرف هستیم که «مردم» جاده را می‌بینند و هر بار فرمان را دست راننده می‌دهند. یک راننده فقط بلد است فرمان را به چپ بکشد و یک راننده فقط بلد است به راست بکشد. مردم نگاه می‌کنند و هر دوره بسته به این‌که حس کنند جاده چقدر پیچیده یا قرار است بپیچد، راننده‌ای را که فرمان را به سمت مناسب می‌برد انتخاب می‌کنند. چیزی شبیه «صراط مستقیم» در مدل سیاسی آمریکایی وجود ندارد.

نکتهٔ‌ ۳: در توافق‌ها و مذاکره‌های بسیار بزرگ و جدی سیاسی و اقتصادی، تقریباً هیچ اتفاق مهمی در «جلسهٔ گفتگو» نمی‌افتد. محیط و بستر مذاکره و شرایط مذاکره و مفاد مذاکره، همگی بیرون جلسه در جاهای مختلف چیده می‌شوند و نهایتاً جلسه‌ای برای امضا کردن یا نکردن برگزار می‌شود. توافق زلنسکی و ترامپ، اگر چیزی برای «بررسی کردن» داشته باشد،‌ نه زبان بدن زلنسکی است و نه کلمات ترامپ و ونس. بلکه متنی است که دو بار قبلاً تنظیم شد برای اوکراین فرستاده شد و رد شد و متن سومی که زلنسکی آن را هم حاضر نشده بود در اوکراین امضا کند. همان متنی که ترامپ انتظار داشت در آمریکا امضا شود. اصل متن موجود است و ندیده‌ام کسانی که می‌خواهند این جلسه را تحلیل کنند، جزئيات آن را بررسی کرده باشند (این‌جا متن را می‌توانید بخوانید).

در متن مشخصاً‌ هیچ تضمینی برای امنیت بعد از توافق داده نشده بود و تنها کلمه‌ای که می‌شد زلنسکی به آن دل خوش کند، participants بود. کلمه‌ای که تلویحاً می‌گفت در صندوقی که برای نگهداری درآمدهای معادن اوکراین ایجاد می‌شود،‌ اوکراین و آمریکا شریک برابر هستند. آن‌جا هم مدام گفته «بعداً تعریف خواهد شد» و «بعداً گفته خواهد شد» و «بعداً …».

آمریکا این درفت را Fund Agreement نامیده بود و  زلنسکی هم قبل از رفتن به آمریکا گفته بود که این متن را یک Framework می‌داند؛ یعنی چارچوبی که تازه بعداً‌ باید روی آن کار شود تا به agreement تبدیل شود.

طبیعی است تصور زلنسکی این بوده که در سفر به آمریکا، قبل از این‌که دوربین و بساط رسانه‌ها پهن شود، تیم او با تیم آمریکایی دربارهٔ همهٔ آن «further to be defined»‌ها صحبت خواهند کرد. و فکر نمی‌کرد که تعیین این بخش‌ها به بعد از امضا موکول شود.

طبیعی است ترامپ هم متقابلاً‌ روی این حساب باز کرده بود که زلنسکی ابتدا امضا می‌کند و بعداً می‌شود آمریکایی‌ها سر جزئیات چانه‌‌زنی کنند. که طبیعتاً نشد.

نکتهٔ ۴: با این توضیحات،‌ اگر زلنسکی کت‌و‌شلوار می‌پوشید،‌ اگر ونس لال بود و حرف نمی‌زد، اگر زلنسکی صد بار از آمریکا تشکر می‌کرد، اگر ترامپ عاشق زلنسکی بود، هم‌چنان این چارچوب امضا نمی‌شد.

نباید چشم‌مان به بازی‌های رسانه‌ای مشغول شود که این‌ها بد حرف زدند و آن‌ها بد حرف زدند و این می‌توانست آن‌موقع که فلانی آن حرف را زد این کار را بکند.

همین‌هایی که می‌گفتند زلنسکی پروتکل کاخ سفید را رعایت نکرده،‌ ایلان ماسک را بدون همان پروتکل‌ها با لباس غیررسمی و با فرزندنش به اتاق بیضی کاخ سفید راه دادند و وقتی بچهٔ ایلان ماسک انگشت در دماغش کرد و دماغش را هم به گوشهٔ‌ میز عتیقهٔ اتاق رئيس‌جمهوری مالید (که مرمت‌کارها روزها درگیر ترمیمش بودند) هیچ اعتراضی نکردند (+).

نکتهٔ ۵: بنابراین کل جلسهٔ زلنسکی و ترامپ را می‌شود این‌گونه خلاصه کرد که ترامپ معتقد بود زلنسکی باید یک چک سفید امضا شده به آمریکا بدهد و زلنسکی معتقد بود چنین کاری درست نیست.

اگر می‌خواهید بدانید دل‌تان با کدام طرف است،‌ فرض کنید بشار اسد که با حمایت ایران و تنفس مصنوعی نظام سیاسی ما سال‌ها حکومت کرد، این‌گونه به لجن کشیده نمی‌شد و فرار نمی‌کرد و می‌ماند و به ایران می‌آمد و ایران از او می‌خواست چکی سفید به جبران بدهی‌هایش امضا کند.

قضاوت دربارهٔ‌ این‌که حق با کدام طرف است، با چنین مقایسه‌ای راحت‌تر است (اگر چه هم‌چنان راحت نیست).

نکتهٔ ۶: در همهٔ نظام‌های سیاسی، بیشتر از آدم‌ها باید عقبهٔ آدم‌ها را دید. سیاست جای آدم‌های مستقل نیست. هر کس در سیاست جایگاهی دارد، پشتوانه‌ها و پله‌هایی داشته و افراد و نهادهایی هستند که با محاسبات و ملاحظات و چانه‌زنی‌هایی او را داخل ساختار قدرت جا داده‌اند.

این کار در ذات خود ایراد ندارد. مهم این است که «نظام سیاسی» جوری طراحی شود که با همین آدم‌های تحمیلی، نهایتاً عملکرد مناسب داشته باشد و خودش را اصلاح کند و به پیش برود. مثلاً در آمریکا، هر دو طرف باید تلاش کنند اول رشد اقتصادی و بیکاری و تورم و … را مهار کنند، و سپس با تکیه بر دستاوردهایشان، آدم‌های خودشان را به داخل ساختار تزریق کنند.

ونس از این منظر، نمایندهٔ فصل مشترک «ارتش آمریکا و سیلیکون ولی» است. در دولت قبلی ترامپ، این نقش را پیتر تیل بر عهده داشت. و مستقیم با ترامپ جلسه می‌گذاشت. در این دوره، او کنار کشید و دو نفر دیگر در اطراف ترامپ هستند. یکی ایلان ماسک و دیگری ونس که عملاً اهرم قدرت پیتر تیل در دولت محسوب می‌شود.

این به آن معنا نیست که ونس دهان پیتر تیل است. بلکه به این معناست که تیل از بین آدم‌های مختلف به سراغ کسی رفته که عقاید او را قبول داشته باشد و بتوانند زبان گویای بخش محافظه‌کارِ حوزهٔ‌ تکنولوژی باشد. رابطهٔ پالانتیر و اوکراین هم رابطهٔ پیچیده‌ای است. هم در زمان جنگ سود می‌برد و هم در بازسازی پس از جنگ. بنابراین باید دید برایند این نیروها نهایتاً‌ ونس را به چه موضعی می‌کشاند.

نکتهٔ ۷: در کنار همهٔ‌ تعارض‌های ساختاری و ابهام‌هایی که در چارچوب همکاری وجود داشت،‌ علت این‌که خود جلسه به این شکل برگزار شد را می‌توان به سوابق فردی ترامپ و ونس ربط داد. ونس در دولت بایدن تمام تلاشش را کرده بود تا بودجه کمک به اوکراین تصویب نشود که شد. او طبیعتاً‌ در جلسه، بیش از این‌که حواسش به روبه‌رویی‌ها باشد، به دوربین‌ها بود و امیدوار بود دموکرات‌ها او را ببینند و حرص بخورند.

ترامپ هم در دولت قبلی خود از زلنسکی خواسته بود تحقیقات دربارهٔ پسر بایدن را در اوکراین کلید بزند که اگر چنین می‌شد احتمالاً به کاخ سفید راه پیدا می‌کرد و زلنسکی این کار را نکرد. چون ترجیح می‌داد دموکرات‌ها در کاخ سفید باشند. پس ترامپ در پس ذهن خود این را داشت که روبه‌رویش کسی نشسته که کمک کرده درهای کاخ سفید در انتخابات قبل به روی او بسته شود.

نکتهٔ ۸: پیش‌بینی گام بعدی این وضعیت بیش از هر چیز به ارزیابی و تحلیل اوکراین از واقعیت‌های میدانی جنگ با روسیه بستگی دارد. طبیعتاً زلنسکی و تیمش با مشاهدهٔ خسارات جدید جنگ و هزینه‌های فرسایش نیروی نظامی اوکراین باید تصمیم بگیرند خسارت ناشی از ادامهٔ جنگ بیشتر است یا خسارت قراردادِ دو‌صفحه‌ایِ بدون توضیح و پیوست (= چک سفید که حتی سقف ۵۰۰ میلیارد دلاری هم ندارد) به آمریکا.

همهٔ این اتفاقات، فراتر از آن هستند که مدرسان مذاکره و زبان بدن، بخواهند با زوایهٔ بدن زلنسکی، دستهای ترامپ و کلمات ونس دربارهٔ آن‌چه پیش روی دوربین‌ها گذشت حرف بزنند و ماوقع را تحلیل کنند.

پیش‌نوشت: این مطلب زیرمجموعهٔ گفتگو با دوستان محسوب می‌شود. حرف‌هایی که در پاسخ به صحبت‌ها، نظرات، سوال‌ها و تحلیل‌های دوستانم می‌نویسم. میلاد زیر مطلبی که دربارهٔ ایلان ماسک و کاهش کارآمدی دولت نوشته بودم، کامنتی نوشته بود که می‌شد همان‌جا جواب داد. اما دیدم فرصت خوبی است که آن کامنت را به بهانه‌ کنم دربارهٔ چند نکته حرف بزنیم. هم میلاد مخاطب خوبی است و هم صورت‌بندی مسئله را جوری انجام داده که به اندازهٔ کافی جا برای حرف زدن من باز کرده است (میلاد. ممنونم).

این بحث در نهایت قرار است به حرف‌هایی دربارهٔ نسیم طالب برسد. به همین علت، عنوان «نسیم طالب؛ شام خوب، صبحانهٔ بد» را برایش انتخاب کرده‌ام. اما آن‌چه در ادامه می‌گویم به نسیم طالب محدود نیست.

ترتیب موضوعاتی که می‌نویسم به این صورت خواهد بود:

• اختلاف‌نظر میان اقتصاددان‌ها
• ظرفیت اقتصاددان‌ها در پیش‌بینی اقتصاد (و متغیرهای اقتصادی)
• جایگاه نسیم طالب در اقتصاد و مباحث مالی
• نقد مختصری بر نسیم طالب و رویکرد او به مباحث
• روش اثربخش مطالعه نسیم طالب و بررسی نظرات او

منبع عکس

ابتدا حرف‌های میلاد را بیاورم:

محمدرضا،‌ من دوست داشتم شهود اقتصادی مفیدی داشته باشم. مثلا الان،‌ به‌درستی متوجه نمی‌شوم که قرض‌الحسنه‌ها چه هستند و چرا مشکل‌زا هستند؟ شهود درستی در مورد بورس و تورم و غیره ندارم. یا نمی‌توانم درست به این فکر کنم که سیاست‌های خاویر میلی در آرژانتین در بلندمدت مفید خواهند بود یا مضر؟ یا حتی نمی‌دانم برای بررسی اقتصاد یک کشور به‌صورت کلی به چه معیار‌هایی باید نگاه کنم تا کمتر درگیر تبلیغات سیاست‌مدارها بشم و بیشترین سیگنال از واقعیت رو بگیرم.  

می‌خواستم بپرسم به نظرت چه‌کاری می‌تونه یک شهود خوب اقتصادی برای استفاده‌ی شخصی و مدیریت زندگی و داشتن کمی قدرت پیش‌بینی بسازه. متاسفانه نمی‌توانم فرصت زیادی به مطالعه‌ی اقتصاد بگذرانم اما مطالب افرادی مثل نسیم طالب که اصرار داره اقتصاد‌دان‌ها پیش‌بینی چیزهای مهم رو بلد نیستند باعث شده  یک گاردی هم نسبت به خوندن اون مطالب پیدا بکنم و احساس می‌کنم شاید گمراه‌تر هم بشم. 

در ادامه حرف‌های خود را در چند بخش می‌نویسم.

اقتصاددان‌ها و شهرت به اختلاف‌نظر

اقتصاددان‌ها را به اختلاف‌نظرشان بر سر موضوعات مختلف می‌شناسند. به‌نظر می‌رسد آن‌قدر که در میان اقتصاددان‌ها اختلاف‌نظر هست، در میان دانشمندان زیست، فیزیک، ریاضی و علوم دیگر نیست. لطیفه‌ها و شوخی‌های بسیاری هم در این باره ساخته شده است.

فکر می‌کنم گویاترینش، جمله‌ای باشد که یک بار دربارهٔ کینز در کنگره آمریکا گفتند (نقل به مضمون): «اگر ده اقتصاددان، شامل کینز، را در یک اتاق جمع کنید و دربارهٔ‌ یک موضوع خاص از آن‌ها نظر بخواهید، در نهایت ۱۱ نظر متفاوت خواهید داشت. علتش هم این است که کینز خودش به تنهایی دو نظر متضاد ابراز می‌‌کند.»

این شوخی ساده از دو  منظر به اقتصاددان‌ها کنایه زده است. نخست این که انتظار می‌رود از ده اقتصاددان، یک نظر یا نهایتاً دو یا سه نظر در بیاید. نه این که ده نظر مختلف بدهند. معنای شوخی این است که هیچ‌یک از آن‌ها نظر دیگری را قبول ندارد. کنایهٔ دوم هم که مشخصاً به کینز است، اشاره به این دارد که خود کینز (و گاهی برخی دیگر از اقتصاددان‌ها) در یک موضوع ثابت هم نظرات متعارض و متضادی دارند.

البته می‌دانیم که این کنایه، لااقل در مورد کینز، منصفانه نیست. چون در مواردی که آراء کینز فرق کرده، شرایط محیطی و پارامترهای اقتصادی یکسان نبوده است. او گاهی در مقاطع مختلف زمانی نظرات متفاوتی داشته، اما نه این‌طور که در یک جلسه یا در یک مقطع زمانی مشخص، حرف‌های متضاد بزند.

اما به هر حال، شوخی‌ها بیشتر از یکی دو مورد است. از جمله این‌که گاهی می‌گویند «اقتصاددان‌ها کسانی هستند که وقتی پیش‌بینی‌هایشان درست پیش نرفت، می‌توانند به صورت علمی توضیح دهند که چرا چنین شده است.» ده‌ها و شاید صدها شوخی دیگر از این دست نیز وجود دارد.

اما این شوخی‌ها چقدر در واقعیت ریشه دارند؟ چه انتظاراتی از اقتصاددان‌ها وجود داشته که آن‌ها – ظاهراً – نتوانسته‌اند آن‌ها آن‌طور که باید و شاید برآورده‌ کنند؟

اختلاف‌نظر در جای دیگری است | اولین منشاء اختلاف

واقعیت این است که تفاوت در مبانی علم اقتصاد، بسیار کمتر از آن چیزی است که عامهٔ مردم فکر می‌کنند. شاید نظریه‌های علم اقتصاد به اندازهٔ نظریه‌های فیزیک و ریاضی قاطع نباشند، اما لااقل از بسیاری حوزه‌های دیگر از جمله روانشناسی، انسان‌شناسی، جامعه‌شناسی، فلسفه، علوم سیاسی، هنر و زیبائی‌شناسی وضعیت بهتری دارد.

ماجرا این‌جاست که آن‌چه اقتصاددان‌ها با آن کار می‌کنند، صرفاً علم اقتصاد نیست. بلکه هنجارها و ارزش‌ها هم هست.

تحلیل عکس‌العمل مردم به تغییر قیمت کالا، یا موج‌سواری رایگان بر سر کالاهای عمومی و ده‌ها موضوع دیگر، ربطی به مکتب اقتصادی ندارد. ماجرا از جایی شروع می‌شود که شما باید  بر اساس «نظریه + ارزش‌ها» چیزی را تجویز کنید.

مثلاً به این سوال‌ها فکر کنید:

• آیا درست است که بالاترین حقوق در کشور،  صد برابر حداقل حقوق باشد؟
• آیا باید مصرف کالاهایی که ضررهای عمومی دارند (مثل سیگار) با مالیات محدود شود؟ (درس مالیات گناه در متمم)
• آیا کمک به فقرا وظیفه دولت است یا باید به افراد و خیریه‌ها واگذار شود؟
• آیا بهتر است آموزش و درمان رایگان باشد، حتی اگر کیفیت آن کاهش یابد؟
• آیا برای حل مشکل کمبود منابع، می‌توان محیط‌زیست را قربانی رشد اقتصادی کرد؟
• آیا مالیات تصاعدی که ثروتمندان سهم بیشتری بپردازند، عادلانه است؟
• آیا منطقی است که دستمزدها بر اساس بهره‌وری افراد تنظیم شود، حتی اگر این کار باعث افزایش نابرابری شود؟

این نوع سوال‌ها، سوال‌های هنجاری هستند. یعنی ربطی به نظریه‌های اقتصادی ندارد. شما بر اساس اصول و ارزش‌های خود در مورد آن‌ها نظر می‌دهید و قضاوت می‌کنید.

در این باره، معمولاً به سادگی نمی‌توان نگاه ارزشی انسان‌ها را تغییر داد.

جالب این‌جاست که هر چه در تاریخ عقب می‌رویم، باز هم اختلاف‌نظرها در این حوزه‌ها را می‌بینیم. مثلاً برداشت من این است که ادراک اقتصادی امام علی بیشتر به سمت چپ و ادراک اقتصادی پیامبر بیشتر به سمت راست متمایل بوده است. چیزی که در نگاه متفاوت اهل تشیع و تسنن هم می‌بینیم (همان‌طور که بارها گفته‌ام، مفهوم عدالت یک مفهوم پررنگ در رویکرد چپ اقتصادی است. شاید دقت کرده باشید که ما از عدالت علوی حرف می‌زنیم اما اصطلاح عدالت محمدی بین ما رواج ندارد). از امام علی داستان‌های متعددی نقل شده که در رویکرد چپ اقتصادی می‌گنجد. مثلاً‌ امام علی با قیمت‌گذاری تبعیضی (Discriminative Pricing) مخالف بوده‌اند. گفته شده که زمانی که ایشان دیده‌اند میثم تمار دو نوع خرما را با دو قیمت می‌فروشد، می‌گویند خرماها را قاطی کن و یک نوع خرما و به یک قیمت بفروش (+). این را مقایسه کنید با داستانی که دربارهٔ عروه ابن جعد بارقی نقل می‌شود که پیامبر به او یک دینار داد و گفت برو یک گوسفند بخر. عروه ظاهراً یک گوسفند یک دیناری می‌خرد و همان روز آن را دو دینار می‌فروشد و بعد با پولش دو گوسفند می‌خرد و یکی را برای پیامبر می‌آورد و توسط پیامبر تشویق می‌شود (البته این مسئله ۱۴۰۰ سال است که حوزه‌های علمیه را مشغول کرده که ماهیت این دو معامله دقیقاً چه بوده و تفسیر فقهی‌‌اش چیست. اما اصل ماجرا، تشویق ارزش‌آفرینی اقتصادی مبتنی بر تجارت است. چیزی که اقتصاد چپ، ارزش‌آفرینی نمی‌بیند).

خلاصه این که شما وقتی «اصول ثابت علمی» را در کنار «تفاوت در ارزش‌های اخلاقی» قرار می‌دهید، تجویزهای متفاوتی از آن‌ها در می‌آید.

همین می‌شود که ممکن است چند اقتصاددان که همگی در یک دانشکده ساکنند و حتی با هم دوستند، در عین این که «علم اقتصاد» را تقریباً یکسان می‌فهمند، تجویزهای متفاوتی داشته باشند.

اختلاف‌نظر در جای دیگریست | دومین منشاء اختلاف

دومین منشاء اختلاف، به دستگاه فکری اقتصاددانان برمی‌گردد و این که در طیف «تمرکز» و «توزیع‌شدگی» به کدام قطب تمایل دارند (اگر بخواهیم خیلی عمیق نگاه کنیم، بخش زیادی از اختلاف‌نظر هنجارها و ارزش‌ها هم زیرمجموعهٔ همین بحث است).

در زیست‌شناسی، نگاه متمرکز معتقد است که تمام وجود انسان در چیزی به نام «روح» جمع شده و بدن، صرفاً لباسی بر تن روح یا اسبی زیر پای روح است. نگاه توزیع‌شده معتقد است که انسان یک «کلِ منسجم» است که در تک‌تک سلول‌ها توزیع شده. برآیند همهٔ آن‌چه تک‌تک سلول‌ها انجام می‌دهند‌، چیزی است که هویت، شخصیت و رفتار انسان‌ها را می‌سازد.

در نگاه به مغز، نگاه متمرکز معتقد است که ما دو چیز داریم: مغز و ذهن. اما نگاه توزیع‌شده معتقد است که چیزی اضافه بر نورون‌ها وجود ندارد. همین که هر نورون کار خود را درست انجام دهد، باعث می‌شود ترکیب ۱۰۰ میلیارد نورون، دستگاه بسیار پیچیده‌ای بشود که ما آن را «ذهن» می‌نامیم.

در تحلیل خلقت، کسانی که نگاه متمرکز دارند، خلقت کل موجودات عالم را در نقطهٔ خاصی خلاصه می‌کنند؛ شش‌هزار سال قبل یا عقب‌تر یا جلو‌تر. اما کسانی که نگاه توزیع‌شده دارند، به سراغ تکامل می‌روند و معتقدند که فرایند خلقت، در گسترهٔ کل عالم پخش شده و در تمام طول زمان وجود داشته و هنوز هم ادامه دارد. عالم، خلق نشده بلکه «در حال خلق» است و هر نقطه‌ای از این جهان را که بگیری، هم‌اکنون مشغول خلق است.

در نگاه معنوی، نگاه متمرکز به «خدای واحد» می‌رسد که اراد‌ه‌اش را در عالم متجلی می‌کند. نگاه توزیع شده به عرفان نزدیک‌تر می‌شود که «کثرت» را می‌پذیرد و «وحدت در کثرت» و «کثرت در وحدت» را به رسمت می‌شناسد. نگاه دوم، خداوند را نه چیزی «بیرون از عالم هستی» بلکه «هر آن‌چه هست» می‌داند.

در جامعه‌شناسی، نگاه متمرکز جامعه را از دید طبقاتی بررسی می‌کند. دو یا سه یا ده یا صد طبقه. هر جور که ببیند، نهایتاً جامعه را در چند خوشه (cluster) متمرکز کرده. در نگاه توزیع‌شده، جامعهٔ هشتاد میلیونی، دو طبقه، سه طبقه، یا سی طبقه نیست. بلکه یک جامعه با ۸۰ میلیون عضو است. درست همان‌طور که یک گاز با ۸۰ میلیون مولکول در یک اتاق وجود دارد. در این نگاه به جای sociology‌ به معنای کلاسیک آن، بیشتر به social physics توجه می‌شود.

در سیاست،‌ نگاه متمرکز دنبال یک یا دو یا چند رهبر اصلی برای جامعه می‌گردد. اما نگاه توزیع‌شده، می‌گوید که خِرد، در ذهن یک نفر متمرکز نیست و اگر خردی هست،‌ در کل جامعه توزیع شده است. بنابراین تنها روش جستجوی حقیقت، انتخاب جهت‌گیری مناسب و حل مسائل جامعه این است که دموکراسی پیاده شود و همه حق رای داشته باشند و همه‌ی مردم با هم دربارهٔ درستی و نادرستی کارها و جهت‌ حرکت جامعه تصمیم بگیرند.

در نگاه اقتصادی، دیدگاه متمرکز معتقد است که قلب اقتصادی جامعه در دولت و یک یا چند نهاد و کمیته و شورا و سازمان می‌تپد. در نگاه توزیع‌شده، باور بر این است که جامعه،‌ قلب و دست و پا ندارد. بلکه تک‌تک بازیگران اقتصادی، به اندازهٔ خود سهمی دارند. از یک فرد خانه‌دار تا یک کارآفرین بزرگ. به خاطر همین، نگاه توزیع‌شده، قانون‌گذاری و رگولاتوری افراطی را تحمل نمی‌کند. بلکه می‌گوید بازار را رها کنید تا خودش، نقطهٔ تعادل مناسب را کشف کند.

 پس همان‌طور که می‌بینی، این ماجرای تمرکز و توزیع‌شدگی صرفاً در اقتصاد نیست و در بسیاری از علوم مطرح است. این که دانشمندان اقتصاد به یکی از این دو رویکرد نزدیک باشند و بر اساس آن،‌ از برخی نظریه‌های اقتصادی دفاع کنند، نمی‌تواند به این معنا باشد که «خب. پس این‌ها نمی‌فهمند چه می‌گویند و اختلاف‌نظر زیاد است و بهتر است همه‌چیز را رها کنیم و پیگیرشان نباشیم.»

بخواهی یا نخواهی، باید جایی در زندگی، یکی از دو رویکرد تمرکز و توزیع‌شدگی را به عنوان جهان‌بینی اصلی زندگی‌ات انتخاب کرده و دنبال کنی. وگرنه تا آخر عمر با کمترین نسیمی از این سو به آن سو پرت می‌شوی.

نقد نسیم طالب بر مدل‌های پیش‌بینی بازار

یکی از بن‌مایه‌های اصلی حرف‌های نسیم طالب، ضعف اقتصاددان‌ها و مدل‌های اقتصادی در پیش‌بینی بازار است. او مدام به اقتصاددان‌ها طعنه می‌زند که آن‌ها نمی‌توانند رفتار بازار را به درستی پیش‌بینی کنند.

قوی سیاه، کتابی که نسیم طالب را به شهرت رساند، حول این ایده شکل گرفته که اتفاق‌های پیش‌بینی‌نشده یا دارای احتمال بسیار پایین، همیشه آماده‌اند تا پیش‌بینی‌های ما را به چالش بکشند. هم‌زمان شدن حرف‌های طالب با رکود اقتصادی ۲۰۰۸ و ۲۰۰۹ فرصت ارزشمندی ایجاد کرد تا این حرف او بسیار شنیده شده و «قوی سیاه» به اصطلاحی پرکاربرد در تحلیل‌ها، خبرها و سخنرانی‌ها تبدیل شود.

این‌که چرا نسیم طالب به چنین بحثی علاقه دارد، کاملاً واضح است. او متخصص ریسک و سرمایه‌گذاری است و سرمایه‌گذاری بیش از هر چیز بر پایهٔ درک از مفهوم احتمال و توزیع احتمالات بنا شده است. از طرف دیگر، این یک واقعیت است که شهود اکثر ما انسان‌ها دربارهٔ احتمال ضعیف است. و از این منظر، بسیاری از حرف‌ها و تذکرهای نسیم طالب جذاب است و می‌تواند آموزنده باشد. این نوع حرف‌ها را می‌توان با حرف‌های دنیل کانمن، آموس تورسکی و ریچارد تیلر در یک دسته قرار داد که همگی قدرت تحلیل ذهن انسان را در ارزیابی احتمالات زیر سوال می‌برند. البته نسیم طالب یک پله فراتر رفته و معتقد است که ماجرا فقط ضعف ذهنی و میان‌برهای شناختی نیست. بلکه مدل‌هایی هم که برای تحلیل بازار ساخته می‌شوند، چنین ضعف‌هایی دارند. حرف‌های نسیم طالب در کتاب فریفتهٔ تصادف هم کم‌و‌بیش از همین جنس است.

نسیم طالب به خوانندهٔ خود – به‌درستی – می‌آموزد که:

• توزیع احتمالات، همیشه و همه‌جا نرمال نیست. نه‌فقط نرمال، که گاهی با هیچ‌یک از توزیعات متعارفی که ما می‌شناسیم، هم‌خوانی ندارد.
• برخی از مدل‌هایی که از بازار وجود دارند، گاهی بیش‌ازحد ساده شده‌اند. آن‌قدر ساده که دقیقاً در لحظه‌‌ای که باید به کار بیایند، شکست می‌خورند.
• بسیاری از کسانی که به عنوان تحلیل‌گر، بازارشناس، تریدر و فروشندهٔ سینگال در بازارها فعالیت می‌کنند،‌ یا شیادند و یا عملکردشان در بلندمدت، با نتایج پرتاب‌ کردن سکه، تفاوت چندانی ندارد.
• اگر انسان‌ها بخشی از ریسک و هزینهٔ تصمیم‌هایشان را تحمل نکنند، احتمال این‌که تحلیل‌ها و تصمیم‌ها و تجویزهایشان غلط از آب در بیاید زیاد است.

همهٔ نکات بالا – و بسیاری از نکات دیگری که نسیم طالب می‌گوید – درست و ارزشمندند و خوب است که آن‌ها را به خاطر بسپاریم. اما چیزی که باید به خاطر داشته باشیم این است که نسیم طالب دربارهٔ «پیش‌بینی بازار» حرف می‌زند. معامله‌گری (trade) و پیش‌بینی بازار (market prediction) بخش کوچکی از علم بازار (market science) است. سرمایه‌گذاری و مدیریت پورتفولیو هم – که نسیم طالب سال‌ها انجام داده و به پشتوانهٔ آن حرف می‌زند – زیرمجموعهٔ بسیار کوچکی از علم مالی (finance) است. خود علم مالی هم زیرمجموعهٔ کوچکی از علم اقتصاد است. علم اقتصاد ده‌ها زیرمجموعهٔ دیگر دارد که بعضی از آن‌ها را در ادامه می‌آورم:

• مدیریت و شیوهٔ تخصیص منابع کمیاب
• سیاست‌گذاری‌ بر اساس عوامل دموگرافیک و برای عوامل دموگرافیک
• مدیریت عرضه و تقاضا در بازارهای مختلف از جمله مدیریت و سیاست‌گذاری در اقتصاد بازار کار
• سیاست‌گذاری‌های تعرفه‌ای در تجارت بین‌المللی
• تعیین و جهت‌دهی پیشران‌های رشد اقتصادی
• تعریف مدل توسعه در سطح ملی و منطقه‌ای
• مدیریت منابع مالی عمومی
• سیاست‌گذاری و هدف‌گذاری (تعیین نقطهٔ بهینه) برای نابرابری درآمد
• اقتصاد محیط زیست
• سیاست‌گذاری، مدل‌سازی و عملیاتی‌کردن برنامه‌های اقتصاد سلامت
• سیاست‌گذاری پولی و بانکی
• مدل‌سازی، تحلیل و برنامه‌ریزی برای اقتصاد فرهنگ

این که یک نفر کمی سهام خرید و فروخت و سود کرد و مچ چند تحلیل‌گر را هم که سقوط بازار مالی را پیش‌بینی نکرده بودند گرفت، بیاید و علم بسیار بزرگ‌تری را که ده‌ها شاخه دارد زیر سوال ببرد و نقد کند، چندان قابل‌درک نیست. تصویر ذهنی من از نسیم طالب، پوکرباز قهاری است که چند شب متوالی در قمارخانه برنده شده و پس از آن مست و عربده‌کش به خیابان آمده و می‌گوید چون در میز قمارخانه موفق بودم، نقدهای فراوانی به شهرداری و مدیریت شهری دارم.

کلمات پوکر، قمارخانه، مست،‌ عربده‌کش و شهرداری را با دقت انتخاب کرده‌ام و در ادامه دربارهٔ تک‌تک آن‌ها توضیح خواهم داد.

آیا کار اقتصاددان‌ها پیش‌بینی است؟

حل مسئله و مدل‌سازی، از ستون‌های اصلی بسیاری از شاخه‌های علم هستند. با وجودی که این دو به هم وابسته‌اند، سهم‌شان در شاخه‌های مختلف علم یکسان نیست.

مثلاً در پزشکی، حل مسئله بسیار پررنگ‌تر از مدل‌سازی است. علم پزشکی هنوز برای برخی از سیستم‌های بدن، از جمله سیستم ایمنی و مغز، مدل‌سازی دقیق و جامعی ارائه نداده. هم‌چنین مکانیزم بروز بسیاری از بیماری‌ها و حتی نحوهٔ اثرگذاری برخی از داروها همچنان ناشناخته باقی مانده است.

به دلیل همین محدودیت‌های مدل‌سازی است که پزشکی نمی‌تواند با قطعیت یا دقت بالا عمر افراد، بیماری‌های آینده یا روند تغییرات سلامت را پیش‌بینی کند. و نیز، همان‌طور که می‌دانیم، دربارهٔ ریشهٔ بسیاری از بیماری‌ها پاسخ‌های قانع‌کننده‌ای ندارد. قطعاً اگر مدلی جامع و یکپارچه از بدن انسان وجود داشت، بسیاری از ابهام‌های کنونی پزشکی برطرف می‌شد (البته می‌دانیم که پزشکی تا کنون هزاران مدل کوچک و تخصصی ایجاد کرده. حرف من، یک مدل کامل و یکپارچه است).

پیچیدگی انسان به‌عنوان موضوع اصلی این علم، پزشکی را به سمت حل مسئله سوق داده. در اغلب چالش‌های  جدید در حوزهٔ سلامت، تلاش برای یافتن راه‌حل بر مدل‌سازی دقیق اولویت دارد.

این روش اشتباه هم نیست. تا کنون بسیاری از این مسائل بهداشتی و درمانی به همین روش حل شده‌اند، حتی اگر دلایل اثربخشی یک مداخله کاملاً روشن نباشد. و با همین وضعیت، همهٔ ما امید داریم مسائل بسیار بیشتری را هم حل کند.

روانشناسی هم به‌ویژه در زمینهٔ آسیب‌های روانی وضعیت مشابهی دارد. فکر می‌کنم روانشناسی جزو معدود حوزه‌های علمی باشد که از نظر به‌هم‌ریختگی، کثیف بودن و آشفتگی نظریه‌ها و تعدد دیدگاه‌ها با جهان‌بینی‌های دینی و هزاران فرقه‌ٔ معنوی که تمام عمر به جان هم می‌پرند (و مدام یکدیگر را تکفیر می‌کنند) قابل‌مقایسه باشد (البته برخورد میان روانشناسان، قطعاً قاعده‌مندتر است).

روانشناسی هم، دقیقاً‌ گرفتار همان مشکل پزشکی است: سوژهٔ دشوار و سیستم‌های متعدد در هم‌تنیده. روانشناسان هم هنوز نتوانسته‌اند مدل جامعی ارائه دهند که انسان را توصیف کرده و آیندهٔ انسان را پیش‌بینی کند. به همین علت، مدل‌ها، نظریه‌ها و رویکردهای بسیار متعددی در روانشناسی وجود دارد.

این پیچیدگی باعث شده روانشناسی به سمت «حل مسئله» برود. یعنی بیش از هر چیز اولویتش این باشد که مسئلهٔ بیمار و مُراجع را حل کند. نمی‌شود به بیمار گفت: فعلاً‌ ما نظریه‌های جامعی نداریم. شما برو با بدبختی‌هایت بساز تا ببینیم چه می‌شود.

برعکس این ماجرا را در فیزیک و ریاضی و شاخه‌های آن‌ها می‌بینیم. یعنی سهم مدل‌سازی پررنگ‌تر از حل مسئله است. در حدی که حتی گاهی مدل‌ها ساخته می‌شوند، بی‌ آن‌که هنوز مسئله‌ای فوری و واقعی روی میز باشد.

در این چارچوب، علم اقتصاد بیشتر به پزشکی و روانشناسی نزدیک است تا ریاضی و فیزیک. سیستم‌های اقتصادی از لحاظ پیچیدگی یک لایه بالاتر از روانشناسی و پزشکی هستند. مسئلهٔ پزشک، انسانی است که درون جسمش، معده و روده و مغز و دهان و دست با هم در تعاملند. اما اقتصاددان با ده‌ها میلیون انسان در ارتباط است که هر یک در وجودشان معده و روده و مغز و جسم دارند. آن‌چه دیشب در رودهٔ یک قانون‌گذار بوده، ممکن است فردا با یک قانون‌گذاری احمقانه بر معدهٔ صدها هزار نفر دیگر تأثیر بگذارد. بگذریم از سیستم‌های مکمل مثل سیستم‌های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، اکولوژيک و … که همگی روی این سیستم پیچیدهٔ اقتصادی تأثیر می‌گذارند و هم‌زمان از آن تأثیر هم می‌پذیرند.

ما هیچ‌وقت به پزشک نمی‌گوییم چرا نتوانستی مرگ بیمار را پیش‌بینی کنی؟ چون انتظارمان از پزشک پیش‌بینی نیست، بلکه حل مسئله است. پزشک گام‌به‌گام مسئله را در حد توانش حل می‌کند و با ملاحظهٔ حال بیمار، قدم بعدی را برمی‌دارد. گاهی موفق و گاهی ناموفق.

مرگ برای سیستم‌ پیچیده‌ای مثل انسان، مثل Crash کردن و Collapse‌ کردن و در هم شکستن یک بازار است. مرگ، قوی سیاه سیستم پیچیده‌ای به اسم انسان است. اما نه کسی چنین اسمی برایش گذاشته و نه پزشکان به خاطر ناتوانی در پیش‌بینی مرگ،‌ متهم به نادانی شده‌اند.

چرا؟ چون در نظریهٔ‌ سیستم‌ها و علم پزشکی، کاسبی مثل نسیم طالب نبوده تا مرگ را به اسم دیگری (مثلاً: قورباغهٔ بنفش) «Rebrand» کند (البته، بسیاری از تبیین‌های معنوی از جهان، بر پایهٔ ترس انسان‌ها از مرگ و پیش‌بینی‌ناپذیری این اتفاق شکل گرفته‌اند و از این منظر، نسیم طالب به کشیشان نزدیک‌تر است تا دانشمندان).

گفتم که «تصویر ذهنی من از نسیم طالب، پوکرباز قهاری است که چند شب متوالی در قمارخانه برنده شده و پس از آن مست و عربده‌کش به خیابان آمده و می‌گوید چون در میز قمارخانه موفق بودم، نقدهای فراوانی به شهرداری و مدیریت شهری دارم.»

حالا دربارهٔ تک‌تک اجزای این استعاره توضیح می‌دهم:

نسیم طالب و بازی پوکر

نسیم طالب، اهل بازی ترید است. از قدیم، مستقیم و غیرمستقیم با صندوق‌های سرمایه‌گذاری کار کرده و تجربهٔ عملی معامله در بازار را دارد. موفقیت در بازار، ترکیبی از بازی خوب و شانس خوب است. نظرها دربارهٔ این‌که سهم مهارت و شانس در بازار چقدر است، متفاوتند. اما هنوز کسی پیدا نشده که بازار را کامل و قاطع، قابل‌پیش‌بینی و دترمینیستیک ببیند.

بنابراین، نزدیک‌ترین بازی به دنیای بازار، پوکر است. اگر کاملاً مهارت‌محور بود،‌ می‌گفتیم شطرنج است. اگر کاملاً‌ شانس‌محور بود می‌گفتیم بازی سکه و شیر یا خط است. اما جایی در این وسط‌هاست. پوکر احتمالاً مثال خوبی است.

تریدر، قبل از هر کس دیگری، باید به خاطر داشته باشد که قمارباز موفقی بوده است. اغلب قماربازها هم شیر یا خط بازی نمی‌کنند. آن‌ها سراغ بازی‌هایی می‌روند که بتوانند در آن «ریسک مطلع / informed risk» را تجربه کنند. دلشان می‌خواهد اهل ریسک باشند و بیشتر از مردم عادی از ریسک لذت می‌برند. اما نه ریسکی که کاملاً مستقل از مهارت باشد.

تشبیه ترید به قمار، کسر شأن نسیم طالب نیست. بزرگانی در تاریخ، که نسیم طالب در برابرشان مثل مورچه در برابر فیل است، شوق پژوهشی خود را از قمار گرفته‌اند. از برنولی، پاسکال و فرما، که بررسی قمار از سوژه‌های جذاب کارشان بود. تا فون نویمان که عاشق قمار و قماربازی حرفه‌ای بود و بخش چشمگیری از نظریهٔ بازی‌ها و حاشیه‌های آن را برای استفادهٔ‌ شخصی خودش توسعه داد. این که بعداً کل دنیا از گوشهٔ سفرهٔ قمار او در قالب نظریهٔ بازی‌ها بهره‌مند شده‌اند، نشان می‌دهد که چقدر با آن‌چه به دستش می‌رسیده، خوب بازی می‌کرده که جهانی از آن‌ها سود برده‌اند.

نسیم طالب،‌ به هیچ وجه و در هیچ شکل، در قد و قوارهٔ این بزرگان نیست. اما ویژگی مشترکی که با آن‌ها دارد این است که علاوه بر شوق ترید و معامله، دوست دارد منطق پشت ترید را هم بفهمد و برای درک آن تلاش می‌کند.

اگر این تریدرهای اینستاگرامی را دیده باشید، همه‌شان این ویژگی را دارند که وقتی پیش‌بینی‌‌هایشان درست از آب در می‌آید، سر و صدا راه می‌اندازند که «این منم، خدای بازار، بیایید و مرا سجده کنید. بقیه هم گاو هستند و هیچ‌چیز نمی‌فهمند.»

اما از آن‌ سو، وقتی پیش‌بینی‌هایشان شکست می‌خورد، ساکت می‌شوند و در سوراخی می‌خزند. یا انواع توجیه‌ها را پیدا می‌کنند که چرا چنین اتفاقی افتاده است.

نسیم طالب از جمله قماربازهای خوش‌شانسی بود که کتاب قوی سیاهش تقریباً‌ در آستانهٔ رکود ۲۰۰۸ منتشر شد (ویراست اول کتاب سال ۲۰۰۷ به بازار آمد). کافی است ببینید کتاب «فریب‌خوردهٔ تصادف / فریفتهٔ تصادف» که در سال ۲۰۰۱ منتشر شده بود، سرو‌صدایی نکرد و دیده نشد. حرف‌های نسیم طالب، آن‌جا هم هست. اما بازار آن را حرف تازه‌ای نمی‌دید. نه بازار معامله و نه بازار نشر.

در همین ایران هم، که ناشران مدیریت و توسعهٔ فردی که فقط پای «لیست‌های پرفروش» و «لیست‌ کتابهای جدید» آمازون می‌خوابند، fooled by randomness همین اخیراً و مدتها بعد از قوی سیاه ترجمه شد. نشانه‌ای از این که اگر قوی سیاه با رکود هم‌زمان نمی‌شد، در جامعهٔ جهانی رغبتی به حرف‌های نسیم طالب نبود.

حتی پیش‌بینی رکود ۲۰۰۸ هم کار پیچیده‌ای نبود و نمی‌شود آن را معجزه تلقی کرد. مندل‌برات، همین حرف‌ها را بسیار شیوا‌تر، محکم‌تر و زیباتر در کتاب The Misbehavior of the Market در سال ۲۰۰۴ پیش از نسیم طالب گفته بود. از این‌ها عقب‌تر، هایمن مینسکی آن مقالهٔ معروف financial instability hypothesis را در سال ۱۹۷۷ نوشته بود. می‌گوییم نسیم طالب دقیقاً در آستانهٔ رکود فهمید و هشدار داد؟ این هم چیزی نبود که از چشم‌ها دور باشد. پیتر شیف در همان سال کتاب crashproof‌ را منتشر کرد که عنوان فرعی روی جلدش جالب است:

How to profit from the coming economic collapse

«چگونه از سقوط اقتصادی پیش رو سود ببریم؟» فصل هفتم کتاب، تیتر جالبی دارد: My Kingdom for a Buyer تمام سلطنتم را می‌دهم برای پیدا شدن یک خریدار!

اشاره‌ای به آن جملهٔ معروف ریچارد سوم در نمایشنامهٔ شکسپیر که می‌گفت:

A horse, a horse, my kingdom for a horse!

اسب. اسب. تمام سلطنتم را می‌دهم، اگر به من یک اسب بدهید (ذلیل شدن همیشگی صاحبان‌قدرت، در آخرین لحظاتی که به بدبختی می‌افتند).

خلاصه این‌ که هم چشم‌انداز رکود، پیش روی بسیاری از تحلیل‌گران واضح بود و دیده می‌شد و هم ناپایداری بازار. علاوه بر این، به اندازهٔ‌ کافی در این زمینه نظریه‌پردازی هم شده بود. کنایه‌های مندل‌برات در کتاب Misbehavior of the market به اقتصاددان‌ها و پیش‌بینی‌کنندگان بازار، دقیقاً شبیه چیزهایی است که بعداً نسیم طالب یاد گرفت و نوشت:

[su_note note_color=”#fefefe” text_color=”#222222″ radius=”2″]

Patterns are the fool’s gold of financial markets. The power of chance suffices to create spurious patterns and pseudo-cycles that, for all the world, appear predictable and bankable. But a financial market is especially prone to such statistical mirages. My mathematical models can generate charts that—purely by the operation of random processes—appear to trend and cycle. They would fool any professional “chartist.” Likewise, bubbles and crashes are inherent to markets. They are the inevitable consequence of the human need to find patterns in the patternless.

[/su_note]

[su_note note_color=”#fefefe” text_color=”#222222″ radius=”2″]

Sure, after the fact, with enough time and effort, we can piece together a tolerable cause-and-effect story of why a price moved the way it did. But who cares? It is too late by then.

[/su_note]

[su_note note_color=”#fefefe” text_color=”#222222″ radius=”2″]

All models by necessity distort reality in one way or another. A sculptor, when modeling in stone or clay, does not try to clone Nature; he highlights some things, ignores others, idealizes or abstracts some more, to achieve an effect. Different sculptors will seek different effects. Likewise, a scientist must necessarily pick and choose among various aspects of reality to incorporate into a model. An economist makes assumptions about how markets work, how businesses operate, how people make financial decisions. Any one of these assumptions, considered alone, is absurd. There is a rich vein of jokes about economists and their assumptions. Take the old one about the engineer, the physicist, and the economist. They find themselves shipwrecked on a desert island with nothing to eat but a sealed can of beans. How to get at them? The engineer proposes breaking the can open with a rock. The physicist suggests heating the can in the sun, until it bursts. The economist’s approach: “First, assume we have a can opener. …”

[/su_note]

نسیم طالب و حرف تازه

سبک نگارش نسیم طالب به گونه‌ای است که این حس را به مخاطبش القا می‌کند که حرف تازه‌ای دارد. به گمانم اکثر مخاطبان نسیم طالب – از جمله محمدرضا شعبانعلیِ ده سال قبل – هم تأیید می‌کنند که در مواجهه با او به نتیجه می‌رسند که به متفکری رسیده‌اند که حرف تازه‌ای می‌زند و دریچه‌های تازه‌ای به روی آن‌ها باز می‌کند.

اما آيا حرف‌های نسیم طالب واقعاً تازه‌اند؟ آیا او نظریهٔ تازه‌ای به دنیای مالی اضافه کرده؟ آیا حرفی زده که پیش از او کسی نگفته بود؟ بسیار سخت است بتوانید در حرف‌های نسیم طالب،‌ ایده یا نظریه‌ای بیابید که پیش از او گفته نشده باشد. شاید لحن تلخی باشد. اما نسیم طالب از آن‌هایی است که اگر به دنیا نیامده بود یا اگر در بیست سالگی می‌مرد، دنیای علم،‌ هیچ لطمه‌ای نمی‌خورد.

با این حال، لازم است به نکتهٔ مهمی اشاره کنم: می‌گویم «دنیای علم». قطعاً نسیم طالب نقش ارزشمندی در گسترش ادبیات عمومی ترید و معامله‌گری ایفا کرده است. ما امروز تریدرهای بسیار زیادی داریم که شاید کتابی از مینارد کینز، اندرو لو، پاول کروگمن، دوین فارمر، برایان آرتور و اریک باین‌هاکر نخوانده باشند، اما حداقل چند اصطلاح مثل توزیع توانی، فرضیهٔ‌ بازار کارا، قوی سیاه و پوست در بازی را بلدند که اگر ردیابی کنیم، مستقیم یا غیرمستقیم از نسیم طالب آموخته‌اند.

«بیان تازه از حرف قدیمی» کار ارزشمندی است و یکی از نقش‌های مهم در اکوسیستم علم، نویسندگانی هستند که حرف‌هایی را که پیش از خودشان بوده، به زبان تازه‌‌تر یا جذاب‌تری بیان کرده‌اند.

اما مهم است حواس‌مان باشد که کسی که می‌خواهد در این جایگاه قرار بگیرد، حداقل وظیفه‌اش این است که جایگاه خود را پررنگ‌تر و بالاتر از صاحبان حرف‌ها و نظریه‌ها قرار ندهد.

نسیم طالب، سال‌ها پس از این‌که همه از وقایع کم‌احتمال و نامحتمل و توزیع توانایی و اهمیت رویدادهای غیرمحتمل و نامحتمل حرف زدند، این بحث‌ها را ری‌برند کرد و به اسم قوی سیاه فروخت. زمانی که کاربرد سیستم‌های پیچیده در اقتصاد، جاافتاده بود و افراد بسیاری درباره‌اش گفته و نوشته بودند، این بحث‌ها را ری‌برند کرد و به اسم پادشکننده فروخت. و زمانی که ارتفاع کتاب‌ها و مقالاتی که دربارهٔ نظریهٔ نمایندگی نوشته شده‌اند چند برابر قد خود نسیم طالب بود،‌ کتاب پوست در بازی را منتشر کرد و باز هم حرف دیگران را فروخت.

این‌ها به‌تنهایی مهم نیست. مهم این است که ارج و قرب کسانی را که منشاء و مبداء بحث بودند، حفظ نکرد. سبک نوشتنش از برایان آرتور را در فصل دهم fooled by randomness ببینید:

[su_note note_color=”#fefefe” text_color=”#222222″ radius=”2″]

Economists discovered path-dependent effects late in their game, then tried to publish wholesale on the topic that otherwise would be bland and obvious. For instance, Brian Arthur, an economist concerned with nonlinearities at the Santa Fe Institute, wrote that chance events coupled with positive feedback rather than technological superiority will determine economic superiority…

[/su_note]

برایان آرتور از غول‌های بزرگ بین‌رشته‌ای است که اقتصاد و سیستم‌های پیچیده را به هم متصل کرده است. هر کس اندکی دربارهٔ نظریه بازی‌ها یا پیچیدگی بداند، معمای El Farol را شنیده. فکر می‌کنید نام ال‌فارول از کجا آمده؟ کافهٔ روبه‌روی محل اقامت آرتور. او هر روز به آن‌جا سر می‌زده و با دیدن شلوغی و خلوتی یک تجربهٔ ذهنی دربارهٔ‌ آن کافه پیشنهاد کرده است.

می‌دانم مثالم خیلی سطحی است. قطعاً برای دیدن جایگاه او باید خودتان کارهایش را ببینید. اما می‌خواهم بگویم که مثلاً‌ کسی مثل آرتور، که کافه یا بار جلوی خانه‌اش هم برند مستقلی در تحلیل بازار، پیچیدگی و نظریهٔ بازی‌هاست، چیزی نیست که وقتی از خود او و کسانی در سطح او ایده می‌گیری و دربارهٔ‌ پیچیدگی بازار می‌نویسی، این‌جور درباره‌شان حرف بزنی که نسیم طالب حرف می‌زند.

بیایید جمله‌بندی‌های نسیم طالب را شبیه‌سازی کنیم: انگار که من می‌خواهم گوشه‌ای از نظریه نسبیت را در قالب کتاب مستقلی منتشر کنم و جایی بگوییم: «پیش از من فیزیک‌دان‌هایی هم بوده‌اند که وقتی ایده فضا-زمان مطرح شده، خیلی درباره‌اش پرگویی کرده‌اند. مثلاً آلبرت اینشتین، فیزیکدانی در پرینستون، که به این نوع مباحث علاقه‌ داشت…»

نسیم طالب، تقریباً هر اسم بزرگی را که به کار می‌برد، همین‌جور خوار و ذلیل می‌کند. شاید تنها استثنا مندل‌برات باشد. مشخصاً‌ به این علت که اگر مندل‌برات نبود، نسیم طالب لال از دنیا می‌رفت و هیچ حرفی برای گفتن نداشت.

ممکن است بگویید حالا این‌ها اخلاق شخصی اوست. ما با اخلاق و لحن نگارشش چکار داریم؟ مسئله این است که این صرفاً‌ لحن نگارش نیست. چند نفر از خوانندگان نسیم طالب را می‌شناسید که بعد از خواندن آثار او،‌ بگویند ما از فلان اقتصاددان یا فلان متفکر یا فلان کس خوشمان آمد و رفتیم کارهایش را بخوانیم‌؟ چه کسی بعد از این لحنی که نسیم طالب در مورد برایان آرتور و ده‌ها نفر دیگر مثل او به کار می‌برد، کنجکاو می‌شود کارهای او و امثال او را بخواند؟ کدام‌یک از ناشرانی که کارهای نسیم طالب را در همین ایران خودمان ترجمه کرده‌اند، کتاب دیگری را هم ترجمه کرده‌اند و در مقدمه‌اش گفته‌اند: «هنگام ترجمهٔ آثار طالب، به این علت که او بارها و بارها فلان اقتصاددان یا نظریه‌پرداز را تحسین کرد، تصمیم گرفتیم کارهای او را هم ترجمه کنیم»؟

چرا؟ چون نسیم طالب، بن‌بست واقعی است. همیشه گفته‌ام هر وقت به کسی که خود را اهل علم و اهل تفکر می‌داند علاقه‌مند شدید و آثارش را دنبال کردید، اما هیچ‌وقت شما را به خواندن و دنبال کردن و یادگیری از کسی بزرگ‌تر و بالاتر از خودش تشویق نکرد، مطمئن باشید در بن‌بست گرفتار شده‌اید.

جلوتر که برویم خواهم گفت، جمله‌ای که میلاد در کامنتش نوشت و من به خاطر آن تمام این حرف‌ها را می‌نویسم،‌ فقط جملهٔ‌ میلاد نیست. شاید بیشتر از ده بار از دوستان دیگرم هم – که همگی اهل فکر و مطالعه و یادگیری هستند – همان جمله را شنیده‌ام که: «مطالب افرادی مثل نسیم طالب که اصرار داره اقتصاد‌دان‌ها پیش‌بینی چیزهای مهم رو بلد نیستند باعث شده یک گاردی هم نسبت به خوندن اون مطالب پیدا بکنم…»

این نوع حرفها مشخصاً برایند کار نسیم طالب را نشان می‌دهد: کاسبی پررو، پرسرو‌صدا و کپی‌کار که مسیر گسترش و نشر علم و شوق یادگیری را بن‌بست کرده و خط پنهان لابه‌لای تک‌تک نوشته‌هایش این است که: پیش من بمانید، کتابهای من را بخرید، به من پول بدهید و جای دیگری نروید.

چرا می‌گویم عربده‌کشی؟

این که اصطلاح عربده‌کشی را برای سبک حرف زدن نسیم طالب به‌کار می‌برم به این علت است که نسیم طالب، عرف و متانت رایج در ادبیات علمی را رعایت نمی‌کند.

می‌دانیم که علم بر «تلاش برای نقض نظریه‌ها» بنا شده. دانشمندان دربارهٔ‌ موضوعات مختلف، مفروضاتی مشخص می‌کنند. سپس بر پایهٔ آن مفروضات،‌ مدل‌هایی می‌سازند. در ادامه مدل‌هایشان را اصلاح می‌کنند و بهبود می‌بخشند. و در عین حال، همیشه منتظرند که نسل دیگری بیاید و بگوید این مدل به‌کلی نادرست است. یا این‌که مدل دیگری وجود دارد که دقیق‌تر است و خطایی کمتر از مدل تو دارد.

آن‌چه توماس کوهن دربارهٔ پارادایم‌ها می‌گوید، تقربیاً همین است. اول مجموعه‌ای از نظریه‌ها و مدل‌ها آن‌قدر تثبیت می‌شوند که می‌گوییم یک پارادایم حاکم شده. بعد مدام مثال‌هایی در تأیید آن‌ها پیدا می‌شود. در این میان مثال‌های نقض‌ هم دیده می‌شوند. و کم‌کم تعداد مثال‌های نقض آن‌قدر زیاد می‌شود که دنیا (یا جامعهٔ علمی در یک رشتهٔ خاص) دنبال پارادایم تازه‌ای می‌گردد. و در آن‌جا کوهن به زیبایی اشاره می‌کند که ما با پارادایم‌های جدید، لزوماً به حقیقت نزدیک‌تر نمی‌شویم. بلکه تنها چیزی که می‌توانیم بگوییم این است که از پارادایم فعلی دورتر می‌شویم (در درس پارادایم متمم کمی در این باره حرف زده‌ایم).

نسیم طالب که نه حرف تازه‌ای زده نه پارادایم تازه‌ای بنا کرده. کارش تقریباً رنگ کردن قناری و فروختن آن جای گنجشک است (ضرب‌المثل را اشتباه نگفتم. حواسم هست. وقتی شما یک حالت خاص از یک مدل رنگارنگ را می‌گیرید و پررنگ می‌کنید، قناری را قهوه‌ای کرده‌اید و جای گنجشک فروخته‌اید. کاش لااقل برعکسش بود).

اما با همین حرف‌های نیم‌بندش هم، نتوانسته لحن و زبان یک نظریه‌پرداز را تقلید کند. بی‌احترامی‌ها، لحن گزنده، توهین و تحقیر دائمی تمام صاحب‌نظران یک رشته، آن‌هم وقتی تنها دستاوردت چند پوزیشن معاملاتی موفق در آستانهٔ رکود بوده و کتابت، تکرار حرفی که قبل از تو و هم‌زمان با تو دیگران هم گفته‌اند.

یادتان نرود، نسیم طالب در بازاری کار می‌کند و دربارهٔ بازاری نظریه‌پردازی می‌کند که کسانی مثل وارن بافت، چارلی مانگر و جیم سایمونز در آن کار کرده‌اند. بافت و مانگر، رویکرد متفاوتی به بازار دارند که با منطق نسیم طالب تفاوت دارد. جیم سایمونز هم شاید نتوانسته اندازهٔ بافت پول در بیاورد، اما با تکیه بر دانش ریاضی و مدل‌های آماری‌اش را در ترید، آن‌قدر پول جمع کرد که وقتی می‌مرد، بیش از سی‌ میلیارد دلار ثروت داشت.

نمی‌خواهم بگویم بی‌پول بودن نسیم طالب و ثروت افسانه‌ای بافت و مانگر و سایمونز، به این معناست که هر چه طالب می‌گوید غلط است. حرفم این است که سفرهٔ بزرگی از دانش و مهارت ترید و معامله‌گری پهن بوده و بزرگان بسیاری بر سر آن نشسته بودند و نسیم طالب هم بشقاب کوچکی غذا با خودش آورده و آن‌جا گذاشته. کارش بی‌ارزش نیست. حرف‌هایش هم – در بسیاری از بخش‌ها – نادرست نیست. اما بازار، فیل بزرگی است که مانگر و بافت و سایمونز و دیگران، هر یک بر قسمتی از بدنش دست کشیده‌اند و نسیم طالب هم، تکه‌ای از آن فیلم را لمس کرده و برای مخاطبش شرح داده. اگر همهٔ کسانی که مدل‌های دیگری از تحلیل بازار دارند،‌ گرسنه مانده بودند و نسیم طالب ثروت افسانه‌ای داشت، می‌شد بپذیریم که هر روز آن‌ها را نهیب بزند. اما آن‌ها هم با مدل‌های خود کار کرده‌اند. جواب هم گرفته‌اند. این نشان می‌دهد که در دنیای واقعی، هیچ‌یک از این مدل‌ها را نمی‌شود به سادگی به نفع دیگری کنار گذاشت. بازار، سیستمی بسیار پیچیده است و این پیچیدگی باعث شده مدل‌های ظاهراً متناقض و متعارض، هر یک بتوانند وجهی از آن‌ را منعکس کنند و در هر مقطعی از زمان، برخی از این مدل‌ها در توصیف رفتار بازار موفق‌تر از دیگری باشند.

این نوع فریاد زدن و بی‌اعتبار اعلام کردن اقتصاددان‌ها، سرمایه‌گذاران و معامله‌گران، شبیه این است که کسی که گوش فیل به دستش رسیده، به هر کسی که از شکم یا خرطوم یا پای فیل حرف می‌زند، توهین کند و دروغ بگوید. بگذریم از این‌که آن‌چه دست نسیم طالب است، دم فیل هم نیست. تازه آن هم از ته مشت مندل‌برات و چند نفر دیگر بیرون آمده و نسیم طالب هم به زور انگشتی به آن رسانده است.

من نمی‌گویم هر کس در دنیای علم حرف می‌زند، آرام و متین و مودبانه صحبت می‌کند. جملهٔ کینز دربارهٔ تینبرگن را شنیده‌ایم که کارهایش را شارلاتانیزم نامیده (+). اما اولاً در کتاب رسمی نبوده. دوم این که به یک فرد این صفت را نسبت داده و نه این که یک شاخه علم را به‌کلی زیر سوال ببرد. و نیز این‌که بالاخره هر که بوده،‌ کینز بوده و نه طالب. یعنی با وجود این‌که جایگاه بسیار بالاتری داشته، آرام‌تر و محافظه‌کارانه‌تر حرف زده است.

نسیم طالب و مستی

این را هم کوتاه بگویم که چرا در آن استعاره‌ای که به کار بردم، گفتم نسیم طالب مثل یک مست، عربده‌ می‌کشد (چون می‌شود عربده کشید و مست نبود).

من مستیِ افراد مست را نماد بی‌گذشته بودن و بی‌کس بودن‌ فرض می‌کنم. مست، حواسش نیست از کجا آمده. گذشته‌ای ندارد. و نیز با کسی هم نسبت مشخصی ندارد. مست در مدت مستی، تنهاست. خودش را می‌بیند در برابر تمام عالم. همان حالی که اخوان، به‌زیبایی توصیفش می‌کند:

مستم و دانم که هستم من

ای همه هستی ز تو، آیا تو هم هستی؟

نسیم طالب دقیقاً چنین نسبتی بین خود و اطرافیان می‌بیند. او پیوند خود را با دستاوردهای علمی گذشته (که در حال تکرار آن‌هاست) انکار می‌کند یا نادیده می‌گیرد. نظریاتش را به شکل کاملاً‌ سیستماتیک، از گذشتگان جدا کرده. اگر از او بپرسی خانه‌ات کجاست و از کجا آمده‌ای؟ حرفی نمی‌زند. از سوی دیگر، ارتباطی هم بین حرف‌های خودش با نظریات دیگر در حوزهٔ تخصصی‌اش برقرار نمی‌کند (چون اگر این کار را بکند، مشخص می‌شود که حرف تازه‌ای ندارد). نسیم طالب، با خودش آغاز می‌شود و در خودش به پایان می‌رسد. و این کاری است که با مخاطبانش هم انجام می‌دهد. به همین علت گفتم که او بن‌بست است و دیگران را هم گرفتار بن‌بست می‌کند.

نسیم طالب؛ شام خوب، صبحانهٔ بد

اولین لحظه‌ای که نوشتن این مطلب را شروع کردم، این تیتر شام خوب و صبحانهٔ بد را نوشتم. و حالا که به پایان رسیده‌ام، باید منظورم را از این عبارت توضیح دهم.

نسیم طالب، کتاب‌های خوبی دارد. حرف‌های درست بسیاری هم در آن‌ها گفته. با وجودی که تخصص و سواد مدل‌سازی ندارد و حرف‌هایش صرفاً توصیفی است، در همین سطح هم نکات ارزشمندی مطرح می‌کند. یادآوری‌های نسیم طالب و تذکرهایش واقعاً مهم‌اند.

حتی کسانی هم که با تئوری‌های این حوزه‌ها آشنا هستند، خوب است یادشان بیفتد که ذهن انسان برای برآورد کردن و ارزیابی کردن توزیع احتمال بسیاری از پدیده‌ها ضعیف است. خوب است همه یادمان بیفتد که سهم تصادف در پدیده‌ها معمولاً بیشتر از چیزی است که فکر می‌کنیم. مفید است یادمان باشد که ما در بسیاری از اوقات، مدل‌هایمان را به واقعیت تحمیل می‌کنیم. هر چند که همین تذکرها را هم، دیگران بهتر و زیباتر از نسیم طالب گفته‌اند.

اما نکته این‌جاست که خواندن حرف‌های نسیم طالب،‌ نباید صبحانهٔ علاقه‌مندان به اقتصاد و بازار باشد. خوب است کتابهای متعددی دربارهٔ اقتصاد، بازار، نظریه‌های مختلف این حوزه، صاحب‌نظران و جایگاه آن‌ها، مدل‌های موجود و … خوانده باشید و سپس آثار نسیم طالب را هم به عنوان شام، یا دسر بعد از شام ورق بزنید. اما وقتی حرف‌های او خوراک صبح‌تان می‌شود، اشتهایتان برای تغذیهٔ فکری در طول روز کور خواهد شد.

درست شبیه این‌که به دانشجوی ترم اول دانشگاه که تازه دنبال محل سلف و توالت‌ها می‌گردد، کتابی دربارهٔ فساد دانشگاه و دانشگاهیان و زد و بندهای اهل علم در تنظیم، تولید، نشر و تأیید مقالات علمی بدهند. چنین کتابی کاملاً می‌تواند درست باشد. خواندن آن هم برای هر اهل علمی مفید است. اما نه روز اول. بلکه در آخرین ترم، وقتی کمی طعم علم را چشید و در فضای دانشگاه تنفس کرد.

نسیم طالب قطعاً صبحانهٔ خوبی نیست. دربارهٔ این که شام خوبی هم هست یا نه، می‌شود تردید کرد.

پی‌نوشت: این نوشتهٔ من، کوتاه و مختصر، ضعیف، ازهم‌گسسته و با ارجاعات کم و ناکافی است. من بعید می‌دانم حوصله کنم دربارهٔ نسیم طالب بیشتر بنویسم (نه اولویتم است و نه برایم اهمیتی دارد). این‌ها را هم فقط در حد جواب کامنت میلاد نوشتم (که تازه اصل کامنتش هم هنوز بی‌جواب مانده). لطفاً شما هم با همان سطح از سهل‌گیری بخوانید که یک کامنت را در اینستاگرام یا لینکدین می‌خوانید. اگرچه پیگیری این بحث، با سرنخ‌هایی که در متن هست، دشوار نیست.

حدود هفت سال از زمانی که تصمیم گرفتم کامنت‌گذاری را در روزنوشته محدود کنم می‌گذرد. در این مدت، در مقاطع مختلف، هر جا فرصتی دست داده، دربارهٔ علت این تصمیم و نتایج آن حرف زده‌ام.

اما بعد از این‌که نوذر صیفوری عزیز زیر بحث زندگی و کار در دنیای بی در و دربان به این نکته اشاره کرد، به نظرم رسید که فرصت خوبی است تا یک بار دیگر جمع‌بندی خودم را از این تصمیم بیان کنم.

قاعدتاً بخشی از این تصمیم کاملاً شخصی است و به ترجیحات من برمی‌گردد. اما از این جهت وقت‌تان را با گفتن آن‌ها می‌گیرم که شاید نکات ریزی لابه‌لای این توضیحات به کار شما هم بیاید.

[toggle title=”حرف‌های نوذر (کلیک کنید)”]

حین خوندن این مطلب یاد دروازه کامنت گذاری همینجا، یعنی رو نوشته‌ها افتادم.

گذاشتن کامنت توی اکثر وبلاگ‌ها و شبکه‌های اجتماعی نه تنها محدود نیست که محبوب است و مورد پسند صاحب آن بستر.

ولی برای نوشتن کامنت توی روز نوشته‌های محمدرضا شعبانعلی باید از یک دروازه رد بشی به نام متمم. اونجا باید ۱۵۰ امتیاز کسب کنی تا اینجا اجازه کامنت گذاری رو بهت بدن.

این شیوه دروازه‌بانی، در زمانه‌ای که همه دعوت می‌کنن به گذاشتن کامنت و حتی بابت اون جایزه میدن ( کامنت بذارید تا به قید قرعه پکیج آموزشی منو ببرید) به وضوح از استراتژی دوم استفاده می‌کنه. یعنی دروازه‌‌ای تنگ‌تر که با ارزش‌های محمدرضا همخوانی داره.

[/toggle]

نکتهٔ اول | ناگزیر از نشنیدن

ما ناگزیرم بخشی از حرف‌هایی را که با ما یا دربارهٔ ما مطرح می‌شود نشنویم.

به نظرم کسانی هم که ادعا می‌‌کنند علاقه‌مند به شنیدن حرف و نظر همه هستند، حتی به فرض که راست بگویند و این حرف تعارف نباشد، اغلب در عمل ناگزیرند این واقعیت را بپذیرند که نمی‌شود حرف همه را شنید. وقت و انرژی محدود باعث می‌شود مجبور شویم حرف عده‌ای را بشنویم و حرف عده‌ای دیگر را نشنیده کنار بگذاریم.

بنابراین بهتر است به جای این سوال که «آیا حرف دیگران را بشنوم یا نه؟» از خود بپرسیم «استراتژی من برای نشنیدن حرف دیگران چیست؟»

قاعدتاً دو استراتژی برای این کار وجود دارد. نخست این‌که خود را رها کنیم و ببینیم چه پیش می‌آید. تصادفاً بعضی حرف‌ها را بشنویم و برخی دیگر را نشنویم.

من این شکل ارتباط با دیگران را در دو دورهٔ نسبتاً کوتاهی که در اینستاگرام بوده‌ام (۲۰۱۵-۲۰۱۴ و ۲۰۲۲-۲۰۲۱) تجربه کردم. معمولاً فرصت کافی برای خواندن همهٔ‌ کامنت‌ها نبود. بنابراین کاملاً تصادفی تعدادی از آن‌ها را می‌خواندم.

استراتژی دوم این است که برای گوش ندادن به حرف دیگران استراتژی داشته باشیم. یعنی کاملاً گزینشی برخورد کنیم و تصمیم بگیریم به حرف چه کسانی گوش بدهیم و به حرف چه کسانی گوش ندهیم. این سبکی است که من تا حد امکان از آن استفاده می‌کنم.

به همین علت، به نظرم روی دیگر سکهٔ «گوش دادن فعال / Active Listening» گوش ندادن فعالانه است. شاید اگر می‌خواستم روزی کتاب یا جستاری در این باره بنویسم، عنوان Active Tuning Out را برایش انتخاب می‌کردم.

نکتهٔ دوم | اهمیت نشنیدن حرف دیگران

یادم نیست کجا. اما چند سال پیش از مدیر یک سایت بین‌المللی شنیدم که در شرح علت موفقیتش می‌گفت: همان موقع که سایت را راه انداختیم، بخشی را به پیشنهادها و انتقادها اختصاص دادیم و در تماس با ما قرار دادیم. و هر کسی را که در هر جای سایت می‌خواست پیشنهاد یا انتقادی مطرح کند، به آن‌جا هدایت کردیم.

او در پاسخ به این سوال که «پیشنهادها را چه کسی می‌خواند و بررسی می‌کرد؟» گفت: هیچ‌کس. حتی در همان لحظهٔ فشاردادن دکمهٔ Submit پیام‌ها ثبت نمی‌شد.

و در ادامه گفت، بعد از حدود پنج سال که سایت پا گرفت، دیگر روش را عوض کردیم و پیشنهادها و انتقادها را بررسی می‌کردیم. توضیحش هم این بود که وقتی کار آن‌قدر جوان است، نقدها و حرف‌های منفی می‌توانند انرژی ما را بگیرند. پس بهتر بود که آن‌ها را نادیده بگیریم.

ما هیچ‌وقت در متمم چنین کاری نکردیم. اما حداقل این را می‌دانستم که نقد و نظر دیگران می‌تواند انرژی «من» را بگیرد. به همین علت، تصمیم گرفتم تا حد امکان، خودم نظر دیگران را نشنوم و در معرض نظرات‌شان نباشم.

ضمن این‌که دیگران می‌خواستند چه کمکی بکنند؟ اکثر کسانی که نقد و نظری داشتند، نه منابع در اختیار ما را می‌شناختند و نه محدودیت‌هایمان را. نه اصول و نه ارزش‌هایمان را.

در مقابل، اگر قرار بود از هم‌فکری دیگران استفاده شود، ترجیح‌مان این بود که خودمان به سراغ کسانی برویم که نوع فکر کردن‌شان را قبول داریم و آن‌ها هم اصول و ارزش‌های ما را می‌دانند.

روزنوشته‌ها، بالقوه می‌توانست جایی برای طرح این نوع نق‌ها و نقدها باشد. و من قصد نداشتم آن‌ها را از «غریبه» بشنوم. ترجیح می‌دادم اگر کسی در این زمینه حرفی می‌زند،‌ آشنا باشد. به این معنی که مدتی در جمع متممی‌ها بوده و آن فضا را از نزدیک تجربه کرده باشد (امتیاز کامنت‌گذاری شاید بهترین ایده برای این کار نبوده، اما قطعاً با این ایده هم‌سو بوده است).

با این کار، آن انرژی‌هایی که ممکن بود در شنیدن حرف‌های غریبه‌ها هرز رود، ماند و صرف متمم و متممی‌ها شد.

نکتهٔ سوم | مهمانی در بزرگ‌ترین هتل شهر یا گفتگویی صمیمی در کافه‌ای کوچک؟

فرض کنید آخر هر هفته دو گزینه دارید: یکی این‌که در یک مهمانی بزرگ که در بزرگ‌ترین هتل شهر برگزار می‌شود شرکت کنید، و دیگر آن‌که به کافه‌ای کوچک در حوالی خانه‌تان بروید و با چند دوست صمیمی، کمی گپ بزنید. کدام را انتخاب می‌کنید؟

من فکر می‌کنم مهمانی در هتل، هر چقدر هم جذاب باشد، نمی‌تواند همیشه جای آن گپ‌های صمیمی در کافهٔ کوچک را بگیرد. شبکه‌های اجتماعی بیشتر شبیه آن مهمانی بزرگند. من همیشه دوست داشته‌ام این‌جا آن کافهٔ کوچک باشد. ده سال قبل، خواسته و ناخواسته این‌جا کوچک و خلوت بود. اما بعداً که به تدریج آشنایان بیشتر شدند، باید آگاهانه تصمیم می‌گرفتم که این‌جا سرزیر آن مهمانی بزرگ باشد، یا کافه‌ای کوچک و مستقل. انتخاب من دومی بود.

محدود کردن کامنت کمک می‌کرد روزنوشته‌ها هویت مستقل خودش را پیدا کرده و حفظ کند.

همیشه باورم این بوده – و نمی‌دانم چقدر درست است – که تجربهٔ خواندن کامنت‌ها در روزنوشته، با خواندن کامنت‌های زیر یک پست در شبکه‌های اجتماعی فرق دارد. بلد نیستم تفاوتش را توضیح دهم. اما باور دارم که تفاوتی هست.

نکتهٔ چهارم | زنده کردن بُعد زمان در گفتگو و تعامل اجتماعی

بُعد زمان همواره در تعامل‌های اجتماعی ما انسان‌ها حضور دارد و بر ارتباطات ما سایه می‌اندازد:

وقتی برای نخستین بار کسی را می‌بینیم، جمله‌هایمان کوتاه است. پرسش‌ها و پاسخ‌ها هم تابع قراردادهای بیرونی‌اند تا حال درونی. مثلاً در پاسخ «حال شما چطور است؟» نمی‌گوییم: «افتضاح. فاجعه.» در گفتگوها هم به آدابی مانند رعایت نوبت توجه می‌شود. کمی من حرف می‌زنم و کمی تو. پیوستگی موضوعی هم وجود دارد. اگر کسی از شما دربارهٔ وضعیت کارتان بپرسد، در پاسخ دربارهٔ شام دیشب‌تان حرف نمی‌زنید.

همهٔ این قوانین در طول زمان و با صمیمی‌تر شدن رابطه در هم می‌ریزند:

• قراردادهای بیرونی کمرنگ می‌شوند: دیگر مقید نیستید تعارف کنید و حرف‌های کلی بزنید. در پاسخ به سوال «خوبی؟» می‌گویید «نه. اصلاً. بی‌حوصله‌ام.»
• رعایت نوبت به اندازهٔ‌ قبل اهمیت ندارد: گاهی یک ساعت حرف می‌زنید و دوست‌تان گوش می‌دهد. شاید فقط تأیید کند. یا شاید در انتها حرف کوتاهی بزند. یا خودتان بگویید که چه انتظاری دارید: «این حرف‌ها رو بشنو. نظرت را نمی‌خواهم. فقط می‌خواهم شنیده باشی.»
• پیوستگی موضوعی هم به تدریج رنگ می‌بازد. طرف مقابل می‌پرسد: «اوضاع کار چطوره؟» و شما پاسخ می‌دهید: «کار رو ولش کن. بذار برات از یه رستوران باحال که دیشب رفتم بگم.»

این تغییر از کلیشه‌های ارتباطی به ارتباط دوستانه، تغییر صفر به یک نیست. بلکه بسیار آرام و در طول زمان اتفاق می‌افتد. هر چه زمان جلوتر می‌رود، قواعد عام بیش از پیش رنگ می‌بازند. بی‌قاعدگی حاکم می‌شود و اگر قاعده‌ای هست، توافق‌های صریح و ضمنی خودساخته‌‌ای هستند که به تدریج شکل گرفته‌ و تثبیت شده‌اند.

این روند در شبکه‌های اجتماعی و گفتگوهای مبتنی بر وب ۲.۰ رعایت نمی‌شود. ما چند ابزار ساده در شبکه‌های اجتماعی داریم (کامنت، لایک، پاسخ به کامنت، به اشتراک‌گذاری و …) که تقریباً همهٔ آن‌ها از همان ابتدای رابطه هم‌زمان در دسترس‌اند. البته کمی قدرت کنترل وجود دارد؛ اما بسیار کم و محدود. آن‌ هم در مقیاس کوچک.

حاصل این می‌شود که من می‌توانم در نخستین تعامل با یک نفر دیگر همهٔ قواعد بالا را در نقطهٔ صفرِ زمانیِ رابطه بشکنم.

مثلاً برای اولین بار پست یا توییتی از یک نفر می‌بینم، و در اولین تعامل کامنتی ثبت می‌کنم و می‌گویم: «حرفت کاملاً غلط است.» «اشتباه گفتی.» «فلان نکته را در نظر نگرفتی.» «راستی چرا در مورد فلان اتفاق حرف نمی‌زنی؟» یا «به تو چه ربطی دارد که دربارهٔ فلان موضوع حرف بزنی؟»

اگر کسی در خیابان هنگام عبور از کنار فردی دیگر، ناگهان اعتراض کند که «چرا لباس زرد پوشیدی؟» همه به او به عنوان یک فرد ضداجتماعی که مفهوم بدیهی اختیار در پوشش را نمی‌فهمد نگاه می‌کنند (همین حرف را در یک آشنایی طولانی‌تر به راحتی و بی‌مقدمه می‌توان گفت). اما جمله‌ها و کامنت‌های بالا در فضای دیجیتال – که کاملاً مشابه همین رفتارهای ضداجتماعی است – به عنوان بخشی از واقعیت‌های حضور در پلتفرم‌های نسل دوم وب (از وبلاگ یا شبکه‌های اجتماعی)‌ پذیرفته شده‌اند.

بخشی از تنش‌ها، خستگی‌ها، فرسوده شدن‌ها، خشم‌ها و ناکارآمدی‌های شبکه‌های اجتماعی (بدون این‌که بخواهم کارکردهای مثبت فراوان آن‌ها را انکار کنم) ناشی از همین ضعف ساختاری است.

به روش‌های مختلفی می‌توان این ضعف را کمرنگ کرد (به عنوان یک تجربه ذهنی می‌توانید فکر کنید که چه ایده‌هایی برای وارد کردن بُعد زمان در تعاملات آنلاین در شبکه‌های اجتماعی وجود دارد). در مورد من، که این بخت را داشته‌ام که دو فضای مختلف برای گفتگو با دوستانم داشته باشم (متمم و روزنوشته)، ایده‌ای که به ذهنم رسید استفاده از متمم برای «ایجاد بُعد زمانی در گفتگوهای روزنوشته» بود. با وجودی که شاید در ابتدا از نظر بیشتر دوستان و مخاطبان، محدود کردن کامنت‌گذاری نادرست بود، اما من آن‌قدر به اهمیت بُعد زمان در تعاملات اجتماعی باور داشتم که در این تصمیم تردید نکردم. البته حدس می‌زدم که ممکن است بعداً راه‌های دیگری را هم آزمایش کنم (که چنین نشد). اما در اصل ایده، که من نمی‌خواهم دردسرهای ضعف ساختاری شبکه‌های اجتماعی دیجیتال را تحمل کنم، مطمئن بودم.

نکتهٔ پنجم | Unrestricted Participation در برابر Collective Moderation 

پیش از این بارها به بهانه‌های مختلف به این نکته اشاره کرده‌ام که در شکل‌گیری هر جمع و گروهی، باید مشخص کنیم که استراتژی ما «پذیرش جمعی و حذف موردی» است یا «محدودیت عمومی و پذیرش موردی.»

وبلاگ‌ها و شبکه‌های اجتماعی معمولاً بر اساس قاعدهٔ «مشارکت محدودنشده» رفتار می‌کنند. یعنی همه حق حضور و حرف زدن دارند. در این میان، اگر عده‌ای رفتار مناسبی نداشته باشند، با تصمیم صاحب پلتفرم یا با تصمیم جمعی (ریپورت کردن گروهی) فرد از حق حضور در آن جمع محروم می‌شود.

ترجیح من با توجه به تمام آن‌چه پیش از این گفتم، معکوس کردن این روند بود. یعنی هیچ‌کس حق حرف زدن نداشته باشد. مگر کسانی که یک جمع آن‌ها را به نوعی انتخاب یا تأیید کرده‌اند. این جمع، جمع متممی‌هاست. وقتی کسی در روزنوشته کامنت می‌گذارد، تأیید عده‌ای از متممی‌ها را داشته است.

بنابراین ما این‌جا با نوعی Moderation (کنترل و محدود کردن گفتگو) روبه‌رو هستیم؛ اما Moderation‌ مدرن.

بعضی وبلاگ‌نویس‌ها کامنت‌گذاری را باز و آزاد می‌گذارند و به Moderation اعتقاد ندارند. اما برای من که می‌خواستم حتماً Moderation داشته باشم، سیستم Moderation سنتی در وبلاگ‌ها دو ضعف داشت:

• یک فرد در مورد آن تصمیم می‌گیرد (صاحب وبلاگ)
• حرف‌ها قبل از بیان Moderate می‌شوند. یعنی کامنت با تأیید فرد منتشر می‌شود.

با روشی که انتخاب کردم، دو اتفاق خوب می‌افتاد:

• یک نفر به تنهایی در مورد حرف زدن دیگران تصمیم نمی‌گیرد (متممی‌ها تصمیم گرفته‌اند چه کسی حق حرف زدن داشته باشد)
• حرف‌ها پس از بیان Moderate می‌شوند.

یعنی من کامنت‌های بچه‌ها را قبل از انتشار نمی‌خوانم. قطعاً ممکن است بعداً کامنتی را پاک کنم (بسیار نادر بوده) یا از فردی بخواهم دیگر کامنت نگذارد. اما این نوع رفتار – که در Moderation متعارف کاملاً عادی است و با تأیید دانه‌دانهٔ کامنت‌ها عملاً لحظه به لحظه انجام می‌شود – در این‌جا قاعده است و نه استثناء.

ششمین نکته و جمع‌بندی من

کاملاً درک می‌کنم که ممکن است سلیقه، ترجیحات و ارزش‌های من را نپسندید. هم‌چنین ممکن است منطق استدلال من در برخی از موارد فوق را قبول نداشته باشید.

اما حداقل یک نکتهٔ مهم در این حرف‌ها وجود دارد که شاید به کار بیاید:

ما بندهٔ پلتفرم‌ها و تکنولوژی‌ها نیستیم. آن‌ها ابزار ما هستند. درست است که هر تکنولوژی و ابزار جدید، روح و منطق خود را هم به همراه می‌آورد و بخشی از این منطق را نمی‌توان رد یا انکار کرد. اما موارد بسیاری هم وجود دارد که ما می‌توانیم آگاهانه با ابزارها برخورد کنیم.

آن‌چه به عنوان روش‌های متعارف استفاده از ابزارها و رسانه‌های دیجیتال (وبلاگ، اکانت اینستاگرام و توییتر، تولید پادکست و …) می‌شناسیم، شبیه تنظیمات گوشی و لپ‌تاپ است. همان‌طور که پس از خرید موبایل یا نصب سیستم عامل، تنظیمات پیش‌فرض را تغییر داده و با سلیقه و نیازهایمان تطبیق می‌دهیم، هنگام استفاده از ابزارها و رسانه‌های جدید هم می‌توانیم همین کار را انجام دهیم.

نوع مطلب: گفتگو با دوستان

توضیح: در پیام‌ها و پیامکها (شماره ۱۴) توضیح داده بودم که یک بار سعی کردم از مینی‌بار هتل – که به گمان من قیمت‌هایش منصفانه نبود – چیزی نخرم. اما در عمل موفق نشدم. در تفکر سیستمی متمم هم جایی به این اشاره کرده‌ام که آدم‌ها گاهی فکر می‌کنند از دیگران نابغه‌ترند و چیزهایی به ذهن‌شان می‌رسد که به ذهن بقیه نرسیده است.

مریم مرزبان در زیر نوشتهٔ پیام و پیامک گفته بود که این دو تا حدی یکدیگر را تداعی می‌کنند (که از منظر شکست خوردن یک تقلا درست است).

اما به هر حال می‌دانید که من – کاملاً خودخواهانه – لابه‌لای حرف‌های بچه‌ها دنبال بهانه می‌گردم تا حرف‌های خودم را بزنم. این بار هم می‌خواهم به بهانهٔ حرف‌های مریم به تفاوت این دو اشاره کنم.

[toggle title=”حرف‌های مریم (کلیک کنید)”]

این روزها به صورت متمرکز در حال خواندن دروس تفکر سیستمی هستم.

ماجرای مینی‌بار هتل و آیس‌تی رو که خوندم، یاد مثال شما از ترافیک اتوبان در یکی از درس‌های تفکر سیستمی، افتادم؛ از این قرار که وقتی می‌بینیم لاین کناری خلوت‌تره، اون حس خود نابغه پنداری (به تعبیر من) میاد سراغمون و تغییر لاین میدیم، غافل از اینکه در همون لحظه‌هایی که به نبوغمون می‌بالیم راننده‌های دیگه هم در حال عملی کردن همون نقشه هستند و یکهو به خودمون میاییم و می‌بینیم که اون لاین خلوت، پرترافیک‌تر شده.

ظاهراً متصدیان هتل با پدافند غیرعامل، پیشدستی کردند و این نقشه مشتری‌ها رو خنثی کرند.

[/toggle]

بازی اقلیت (Minority Game)

بازی اقلیت اصطلاحی رایج در نظریه بازیها و مدلسازی سیستمها است. تعریف سادهٔ بازی اقلیت این است که یک یا چند نفر می‌کوشند به نوعی در اقلیت قرار بگیرند تا بتوانند منافع و خواسته‌های خود را بهتر تأمین کنند. نمونه‌های بسیاری وجود دارد که وارد شدن به بازی اقلیت در نهایت به باخت فرد (دست نیافتن به نتیجهٔ مطلوب) منتهی می‌شود.

یکی از علت‌های شکست انسان‌ها در بازی اقلیت این است که خودشان را در مقایسه با دیگران تیزهوش‌تر، نابغه‌تر، باسواد‌تر، آگاه‌تر، دارای عکس‌العمل سریع‌تر و … فرض می‌کنند.

چند مثال از بازی اقلیت:

۱) وقتی در یک خیابان عریض یا اتوبان چند بانده ترافیک ایجاد می‌شود، ما معمولاً چشم‌مان دنبال خط خلوت‌تر است. معمولاً در آن لحظه فراموش می‌کنیم که الان بسیاری از رانندگان درست مثل خود ما دنبال خط خلوت‌تر هستند. حاصل این‌ می‌شود که همه به خط جدید می‌روند و باز می‌بینند ترافیک است و خط خلوت دیگری در مسیر شکل می‌گیرد. در کشورهایی مثل کشور ما که فرهنگ رانندگی چندان جا نیفتاده و هنوز ترافیک‌بان (بر وزن پاسبان و حجاب‌بان) نداریم، حاصل این می‌شود که از ابتدا تا انتهای یک اتوبان طولانی، رانندگان مدام در حال حل مسئلهٔ انتخاب خط بهینه هستند و پیوسته در هم گره می‌خورند و نهایتاً با مغزی خسته، بی‌آن‌که مسیرشان کوتاه‌تر شده باشد، به خانه یا محل کار می‌رسند.

۲) در معاملات بورس و فارکس، اثربخشی بسیاری از معامله‌های الگوریتمی و شاخص‌های تکنیکال به این وابسته است که افراد کمتری از آن‌ها استفاده کنند. اگر بخش بزرگی از بازار از شاخص یکسان یا الگوریتم‌های مشابه استفاده کنند، ممکن است سیستم به نقطهٔ عطف یا نقطهٔ دگرگونی (tipping point) و یا وضعیت آشوب (chaos) برسد. حتی اگر این رفتارها هم بروز پیدا نکنند، رفتار سیستم بسیار ناپایدار خواهد شد.

۳) در دوران کودکی در محلهٔ ما هیئت‌های زیادی فعالیت می‌کردند. یادم هست که یک بار چهار تا از هیئت‌ها در ظهر عاشورا به هم رسیدند و جمعیت‌ها با هم قاطی شدند. نوحه‌ها مخلوط شد و سینه‌‌زن‌ها نمی‌دانستند چگونه سینه بزنند و بچه‌ها والدین خود را گم کردند و نظم مختل شد. سال بعد ظاهراً هر یک از هیئت‌ها تصمیم گرفتند برای پیشگیری از این اتفاق،‌ مسیر دیگری را انتخاب کنند. حاصل این شد که این بار چند چهارراه بالاتر به هم برخورد کردند و خاطرهٔ تلخ پارسال هم مزید بر علت شد و دعوایی بین‌شان در گرفت که بیا و ببین.

۴) گاهی در شهری یک نمایشگاه برگزار می‌شود و الگوی ترافیک شهری به هم می‌ریزد. فرض کنید روز اول نمایشگاه ساعت ۹ باز می‌شود و همه می‌بینند که ترافیک از ۸:۳۰ تا ۹:۳۰ بسیار زیاد است. اگر در مسیر نمایشگاه تردد غیرنمایشگاهی هم وجود داشته باشد‌ (مثل مصلی در تهران یا محل دائمی نمایشگاه‌ها در اتوبان چمران تهران) ممکن است عده‌ای از این افراد تصمیم بگیرند روز دوم یک ساعت زودتر از خانه بیرون بیایند تا گرفتار ترافیک نشوند. اگر افراد زیادی به این راه‌حل فکر کنند احتمال دارد فردای آن روز ترافیک به ساعت ۷:۳۰ تا ۸:۳۰ منتقل شود و کسانی که خواسته‌اند در اقلیت قرار بگیرند بازنده شوند.

به بازی گرفتن سیستم (Gaming the system)

وقتی از به بازی گرفتن سیستم صحبت می‌کنیم منظورمان این است که یک سیستم در قواعد، قوانین و چارچوب‌هایش نقص‌هایی داشته و فردی از این نقص‌ها بهره برده است (یا قصد داشته بهره ببرد).

واضح است که قواعد هیچ سیستمی بی‌نقص نیستند. بنابراین همیشه عده‌ای به پیدا کردن نقص‌های سیستم مشغول می‌شود و می‌کوشند سیستم را دور بزنند یا نتیجهٔ‌ مطلوب خود را از آن کسب کنند.

مثلاً یادم هست فروشگاهی به کسانی که بالای یک میلیون تومان خرید کنند، بیست درصد تخفیف می‌داد. دیدم که یک نفر جلوی من خریدی هشتصدهزار تومانی داشت و به فرد دیگری می‌گفت لباسی را که می‌خواهی برداری به من بده تا همه را یک‌کاسه کنیم و تخفیف بیست درصدی بگیریم. بعد تخفیف را بین خودمان تقسیم خواهیم کرد.

استفاده از کارت به کارت و پرداخت نقدی به جای دستگاه خودپرداز که در بسیاری از گروه‌های شغلی وجود دارد و به گمانم پزشکان در آن پیشتاز بوده‌اند، روشی دیگر برای به بازی گرفتن سیستم مالیاتی است.

ساختن اکانت‌های فیک و استفاده از ربات‌ها در شبکه‌های اجتماعی به‌منظور تشویق یا تنبیه اکانت‌های دیگر هم نمونه‌ای از به بازی گرفتن سیستم است.

استفاده از تکنیکهای سئو کلاه سیاه هم نمونه‌ای از به بازی گرفتن سیستمهای جستجوگر مانند گوگل است.

خاطره‌ای که من در استفاده از مینی‌بار هتل تعریف کردم، در این دسته قرار می‌گیرد.

معمولاً کسب‌‌و‌کارها، سیاست‌گذاران و طراحان سیستم‌ها در نبرد دائمی با کسانی هستند که سیستمها را به بازی می‌گیرند. آن‌ها مدام حفره‌های قانونی، فرایندی و الگوریتمی خود را پر می‌کنند و هم‌زمان، طرف مقابل هم راه‌های جدیدی برای دور زدن سیستم پیدا می‌کند.

«اخلاقی بودن و غیراخلاقی بودن» و «اثربخش بودن و بی‌اثر بودن» دور زدن سیستم‌ها از جمله بحث‌های جالبی است که باید مورد به مورد بررسی شود و حکم کلی در مورد آن وجود ندارد.

دستکاری سیستم (System Manipulation)

این مورد سوم یعنی دستکاری سیستم در حرف‌های مریم نبود. مریم فقط به پیدا کردن مسیر خلوت (بازی اقلیت) و دور زدن مینی‌بار (به بازی گرفتن سیستم) اشاره کرده بود. اما وقتی از تعامل سیستم و بازیگران آن حرف می‌زنیم، رفتار سومی هم هست که نباید از نگاه‌مان دور بماند.

دستکاری سیستم به این معناست که کسانی که به فرایندهای سیستم و داده‌های داخلی سیستم دسترسی دارند، بکوشند سیستم را در راستای منافع فردی خود تغییر دهند و از کارکرد اصلی‌اش دور کنند.

مثال اول را از یک فروشگاه می‌زنم. فرض کنید یک فروشگاه (مثلاً عطر یا لوازم آرایشی و بهداشتی) بخشی از ویترین خود را به پرفروش‌ترین محصولات ماه اختصاص داده است. این فروشگاه مدت‌ها با همین شیوه پیش رفته و مشتریان به بررسی بخش پرفروش عادت کرده‌اند.

شرکت پخش، محصول جدیدی در اختیار فروشگاه قرار می‌دهد و حاشیهٔ سود ویژه‌ای برای آن در نظر می‌گیرد. مدیر فروشگاه بعد از چند هفته تصمیم می‌گیرد برای افزایش فروش، این محصول را در طبقهٔ محصولات پرفروش قرار دهد. او با این کار، سیستم خود را دستکاری کرده است.

ممکن است با این کار واقعاً آن محصول پرفروش شود. اما فروشنده یک سیگنال مهم را از دست داده است: سینگال ترجیحات واقعی مشتریان. او در آینده در سفارش‌گذاری و جایگزینی موجودی فروشگاه خطا خواهد داشت (چون منابع مالی همیشه محدودند و سفارش دادن یک محصول مشخص به معنای سفارش ندادن محصولی دیگر است). شاید در مقیاس بزرگ به سادگی مشاهده نشود، اما این کار در بلندمدت باعث می‌شود شکاف بین فروشگاه و مشتریان بیشتر شده و رونق فروشگاه کاهش پیدا کند.

مثال دوم دقیقاً از همان جنس مثال اول اما در فضایی دیگر است. در سینماها، نمایشگاه‌های کتاب و تقریباً در هر کاری که دست دخالت دولت در آن حضور دارد، ما با این نوع دستکاری‌ها مواجه هستیم. مثلاً گاهی زمان اکران فیلم‌ها به شکلی انتخاب می‌شود که با اقبال و ترجیح مردم هم‌خوان نیست. یا غرفه‌هایی که برای مردم جذاب نیست، در بهترین محل‌های یک نمایشگاه قرار می‌گیرند. این نوع دستکاری سیستم به تدریج سیگنال‌های غلط می‌سازد و نهایتاً سیستم آن‌قدر از اجزاء و مخاطبان خود فاصله می‌گیرد که کارکرد خود را از دست می‌دهد یا به فروپاشی می‌رسد.

مثال سوم، نظارت‌های تنگ‌نظرانه در سازوکارهای انتخابی است. تقریباً همهٔ کسانی که در کشور ما در سال‌های اخیر از حضور در رقابت‌های انتخاباتی منع شده‌اند، زمانی در شکل‌گیری مکانیزم‌های نظارتی سخت‌گیرانه نقش داشته یا لااقل در برابر حذف رقبای خود سکوت کرده‌اند. آن‌ها باور نمی‌کردند که وقتی در یک سیستم مجوز حذف سلیقه‌ای رقبا فراهم شود، ممکن است خودشان روزی قربانی این اتفاق شوند.

جمع‌بندی مختصر

هر سه بازی که در این‌جا به آن‌ها اشاره کردم، بر این فرض استوارند که «من بهتر از بقیه می‌فهمم» و «من می‌توانم محیط را به شکلی مهندسی کنم که منافع من را بهتر از دیگران تأمین کند.»

اما نمونه‌های فراوانی وجود دارد که در هر سه بازی، آن‌ها که به برد کوتاه‌مدت فکر کرده‌اند، در همان افق کوتاه‌مدت هم برنده نبوده‌اند. حتی اگر بوده‌اند، معمولاً در بلندمدت با ضعیف شدن سیستم به باخت‌های بزرگ‌تر رسیده‌اند.

نوع مطلب: گفتگو با دوستان

توضیح اول: نوشتن این مطلب در ۲۳ آذر ماه ۱۴۰۱ شروع شده و – مثل خیلی از نوشته‌های من – به تدریج کامل می‌شود. هر بار که چیزی به آن اضافه می‌کنم، تاریخش را تغییر می‌دهم تا بالاتر از سایر مطالب روزنوشته بیاید و راحت‌تر متوجه شوید که به‌روز شده است.

توضیح دوم: دوستان خوبم بهنام و هیوا زیر مطلبی که با عنوان استحاله کلمات نوشته بودم، موضوعاتی را مطرح کردند که در این‌جا می‌خواهم درباره‌شان کمی بیشتر بنویسم. ممکن است این موضوعات، دغدغهٔ بخشی از خوانندگان عزیز روزنوشته نباشد. با این حال، قالب «گفتگو با دوستان» طرح این حرف‌ها را توجیه‌پذیر می‌کند.

همهٔ مطالبی که تا کنون در قالب گفتگو با دوستان منتشر شده‌اند (تا کنون بیش از هفتاد مطلب)، می‌‌توانستند در یک گفتگوی رودررو یا در مکالمه‌ای خصوصی و جمعی کوچک‌تر مطرح شوند. اما فرض من بر این بوده که طرح عمومی آن‌ها ممکن است برای افراد دیگری هم مفید باشد. بنابراین لطفاً آن‌ها را با سخت‌گیری کمتری بخوانید.

حرف‌های بهنام و هیوا را دوباره در این‌جا می‌آورم تا مجبور نشوید به مطلب قبلی سر بزنید:

[toggle title=”حرف‌های بهنام (کلیک کنید)”]

محمدرضا. سوالی که می‌خواستم بپرسم کمی تا قسمتی نامربوط به فضای نوشته‌های روزنوشته و دغدغه های کلی این روزهاست. اما خب این مشکلی بود که معمولا این روزها در گفت‌ وگو های روزمره می‌شنیدم و جوابی هم براش نداشتم.

یادم هست تو مصاحبه تصویری با سه دوست متممی گفتی که از یک زمانی به بعد خودت هرروز برای خودت گزارش کار مینویسی و بعد امضا میکنی و نگهش میداری. این روزها که نظم زندگی ما تا حد بسیار زیادی متاثر از اتفاقات روزانه‌ای هست که در اطرافمون میفته، حس میکنم مستند کردن کارهامون تا حد زیادی می‌تونه ما رو از این کلاف سردرگم در زندگی روزمره نجات بده. تجربه من این بوده که به طور کلی وقایع نگاری و نوشتن میتونه تا حدی از فشارهای روانی کم کنه. واقعیت انکارنشدنی زندگی هم این هست که با وجود تمام اتفاقات تلخی که برامون رقم میخوره، باید کار کنیم و تا حدی، قسمتی از زندگی رو در ابعاد خودمون جلو ببریم.

میخواستم ببینم آیا امکانش هست از گزارش نوشتن روزانه خودت برامون بگی؟ اینکه چقدر از جزییات و مفروضات خودت مینویسی یا اینکه صرفا برون‌دادها رو مینویسی و این‌که ساختارش چطور هست؟ من صرفا خواستم اول سوال و بحث رو طرح کنم تا هرجور که خودت صلاح دیدی از تجربه خودت بنویسی.

[/toggle]

[toggle title=”حرف‌های هیوا (کلیک کنید)”]

سلام محمدرضا جان، سلام بهنام عزیز

منم مدتی هست دوست دارم کامنت مشابهی بگذارم. الان به بهانه کامنت بهنام به صورت خلاصه مطرحش میکنم.

در این روزهای پر استرس و پر هیاهو که ورودی‌های ذهنمون خیلی بیشتر شده، کارایی فردی‌مون به شدت افت کرده. این رو احتمالاً همه توی خودمون و اطرافیان میبینیم.

خودم روشهای مختلفی رو دارم امتحان میکنم اما دوست دارم اگه فرصت داشتی از راهکارهای احتمالی خودت بگی یا راهکارهای کسایی که میبینی خوب از عده این مسئله بر میان. البته این موضوع، یه موضوع فردیه و مربوط هست به شخص خودمون و اطرافیانمون.

اما در سطح اجتماعی هم میشه همین رو پرسید: چطوری در راستای موضع‌گیری‌مون، موثرتر عمل کنیم؟ چون خیلی‌هامون بخش بزرگی از زمانمون خواسته یا ناخواسته به روشهای مختلف صرف این موضوعات میشه اما در عمل ناکارامد هستیم.

البته میدونم پرداختن به این موضوع ملاحظات بسیار زیادی میخواد و صحبت کردن در مورد آن شاید شدنی نباشه. مخصوصاً با در نظر گرفتن این موضوع که گاهی اگه نتونیم به اصل موضوع اشاره کنیم، بهتره بقیه رو هم با موضوعات فرعی سرگرم نکنیم یا حداقل نگیم اینها موضوعات اصلی هستن (نظرت در مورد دکتر فاضلی هم برای من مصداقی از همین موضوع بود. ایشون به اصل موضوع (بر اساس تحلیل سیستمی)  نمیپردازن اما از اینوری و اونوری زیاد صحبت میکنن)

[/toggle]

پیش‌نوشت

افراد صاحب‌نظر و محققان و پژوهش‌گران، به اندازهٔ کافی دربارهٔ اهمیت و کارکردهای نوشتن، نوشته‌اند. فرض من این است که علاقه‌مندان به این موضوع، درس تمرین خودآگاهی هیجانی را در متمم خوانده‌اند (به ویژه بخشی را که به عنوان محتوای تشویقی نمایش داده می‌شود).

اگر به بررسی دقیق‌تر کارهای پژوهشی در این زمینه علاقه‌مند باشید، قطعاً باید برای مطالعهٔ آثار پنه‌بکر (James W. Pennebaker) وقت بگذارید (منبع اصلی تدوین درس‌های مرتبط با این بحث در متمم هم غالباً کارهای پنه‌بکر بوده است). پنه‌بکر پژوهشگر شناخته‌شده و معتبری است که راه این بحث را – با کلمهٔ کلیدی Expressive Writing – گشوده و افراد بسیاری را با خود همراه کرده است. حتی فرد بسیار سخت‌گیری مثل ویلیام اوداناهیو هم – که وسواس بسیار جدی در کار خود دارد – فصلی از کتاب «تکنیک‌های CBT» را به پنه‌بکر اختصاص داده تا دربارهٔ «اهمیت نوشتن» بنویسد (فصل ۲۶).

منظورم از اشاره به این منابع این است که اگر قصد دارید حرف‌های دقیق، جدی و مستند دربارهٔ نوشتن بخوانید، منابعی از این دست وجود دارد. حرف‌هایی که من در ادامه می‌آورم، صرفاً تجربهٔ شخصی هستند و نه چیزی بیشتر.

گزار و گذار

دو بحثی که بهنام و هیوا مطرح کردند، برای من در دو کلمه خلاصه می‌شود: «گزار» و «گذار.»

گزار به معنای شرح دادن و تعریف کردن و تعبیر کردن است. مثلاً خواب‌گزار در دربار شاهان، کسی بوده که بعد از شنیدن خواب سلطان، برای او شرح می‌داده که خوابش چه معنایی دارد. خبرگزاری، خبرها را نقل می‌کند و شرح می‌دهد. سپاس‌گزاری، شرح سپاس و قدردانی ماست. گله‌گزاری هم یعنی شرح گلایه‌ها و دلگیری‌ها. گزارش دادن و گزارش‌نویسی و گزارش‌گری هم از این خانواده‌اند.

گزارش، چنان‌که در این واژه‌ها دیدیم، می‌تواند طیف گسترده‌ای را پوشش دهد: از شرح دقیق ماوقع (خبرگزار) تا بافتن آسمان و ریسمان و شرح تداعی‌های مربوط به یک اتفاق (خواب‌گزار).

گذار اما به معنای عبور است: گذر کردن، Transition، سپری کردن دورانی که قرار نیست همیشگی باشد. مقطعی که قرار است پلی باشد میان گذشته و آینده. وقتی از گذار حرف می‌زنیم، از موقتی بودن سخن می‌گوییم. از چیزی که در ذات خود اصالت ندارد. وضعیتی که آن را در انتظار وضعیتی دیگر – که طولانی‌تر، ماندنی‌تر و خواستنی‌تر است – تحمل می‌کنیم. همیشه در گذار، دو دغدغه وجود دارد: کمترین هزینه برای عبور و کمترین انحراف در مسیر.

ما چه در زندگی فردی و چه در مقیاس اجتماعی، بارها دوران گذار را تجربه می‌کنیم. ناآشنایی ما با مهارت زیستن و تصمیم‌گیری و رفتار در دوران گذار – چه در مقیاس فردی و چه اجتماعی – به سادگی می‌تواند تجربه‌هایی پرهزینه و کم‌دستاورد بسازد.

این مقدمه را گفتم تا به تدریج دربارهٔ گزار و گذار حرف بزنیم.

گزارش‌نویسی روزانه (روزمره نویسی)

سال‌ها پیش، وقتی برای اولین بار گزارش‌نویسی را آغاز کردم، برای آن یک فرم استاندارد ساخته بودم. پرینت می‌گرفتم و همیشه تعدادی در کیفم داشتم و هر روز یکی از آن‌ها را پر می‌کردم.

این شیوه را از دوستان آلمانی و اتریشی‌ام یاد گرفته بودم که برای مأموریت به ایران می‌آمدند. آن‌ها باید چنین گزارش‌هایی تهیه می‌کردند و بعد از سفر، به عنوان گزارش سفر، به مدیران‌شان تحویل می‌داند. در فرم گزارش روزانهٔ آن‌ها بخش‌هایی برای شرح جلسات برگزار شده، اقدامات فنی انجام شده، هزینه‌ها و قطعات مصرفی (برای تعمیرات) وجود داشت.

خوب یادم هست که چه شد این کار را شروع کردم. در سفرهایی که به اصطلاح «طول خط» می‌رفتیم (سفرهایی به دشت و بیابان برای کارهای عملیاتی ریلی)، شب‌ها و روزهای زیادی با هم بودیم. می‌دیدم که آن‌ها شب‌ها می‌نشینند و آن فرم‌ها را پر می‌کنند. گزارش‌نویسی در بین ما (همکاران ایرانی تیم) به این شکل رواج نداشت. اگر هم قرار بود گزارش سفر بنویسیم، آخرین روز سفر چیزی سر هم می‌کردیم و در قالب چند صفحه تحویل شرکت می‌دادیم. اما آن‌ها موظف بودند که گزارش روزانه را واقعاً روزانه بنویسند.

حس خوبی نبود که من شب‌ها دست خالی، سرگرم کتاب و لپ‌تاپ و کارهای شخصی‌ام باشم و آن‌ها گزارش بنویسند. من هم برای خودم فرمی درست کردم، با ظاهری شبیه سربرگ شرکت. به تعداد زیاد پرینت گرفتم و هر جا می‌رفتم آن‌ها را می‌بردم. شب‌ها وقتی آن‌ها فرم‌هایشان را در می‌آوردند، من هم کاغذهایم را درمی‌آوردم و مشغول پر کردن فرم می‌شدم. این کار را خیلی جدی انجام می‌دادم و چند بار که از من درباره‌ٔ فرم‌ها پرسیدند، توضیح دادم که شرکت ما هم انتظار دارد گزارش‌های روزانه تحویل دهیم. مدام مراقب بودم که فرمم تمیزتر،‌ مرتب‌تر و دارای اجزای بیشتری باشد. آن زمان این کار را دفاع از آبرو و حیثیت ایران و ایرانی می‌دانستم! به نظرم باید آن‌ها می‌فهمیدند که در ایران هم بعضی شرکت‌ها اندازهٔ آن‌ها قانون‌مند و چارچوب‌دار و رسمی هستند. جملهٔ «مستندسازی حافظهٔ سازمان است» را هم یاد گرفته بودم و مدام آن را از طرف مدیرم – که هرگز این جمله را نگفته بود، اما به نظرم مخالفش هم نبود – نقل می‌کردم.

رقابت در فرم‌ها – که البته صرفاً در ذهن من وجود داشت و آن‌ها اصلاً درگیرش نبودند – بسیار جدی شده بود و بخشی از انرژی فکری من را به خود اختصاص می‌داد. مدام در پی بخش‌های جدیدی بودم که به فرم اضافه کنم تا شکلی حرفه‌ای‌تر و جدی‌تر به خود بگیرد. شاید موفق‌ترین بخش، توضیحاتی در مورد افرادی بود که با آن‌ها برخورد داشتم. از ویژگی‌هایشان می‌نوشتم، علایق‌شان، دغدغه‌هایشان، و هر چیزی که برایم تعریف می‌کردند. نوع کار و سفرهایم به شکلی بود که گاهی بعد از دو یا سه سال، دوباره به یک منطقه برمی‌گشتم و وقتی برخی جزئيات در مورد آدم‌ها یادم بود، خوشحالشان می‌کرد.

گزارش‌نویسی در آن سال‌ها، ابتدا اقدامی رقابتی بود، بدون این که کارکرد و فایده‌ای برای آن در نظر داشته باشم. اما تدریج، گاهی مواردی پیدا می‌شد که کارکرد آن را می‌دیدم. آن زمان، پیام‌رسان‌ها به شیوهٔ امروزی وجود نداشتند که با یک دکمهٔ جستجو، بشود حرف‌های قدیم را پیدا کرد. ارتباط‌ دیجیتال، بیرون از فضای ایمیل، حداکثر به پیامک محدود بود که آن هم کارکرد وسیع امروزی را نداشت. بنابراین، وقتی در جلسه‌ای بحثی در می‌گرفت و به گذشت ارجاع می‌دادم، اثرات شگفت‌آور آن را می‌دیدم:

«آقای … شما گفته بودید وقتی مشکل جک‌های هیدرولیک حل شود، ضمانت‌نامهٔ حسن انجام کار ما آزاد می‌شود. یادتان رفته؟ الان حدود ۱۳ ماه از آن تاریخ گذشته. اما من به خوبی یادم هست. سه‌شنبه بود. یازده بهمن. ده صبح. خدمت شما بودیم. آقای … هم این‌جا نشسته بود. یادتان هست به من گفتید این دو تا قند را از خانه آورده‌ام و به تو می‌دهم. از قند این‌جا شیرین‌تر است؟ همان روز را می‌گویم.» یادآوری دو قند، آن‌قدر معجزه‌آسا نبود که ضمانت‌نامه آزاد شود. اما آن‌قدر هم کمک می‌کرد که طرف مقابل، حرف‌ها و وعدهایش را انکار یا تحریف نکند.

گزارش‌نویسی به تدریج کارکردهای شخصی‌تر هم پیدا کرد. گاهی اشاره‌ای کوتاه یا نکته‌ای ساده در گزارش‌هایم، مرا به گذشته می‌برد. حس‌هایی که برایم کمرنگ شده بودند و برش‌هایی از زندگی که به فراموش‌خانهٔ ذهنم منتقل شده بودند. این چند جمله را بخوانید:

[su_note note_color=”#fafaf9″ text_color=”#222222″ radius=”4″]

آخرین خبر امروز هم این که صبح، کل پولی که برای مأموریت به من داده بودند، گم کردم. مطمئنم در سالن هتل از دستم افتاد. دختری که پشت میز رسپشن هتل ایستاده بود، صادقانه و مهربانانه به من گفت: حتی دختری به زیبایی و مهربانی من هم، احتمالاً وسوسه می‌شود آن پول را بردارد و به شما برنگرداند.

یک ساعتی در لابی نشستم. به چهرهٔ تک‌تک آدم‌ها نگاه می‌کردم. یعنی الان پول من در جیب کدام‌شان است؟ گاهی می‌گفتم کسی که زیادی لبخند می‌زند، پول اضافه‌ای پیدا کرده. گاهی هم می‌گفتم شاید آن کس که خیلی جدی است و اخم کرده، پول را پیدا کرده و الان می‌خواهد خوشحالی خود را پنهان کند.

[/su_note]

سه یا چهار سال بعد، خواندن این جمله‌ها، حس عجیبی داشت. پولی که گم شده بود، معادل حقوق چند ماه من بود. گم‌ شدنش چالشی آن‌قدر جدی بود که آن را یکی از بزرگ‌ترین بحران‌های جوانی‌ام می‌دانم. آن هم وقتی قرار بود آن پول در یک سفر گروهی برای یک جمع هزینه شود. لحظاتی که من در لابی به چهرهٔ مردم خیره می‌شدم، سیزده نفر در سیزده اتاق هتل، مستقر بودند و فکر می‌کردند هزینه‌های جانبی روزهای آتی سفر آن‌ها در جیب من است. و کل پس‌انداز من و تمام خانواده‌ام به آن رقم – که البته دیگر وجود نداشت – نمی‌رسید.

زمانی که آن اتفاقات را روی کاغذ می‌نوشتم، تصور عبور از آن لحظات برایم غیرممکن بود. شرایطی که به معنای دقیق کلمه، با خودم فکر می‌کردم که «نمی‌شود زمین دهان باز کند و من را ببلعد؟» حالا پس از چند سال، آن لحظات، بسیار دور به نظر می‌رسیدند. نه سه یا چهار سال. حتی شاید ده سال دورتر.

در طول زمان، رویدادهای بیشتر و بیشتری در گزارش‌‌هایم ثبت شدند. بعضی از آن‌ها پیش پاافتاده‌تر بودند. مثل خوشحالی‌ام از اولین خودرویی که خریدم.

[su_note note_color=”#fafaf9″ text_color=”#222222″ radius=”4″]

بالاخره ماشین‌دار شدم. چند سال کار کرده. اما مهم نیست. سرحال است. پنج میلیون و هفتصد هزار تومان. پنج میلیون نقد و بقیه اقساط ماهانه (صد هزار تومن هر ماه).

اولین لحظهٔ دیدن ماشین را هرگز فراموش نخواهم کرد. مثل یک شیر سفید وسط پارکینگ ایستاده بود. اسمش را «قُلی» می‌گذارم.

[/su_note]

بله. درست خواندید. شیر! همین پرایدهای خودمان مد نظرم بوده است. اما هنگام نوشتن، اشتباه حدس زده بودم. لذت اولین دیدار با آن شیر سفید، به سرعت فراموش شد. اگر سال‌ها بعد چشمم به آن نوشته نمی‌افتاد، هرگز باور نمی‌کردم که چنین حسی را در لحظهٔ خرید ماشین تجربه کرده‌ام.

در بعضی از مقاطع، سهم موضوعات مالی در یادداشت‌هایم بیشتر است:

[su_note note_color=”#fafaf9″ text_color=”#222222″ radius=”4″]

احمقانه بود. اصلاً نباید به من می‌گفت که برایش کتاب گراهام گرین بخرم. من این نویسنده‌های داستانی را از کجا بشناسم.

کتاب را خریدم و اشتباهی خریدم. گفت اشتباه است. حالا دیگر پولش را هم نمی‌توانم بگیرم. می‌مُرد خودش می‌خرید؟ خب. من اگر می‌خواستم پول کتاب بدهم، برای خودم یک چیزی می‌خریدم.

بی‌شعور هم هست. اصلاً حتی وقتی کتاب را اشتباه خریده‌ام، ادب حکم می‌کرد او پولش را بدهد. مسئولیت این اشتباه با اوست. کارمندش که نیستم.

[/su_note]

[su_note note_color=”#fafaf9″ text_color=”#222222″ radius=”4″]

از حسابداری بدم میاد. از تنخواه‌ داشتن بدم میاد. آخرش درست نمیشه.

این‌که هر کدوم بچه‌ها میاد فاکتور میده و من بدون نوشتن توضیح، فقط معادلش از توی کشو بهش پول نقد می‌دم خیلی بده. باز آخر ماه شده و سه میلیون کم دارم. به اندازهٔ پولی که دستم بود، فاکتور دستم نیست. کِی پول دادم؟ به کی پول دادم؟ چرا حوصلهٔ سند زدن ندارم؟

[/su_note]

تجربهٔ دوستی‌ها، رابطه‌های عاطفی، قهرها، آشتی‌ها، خوشحالی‌ها و دلخوری‌ها هم به این گزارش‌ها راه یافته‌اند:

[su_note note_color=”#fafaf9″ text_color=”#222222″ radius=”4″]

دیگر دوست نیستیم. این را مطمئنم. دوست هم نخواهیم شد. این را هم مطمئنم.

شاید نیم ساعت زیر دوش گریه کردم. زیر دوش بهتر بود. حس می‌کنم اگر آب روی تنم نمی‌ریخت، با آن همه اشکی که ریختم، تنم خشک می‌شد. خشک می‌شدیم و بر زمین میفتادم. این احتمالاً همان اتفاقی است که من نخواهم توانست از آن عبور کنم.

[/su_note]

[su_note note_color=”#fafaf9″ text_color=”#222222″ radius=”4″]

[سالها بعد، دربارهٔ همان آدم] گفتیم همدیگه رو ببینیم. می‌دونستیم که هیچ‌کدوم، حسی به هم نداریم؛ ترکیبی از آشنایی و بیگانگی. به هر حال، بخشی از خاطرات هم بودیم. حالا که فرصتی بود یک ساعت با هم گپ بزنیم، صرفاً از سر کنجکاوی دربارهٔ سرنوشت آن دیگری، تصمیم گرفته بودیم استفاده کنیم.

این دیدار چقدر برای هر دوی ما خسته‌کننده بود. بی‌احترامی بود که پنج دقیقه بعد از سلام، خداحافظی کنیم. این بود که هر دو – بی آن‌که به دیگری بگوییم – تصمیم گرفتیم روش و منش آدم‌های محترم را رعایت کنیم و با لبخندهای دیپلماتیک و سوال‌های بی‌خاصیتی که منتظر شنیدن پاسخ‌شان نبودیم، این نشست را کمی طولانی‌تر کنیم، تا به حد طبیعی‌اش برسد.

خوردن همبرگر به جای قهوه، ایدهٔ خوبی بود. قهوه می‌خوری که به بهانه‌اش حرف بزنی. همبرگر را می‌خوری تا به بهانهٔ پر بودن دهانت بتوانی سکوت کنی.

در تمام زندگی‌ام، هیچ‌وقت خوردن یک همبرگر این‌قدر طول نکشیده بود.

[/su_note]

[su_note note_color=”#fafaf9″ text_color=”#222222″ radius=”4″]

بین خودشان قرار گذاشته بودند که خبر مرگ او را فعلاً به من ندهند. سفر بودم و می‌شد عقب انداخت. گفته بودند کم‌کم می‌گوییم. اول تصادف، بعد آسیب جدی، بعد بستری شدن. بعد مرگ.

اما کارمندی که باید خبر مرگ را به همهٔ همکاران ایمیل می‌زد، یادش رفته بود من را از فهرست حذف کند. آگهی را خواندم؛ یک عکس تمیز با کت و کراوات. همان لباسی که می‌گفت تا مجبور نشوم نمی‌پوشم. متن کوتاهی زیرش بود. با سواد اندک آلمانی من به نظر می‌رسید که برای مراسم یادبود است.

نه یادبود که نمی‌شود. حتماً می‌خواهد ازدواج کند و به من نگفته بوده. برای غافل‌گیری. حتماً آلمانی‌ها برای مراسم ازدواج و یادبود از یک کلمه استفاده می‌کنند. همین است. منطقی هم هست. اما نه. پس چرا اسمی از عروس نیست. چرا فقط عکس خودش هست؟ چرا باید برای او یادبود برگزار کنند؟ برای آدم زنده که یادبود برگزار نمی‌کنند.

[/su_note]

[su_note note_color=”#fafaf9″ text_color=”#222222″ radius=”4″]

با آرش روبه‌روی رودخانه نشستیم. نوشیدنی‌هایمان را خوردیم و با هم قرار گذاشتیم که همیشه و همه‌جا، تحت هر شرایطی، هوای هم را داشته باشیم. اسم قرار شد: قرار ۴۱۱۰ (شمارهٔ اتاق‌ هتل).

[/su_note]

نمونهٔ اتفاق‌های روزمره هم در گزارش‌هایم فراوان است:

[su_note note_color=”#fafaf9″ text_color=”#222222″ radius=”4″]

اصلاً نمی‌فهمم چرا باید این‌ها پول سماور آب گرم را بگیرند، پول آب را هم جداگانه بگیرند، اما شیر سماور را از روی آن بردارند. به بچه‌ها گفتم یک شیر سماور بخرند و همراه‌شان داشته باشند. صبح‌ها نصب می‌کنیم. عصرها بعد از کلاس با خودمان می‌بریم.

[/su_note]

[su_note note_color=”#fafaf9″ text_color=”#222222″ radius=”4″]

رفتیم رستوران نوید غذا خوردیم. ۱۸۰۰۰ تومان. می‌ارزید. حجم غذاهایشان زیاد است.

[/su_note]

[su_note note_color=”#fafaf9″ text_color=”#222222″ radius=”4″]

از تجریش پیاده راه افتادیم. رسیدیم پارک ساعی. اصلاً نفهمیدیم چطور شد که این‌قدر راه رفتیم.

[/su_note]

[su_note note_color=”#fafaf9″ text_color=”#222222″ radius=”4″]

باز هم به … یک چیزی گفتم و دو روز بعد همه می‌دانستند. بخش اخبار صدا و سیما را با آن همه بودجه، تعطیل کنند. فهرست خبرها را دست … بدهند و تأکید کنند خصوصی است. یک ملت می‌فهمد. بی‌هزینه و بی‌دردسر.

[/su_note]

نمونه‌های گزارش‌نویسی دیگران

زمانی که گزارش‌نویسی را آغاز کردم، هنوز نمی‌دانستم چنین کاری تا چه حد فراگیر است. برای من، چنان‌که گفتم، شروع ماجرا صرفاً ترکیبی از تقلید و رقابت بود. و البته حس خوبی که در من برمی‌انگیخت، باعث شد این کار را ادامه دهم.

بعدها نمونهٔ گزارش‌نویسی روزانه دیگران را دیدم. از بین نویسندگان مطرح جهان، الان سوزان سانتاگ به ذهنم می‌رسد که خوانندهٔ ایرانی، حتی اگر آثار او را نخوانده باشد، احتمالاً از طریق خاطره‌ای که نسیم طالب در کتاب پوست در بازی از دیدار با او نقل کرده، با نام سونتاگ آشناست.

سانتاگ سال‌های بسیاری گزارش و یادداشت روزانه می‌نوشته است. یادداشت‌های او طی سال‌های ۱۹۴۷ تا ۱۹۶۳ در کتابی با عنوان Reborn منتشر شده‌اند. قطعاً این یادداشت‌ها گزینش شده‌اند و نمی‌توان گفت همهٔ یادداشت‌هایش همین است. اما اگر Reborn را معیار قرار دهیم، او گاهی روزهای متوالی گزارش می‌نوشته و گاهی هم چند هفته بین گزارش‌هایش فاصله می‌افتاده است.

بعضی گزارش‌های او بسیار کوتاه هستند. مثلاً در ۲۵ ژانویهٔ ۱۹۵۰ فقط در یک سطر، از جنگ‌و‌صلح و سه کتاب دیگر نام می‌برد و می‌گوید مشغول خواندن آن‌هاست. همین. گاهی هم یادداشت یک روز، چند صفحه را پر کرده‌اند.

بعضی از نوشته‌هایش کاملاً ساده و عمومی‌اند. گاهی اوقات هم بسیار شخصی نوشته است. مثلاً در ۲۴ آگوست سال ۱۹۶۱ نوشته: خطاب به ایرن، دربارهٔ (۱) فیلیپ (۲) کودکی‌‌ام، مدرسه‌ها و … (۳) مادر حرف نزن.

در یادداشت‌های روزانهٔ سانتاگ نمونه‌های بسیاری از نقل خوانده‌ها و شنیده‌ها هم می‌بینیم. مثلاً در دسامبر ۱۹۵۶ تکه‌ای از حرف‌های جروم برونر روانشناس دانشگاه هاروارد را نقل کرده که: انسان‌ها چگونه می‌فهمند فرد دیگری دوست‌شان دارد؟ زنان از آن‌چه طرف مقابل می‌دهد. مثلاً اگر کسی به آن‌ها هدیه دهد، قضاوت‌شان چنین است که حتماً من را دوست دارد. اما مردان در چنین رفتارهایی به دیدهٔ تردید نگاه می‌کنند. مردها دنبال شواهد موافقت می‌گردند و اگر طرف مقابل با آن‌ها [دربارهٔ حرف یا موضوع یا تصمیمی] موافقت کند، چنین قضاوت می‌کنند که لابد مرا دوست دارد.

سانتاگ در آخرین روز دسامبر سال ۱۹۵۷ برای یادداشتش چنین عنوانی انتخاب کرده: دربارهٔ یادداشت‌نویسی روزانه. در آن‌جا می‌نویسد که ساده‌اندیشانه است اگر دفتر یادداشت روزانه را صرفاً ظرفی در نظر بگیریم که اسرار و افکار خصوصی خود را در آن می‌ریزیم؛ یک‌جور محرم اسرار کر و لال و بی‌سواد.

او اشاره می‌کند که من در یادداشت‌های روزانه‌ام خود را باز‌تر و صریح‌تر از هر جای دیگری در گفتگو با هر فرد دیگری بیان می‌کنم. اما کاربرد یادداشت روزانه به این محدود نیست: من در این یادداشت‌ها خودم را خلق [یا شاید: بازآفرینی] می‌کنم:

In the journal I do not just express myself more openly than I could do to any person; I create myself.

در میان مشاهیر ایرانی، هاشمی رفسنجانی برای من نمونهٔ جالب‌توجهی از یادداشت‌نویسی روزانه بوده است. البته یادداشت‌های او را باید با توجه به جایگاهش در نظام سیاسی و نقشی که در ساختار حاکمیت داشته، سنجید و ارزیابی کرد. اما فارغ از این جایگاه هم، سبک نوشتن روزانه‌اش مرا به خود جذب کرده است. رفسنجانی هم تقریباً هر چیزی که برایش جالب بوده می‌نوشته و یادداشت‌هایش مشخصاً برای خودش کارکردی فراتر از «پاسخ به تاریخ» داشته است.

چند تکه را با هم بخوانیم:

[su_note note_color=”#fafaf9″ text_color=”#222222″ radius=”4″]

بخش‌هایی از یادداشت ۶ آذر ۷۸

برای عیادت فاطی به بیمارستان مهراد رفتم. دکتر طباطبایی و دکتر گرجی هم آمدند. گفتند، دررفتگی لگن خاسره را جا انداخته‌اند و برای ترمیم شکستگی باید تا دوشنبه در بیمارستان بماند. درد شدیدی دارد؛ با مسکن قابل‌تحمل است. سارا هم همان‌جا بستری است؛ مشکل مهمی ندارد. گفتند، امروز ملاقات‌ها زیاد و خسته‌کننده بوده.

[/su_note]

[su_note note_color=”#fafaf9″ text_color=”#222222″ radius=”4″]

بخش‌هایی از یادداشت ۱۹ دی ۷۸

آقای لاریجانی [علی لاریجانی که آن زمان رئیس صدا و سیما بوده] آمد. گزارشی از وضع رد شدگان انتخاب داد [آن‌هایی که رد صلاحیت شده بودند.]

آقای باهنر آمد. درخواست داشت که به کارگزاران بگویم تعداد بیشتری از افراد جناح راست را در لیست خود بگذارند.

حبیبی [معاون رئيس‌جمهور] آمد. پیشنهاد داشت به شورای نگهبان بگویم که تعداد کمتری از جناح مقابل را رد صلاحیت کند و معتقد است این باعث مظلوم‌نمایی و انسجام آن‌ها می‌شود و برای آن‌ها از جهتی مثبت است.

… روس‌ها اعتراف کرده‌اند که تلفات زیادی در چچن داده‌اند. بلندقدترین مرد جهان که پاکستانی است با کوتاه‌ترین مرد جهان در تایلند ملاقات کردند؛ بلندقد، ۲ متر و ۳۷ سانتی‌متر قد دارد و کوتاه‌قامت فقط ۳۶ سانت قد دارد.

[/su_note]

[su_note note_color=”#fafaf9″ text_color=”#222222″ radius=”4″]

بخش‌هایی از یادداشت ۶ بهمن ۷۸

ساعت شش‌و‌نیم صبح به سوی قم حرکت کردیم. ساعت هشت‌و‌نیم به دانشگاه قم رسیدیم. در تالار مفید کنگرهٔ حکومت در اندیشهٔ‌ امام بود. سخنرانی افتتاحیهٔ مفصلی انجام دادم و نقش مردم در حکومت اسلامی را توضیح دادم.

… در کجور نور مازندران امروز دو قطعه یخ دویست کیلویی از فضا به زمین آمده و هنوز علت آن مشخص نشده است. در پارلمان انگلستان هم موشی باعث تشنج و به هم ریختن نظم آن شده است.

[/su_note]

دیدن این نمونه‌ها، چه ایرانی و چه غیرایرانی، جرئت و جسارت ما را در گزارش‌نویسی روزانه بالا می‌برد و گرفتار وسواس‌های بی‌خاصیت، سخت‌گیری، و چارچوب‌های من‌درآوردی نمی‌شویم (‌این واقعاً یکی از نگرانی‌های جدی من است. در فضایی که برای بولت گذاشتن هم بولت‌ژورنال منتشر می‌شود و عده‌ای می‌فروشند و عده‌ی بسیاری هم می‌خرند، به نظرم حق داریم نگران باشیم. وگرنه دیر یا زود باید کارگاه‌های گزارش‌نویس روزانه را هم در کنار بقیهٔ شعبده‌های برخی مربیان توسعهٔ فردی تحمل کنیم).

روش گزارش نویسی خودم

می‌توانم ادعا کنم که طی نزدیک به دو دهه روزمره‌نویسی (حدود ۷۰۰۰ روز گزارش‌؛ شاید اندکی کمتر)، تقریباً هر روش قابل‌تصوری از گزارش‌نویسی را آزموده‌ام.

زمانی فرم‌های دقیق با چارچوب مشخص طراحی می‌کردم و برای سی‌روز پرینت می‌گرفتم. یک نسخهٔ دیجیتال هم همیشه در دسترس داشتم و هر وقت ایرادی در فرم می‌دیدم یا ایده‌ای برای بهبود به ذهنم می‌رسید، فایل را ویرایش می‌کردم تا برای چاپ ماه بعد، آماده باشد.

زمانی گزارش‌های صوتی ضبط می‌کردم. در مقاطع مختلف، چند رکوردر مختلف هم برای این کار خریدم. ثبت گزارش با این روش بسیار سریع بود. اما جستجو و مرور گزارش‌های قبلی دشوار بود. اکنون، ضبط گزارش صوتی صرفاً مربوط به روزهایی است که آن‌قدر جلسه‌ها متراکم هستند که بین‌شان، فرصتی برای مکتوب کردن گزارش‌ها نیست (بعداً وویس‌ها را گوش می‌دهم و مکتوب می‌کنم).

بارها از جدول‌های اکسل استفاده کرده‌ام؛ گاهی جدول‌های ساده، گاهی هم جدول‌های پیچیده با لینک‌های تودرتو و کمی هم کدنویسی.

در سال‌های اخیر، وان‌نوت هم ابزار دیگری برای گزارش‌نویسی‌ام بوده است؛ با دفترچه‌ها و صفحات و برگه‌ها متعدد.

مدتی هم از اپلیکیشن‌های ویژهٔ گزارش‌نویسی استفاده کردم. فکر می‌کنم بهترین‌شان دایاریوم (Diarium)بود. روی موبایل حس خوبی می‌داد. اما وقتی نسخهٔ دسکتاپ را خریدم، در سینک کردن خراب‌کاری کرد. در یکی از آپدیت‌ها، به جای اینکه محتویات موبایل را روی کلاود بگذارد و به لپ‌تاپ منتقل کند. عکس این کار را انجام داد و بخش بزرگی از یادداشت‌هایم رفت. ماجرا هم نهایتاً با یک پاسخ کوتاه «ببخشید باگ بود» تمام شد.

اگر بخواهم ادامه بدهم، این فهرست می‌تواند به یک کتابچه (یا شاید کتاب) تبدیل شود.

بعد از تجربهٔ انواع روش‌ها و ابزارها و نیز دیدن نمونه گزارش‌های دیگران،‌ چارچوب گزارش‌های روزانهٔ من امروز ساده‌تر از هر دورهٔ دیگری در گذشته است: یک فایل وورد ساده. که آن را باز می‌کنم همه چیز را می‌نویسم. از طلبی که از فلانی دارم، تا نکته‌ای که کسی در یک گفتگو مطرح کرده و مرا خندانده، تا احساسات خودم، تا آرزوهای که برای مسئولین دارم (که امیدوارم زودتر برآورده شود)، تا توضیحاتی مانند این که «چه شد که دیگر نمی‌خواهم فلانی را ببینم»

البته ابزارهای دیگر، به طور کامل حذف نشده‌اند. بلکه هر کدام کاربردهای اختصاصی‌تری پیدا کرده‌اند. بعضی از این ابزارها را در این‌جا فهرست می‌کنم:

فایل Word: قطعاً باید فایل وورد را در صدر فهرست قرار دهم. چون در حال حاضر، مهم‌ترین ابزار یادداشت‌نویسی من است و بیشترین حجم یادداشت‌هایم در آن ثبت می‌شود. هیچ دسته‌بندی مشخصی ندارد و صرفاً روز و تاریخ را می‌نویسم و زیرش موضوعات مختلف را با بولت جدا می‌کنم. نمونه یادداشت‌هایی که در اوایل این نوشته آوردم، همگی در فایل Word ثبت می‌شوند. هیچ موضوعی نیست که بگویم برای نوشتن در این فایل مناسب نیست. اگر چه ممکن است بعضی از موضوعاتی که در این‌جا ثبت می‌کنم، بعداً در جاهای دیگر هم ثبت شوند (البته منظورم این نیست که هر چیزی که هر جا قرار است ثبت شود، ابتدا در فایل Word می‌آید. منظورم این است که وقت نوشتن در فایل Word، اگر چیزی به ذهنم برسد، هرگز نمی‌گویم: این را باید جای دیگری بنویسم. جای آن این‌جا نیست. اگر به ذهنم رسیده، باید نوشته شود. اگر لازم است بعداً در جای دیگری هم ثبت شود، این مسئلهٔ بعدی است).

وان‌نوت (One Note): وان‌نوت دومین ابزار پرکاربرد من برای گزارش‌نویسی است. گزارش را در این‌جا به گسترده‌ترین معنای آن (دقیقاً همان گزار که در ابتدا توضیح دادم) به کار می‌برم. در وان‌نوت برگه‌های متعددی دارم که شاید بد نباشد بعضی از‌ آن‌ها را در این‌جا بنویسم (فکر کنم حدود ۲۰۰ برگه دارم که در بیش از ۱۰ دفتر ساماندهی شده‌اند):

• پروژه‌هایی که باید به کارفرماهای مختلف تحویل دهم
• کسانی که خوب است با آن‌ها تماس بگیرم یا پیامی برایشان بفرستم یا پیام‌شان را پاسخ دهم
• کسانی که باید بیشتر بشناسم و پیگیری‌شان کنم
• بدهی‌ها و پرداخت‌های مهم که باید انجام شوند
• کامنت‌هایی که در متمم دیده‌ام و دوست داشته‌ام یا دارم به آن‌ها پاسخ بدهم
• کتاب‌هایی که باید حتماً بخرم؛ حتی اگر شده چند سال بعد
• موضوعاتی که دوست دارم حتماً یک روز در قالب یک فایل صوتی درباره‌شان حرف بزنم
• پول‌هایی که طلب دارم و نگرفته‌ام (شامل طلب‌هایی که شاید هرگز نخواهم بگیرم)
• عددهایی که خوب است در ذهنم (يا در دسترسم) باشند
• داستان‌های کوتاه یا بلندی که دوست دارم روزی بنویسم

Microsoft To Do: برای من هم Task Manager هست هم دفترچهٔ یادداشت. علاوه بر تمام کارهای خرد و درشتی که باید انجام دهم، ایده‌ها، خوانده‌ها، شنیده‌ها، نکاتی که باید از افراد مختلف در ذهنم باشد و … را در آن می‌نویسم. گاهی اوقات نکته‌ای را ابتدا در یادداشت روزانهٔ Word می‌آورم و بعداً به این‌جا می‌آید. گاهی هم برعکس (مثلاً چند وقت پیش نوشتم: «همهٔ دلخوری‌هایم از رفتارهای … را بعداً در یادداشت Word بنویسم.» چون حس کردم الان یادم هست و بعداً یادم می‌رود و چند ماه یا چند سال بعد که از من پرسید و بحثش پیش آمد، ممکن است جزئيات یادم رفته باشد و فقط حس بدی که این روزها دارم در خاطرم مانده باشد. دوستی داشتم که دربارهٔ دوست قدیمی دیگرش می‌گفت: «هیچ‌وقت فراموش نمی‌کنم که فلانی بی‌شعور و بی‌شرف است. اما جزئیاتش یادم نیست»).

واتس‌اپ: فکر می‌‌کنم همهٔ ما این شکل از آرشیو را داریم. مکالمه یا گروهی که با خودمان در واتس‌اپ ساخته‌ایم و برخی نکات را در آن یادداشت می‌کنیم یا وویس ضبط می‌کنیم و می‌گذاریم یا پیام‌هایی را که برایمان مهم است به آن فوروارد می‌کنیم. من بعد از چند سال، هنوز نتونسته‌ام جایگزینی برای این ابزار پیدا کنم و آن را به طور کامل کنار بگذارم. مثلاً همین امروز صبح بخشی از سخنرانی ترامپ برای انتخابات ۲۰۲۴ را گوش دادم. فرصت نبود کامل گوش دهم و سریع‌ترین جایی که در دسترسم بود، همین گروه واتس‌اپ بود که لینک را داخل آن بگذارم تا بعداً گوش بدهم.

برگ گزارش کاغذی: گزارش روزانهٔ کاغذی، چیزی است که تقریباً تمام این دو دهه همراه من مانده است (جز برخی هفته‌های خاص). همان گزارشی که می‌نویسم و امضا می‌کنم و کنار می‌گذارم. با توجه به این که بیشتر گزارش‌هایم را تایپ می‌کنم. عملاً گزارش کاغذی بیشتر شبیه یک چک لیست شده است. یعنی فهرستی از کارهایی که حتماً باید آن روز (و گاهی: آن هفته) انجام شوند. از تعداد قدم‌هایی که پیاده‌روی کرده‌ام، تا تعداد صفحاتی که به شکل پیوسته مطالعه کرده‌ام.

این چک‌لیست، هنوز هم به مرور زمان تغییر می‌کند. مثلاً قبلاً ساعت مطالعه را ثبت می‌کردم. اما بعداً دیدم که به خاطر پروژه‌ها و کارهای مختلفم، مطالعاتم بسیار پراکنده شده است. گاهی دویست صفحه در یک روز خوانده‌ام، اما دو صفحه و سه صفحه و پنج صفحه از این‌جا و آن‌جا (چند مقاله یا چند صفحه از چند فصل چند کتاب مختلف). به همین علت، تعداد صفحات مطالعهٔ پیوسته (از صفحهٔ X در یک کتاب شروع کردم و دقیقاً ۸۶ صفحه ممتد جلو رفتم) را اخیراً به گزارش روزانه‌ام اضافه کرده‌ام.

اگر همهٔ این‌ها را جمع بزنیم، حدس می‌زنم طی روزی که ۱۴ ساعت خالص کار می‌کنم، بین ۴۵ دقیقه تا یک ساعت هم صرف گزارش‌نویسی می‌شود.

در حال تکمیل…

دی ماه سال گذشته در پاسخ به پرسشی که مصطفی خودمانی عزیز مطرح کرده بود، مطلبی نوشتم با عنوان «مقدمه‌ای بر مقدمهٔ کتاب چرا ملت‌ها شکست می‌خورند.»

در آن مطلب به سوال مصطفی پاسخ ندادم و صرفاً با اشاره به مباحثی که داگلاس نورث و چارلز تیلی مطرح می‌کنند، توضیح دادم که درک آقای احمد میدری از مفهوم «انحصار در حوزهٔ امنیت» دقیق نیست یا اگر هست، لااقل شکل بیان‌‌شان می‌توانست بهتر باشد.

کسانی مثل تیلی و نورث، انحصار در تأمین امنیت را نقد نمی‌کنند. قرار نیست تأمین امنیت، یک بازار باشد و سازمان‌ها با هم بر سر امنیت ملت رقابت کنند. تأمین امنیت در کشورها معمولاً انحصاری است یا حداکثر در اختیار چند سازمان محدود است. مثلاً در آمریکا: FBI و CIA و DoD (سازمان‌هایی مثل NSA و DIA و NGA و … همگی زیرمجموعهٔ DoD هستند).

موضوع این است که عموم ملت باید به این تأمین‌کنندگان دسترسی داشته باشند. یعنی مردم باید بتوانند مستقیم یا غیرمستقیم بگویند ما می‌خواهیم این افراد خاص یا این نهاد خاص با این نگرش خاص، امنیت را به همان شکلی که ما می‌پسندیم، تأمین کنند. نه آن شکل که خودشان می‌پسندند و تعریف می‌کنند.

بعد از گذشت چند ماه، قصد دارم بخش دوم آن بحث را بنویسم. یعنی کمی بیشتر دربارهٔ تیلی و نورث صحبت کنیم و ببینیم آن‌ها در مدل خود، مسیر تغییر و تحول را چگونه تعریف می‌‌کنند.

یک مقدمهٔ کوتاه

آن‌چه در ادامه می‌خوانید (و آن‌چه در بخش اول این مطلب خواندید) لزوماً نگاه من نیست. بلکه گزارشی از نگاه چند اندیشمند است که مدلِ کمابیش یکسانی را از تحولات حکومت‌ها در ذهن دارند: چارلز تیلی، داگلاس نورث، دارون عجم‌اوغلو، جیمز رابینسون و پیتر ایوانز.

می‌دانیم که نخستین اصل در شناخت و بررسی مدل‌ها این است که «هیچ مدلی درست نیست. فقط بعضی مدل‌ها مفیدند.» مدلی هم که این چند نفر بر آن تکیه می‌کنند، همین ویژگی را دارد. با دانستن این مدل، برخی از جنبه‌های حکومت‌ها و تحولات ساختارهای حکومتی را بهتر درک می‌کنیم. اما جنبه‌های دیگری هم وجود دارند که این مدل از توضیح آن‌ها ناتوان است.

به عنوان مثال، این مدل و سایر مدل‌هایی که بیش از یک دهه از عمر آن‌ها می‌گذرد، در زمانی مطرح شده‌اند که ابزارهای دیجیتال، شبکه‌های اجتماعی و ارتباطات گستردهٔ مسطح وجود نداشته است. قلمرو نظریهٔ سیستم‌های پیچیده هم بیشتر به فیزیک، زیست‌شناسی و بازارهای مالی محدود بوده و تحلیل‌گران سیستم‌های پیچیده، کمتر به سراغ تحولات اجتماعی می‌رفته‌اند. به همین علت در بیشتر مدل‌های سیاسی موجود، به «اشخاص صاحب‌قدرت»، «نخبگان» و «نهادهای رسمی» توجه شده است. هنوز ساختارهای مسطح (Flat) و بی‌سر (Headless) در این نظریه‌ها جای خود را پیدا نکرده‌اند. به عبارت دیگر، تقریباً تمام نظریه‌پردازان دهه‌های گذشته، به شکل ویژه‌ای نگاه سلسله‌مراتبی داشته‌اند. اصطلاحاتی مثل نخبگان، رهبران سیاسی، سرشاخه‌ها، مشاهیر و سلبریتی‌ها و … همگی در همین نگاه سنتی ریشه دارند.

با این حال، مدل‌های سنتی بی‌فایده نیستند. به شرطی که انتظار نداشته‌ باشیم همهٔ جنبه‌های جهان واقعی را برای ما شرح دهند. درست مانند نقشه‌ای که بخشی از واقعیت را شرح می‌دهد و مفید هم هست. اما معمولاً بخش بزرگ‌تری از واقعیت را نادیده می‌گیرد.

روزنبلات در یکی از یادداشت‌هایش شوخی جالبی دارد. او (نقل به مضمون) می‌گوید: «نقشه‌برداران آمدند و خواستند نقشهٔ بسیار دقیقی از یک شهر رسم کنند. نقشهٔ بزرگی کشیدند که برای نگهداری‌اش به یک کشور نیاز بود!» منظور روزنبلات از این شوخی این است که دقت بیش‌از‌حد و وسواس در جزئیات، برای یک نقشه، مزیت محسوب نمی‌شود. اتفاقاً کار نقشه‌بردار این است که بخش‌هایی را که از نظر خودش مهم‌تر است یا بیشتر می‌شناسد و به کارش می‌آید، پررنگ‌تر کند و بخش‌های دیگر را کنار بگذارد.

پس از این توضیحات می‌توانیم به سراغ ادامهٔ بحث برویم.

نظریه‌پردازان «خشونت و نظم‌اجتماعی» دو اصطلاح کلیدی دارند که برای فهم حرف‌هایشان باید معنای این دو اصطلاح را به خوبی بدانیم: حاکمیت طبیعی (شکل سنتی حکومت) و نظام دسترسی باز (شکل دموکراتیک و مدرن حکومت‌داری). تمام کتاب‌ها و مقالات آن‌ها به این موضوع اختصاص دارد که ویژگی‌های این دو نوع حاکمیت چیست و مسیر گذار از یکی به دیگری چگونه است. همان‌طور که در بخش اول گفته‌ام، این مدل‌ها بر اساس تحولات سیاسی در پنج قرن اخیر اروپا تدوین شده‌اند. بنابراین تطبیق آن‌ها بر سایر نظام‌های سیاسی جهان می‌تواند با با چالش‌ها و خطاهای فراوان همراه باشد.

اصطلاح کلیدی اول | حاکمیت طبیعی

ما معمولاً کلمهٔ طبیعی را با بار معنایی مثبت به کار می‌بریم (نظم طبیعی و آب‌میوهٔ طبیعی). اما طبیعی در اصطلاح «حاکمیت طبیعی یا Natural State» معنای متفاوتی دارد. منظور از طبیعی در این‌جا این است که حاکمیت در جوامع انسانی، بیش از ده‌هزار سال به این شکل بوده است. گروهی از فرادستان، قدرت را در اختیار داشته‌اند و بقیهٔ جامعه به زندگی خود مشغول بودند.

فرادستان در طول این ده‌هزارسال اسم‌های مختلفی داشته‌اند: شاه، شاهزاده، نجیب، نجیب‌زاده، اشراف، اشراف‌زاده، نخبه و …

فرودستان هم نام‌های خود را داشته‌اند: رعیت، عامه، تبعه، مردم و …

این شکل طبیعی بیش از صد قرن پذیرفته‌شده بوده و مردم کمابیش با آن کنار آمده بودند. نقش فرودستان در حاکمیت طبیعی این بوده که کار کنند و مالیات (خراج) دهند و در مقابل حاکمیت به آن‌ها «امنیت» بدهد. در واقع در نظریهٔ تیلی و نورث، حاکمیت «امنیت» را به مردم «می‌فروشد.» بهایی که مردم می‌پردازند، مالیات و تابعیت است.

البته اگر جایی تهدیدی بزرگ ایجاد می‌شده و جنگی جدی شکل می‌گرفته یا حاکمیت به علت فساد، خراج‌ها را به شکل درستی هزینه نمی‌کرده، از تأمین امنیت ناتوان می‌مانده و در نهایت، یا باید خود مردم علاوه بر خراج دادن، به جنگ هم می‌رفته‌اند و یا در حمله‌ها بی‌دفاع می‌مانده‌ و کشته‌ می‌شده‌اند.

اگر بخواهیم مثال تاریخی بیاوریم، حملهٔ مغول به ایران می‌تواند نمونهٔ خوبی باشد. در آن دوران شهرهای مختلف والی داشته‌اند و مردم به والیان خراج پرداخت می‌کرده‌اند. اما این خراج به‌گونه‌ای هزینه نشده که در نهایت حاکمیت بتواند امنیت را تأمین کند. درست شبیه این که شما یک عمر هزینهٔ بیمه پرداخت کنید و روزی که بازنشسته می‌شوید، سازمانی که بیمه را گرفته بگوید من در تمام این سال‌ها پول شما را به شیوه‌های نادرستی سرمایه‌گذاری کردم و امروز نمی‌توانم حقوق بازنشستگی‌تان را بدهم.

ویژگی دیگر حاکمیت طبیعی این بوده که قدرت و سلیقه از بالا به پایین اعمال می‌شده است. یعنی مردم باید همواره تلاش می‌کرده‌اند رضایت پادشاهان و حاکمان را تأمین کنند. حاکم اصلاً وظیفه یا تعهد نداشته مردم را راضی کند. اما می‌توانسته گله کند که من از مردم ناراضی هستم یا مردم آن‌گونه که من می‌‌پسندم، رفتار و زندگی نکرده‌اند. مدایح اصحاب قدرت که در سرآغاز بسیاری از آثار مکتوب آن سال‌ها می‌بینیم، منعکس‌کنندهٔ همین فرهنگ است.

پس وقتی دربارهٔ حاکمیت طبیعی حرف می‌زنیم، این شکل سنتی حکومت را مد نظر داریم. شکلی که تا همین چند قرن قبل تا حد زیادی پذیرفته‌شده بود.

اصطلاح کلیدی دوم | نظام دسترسی باز (Open-access Order)

چون دربارهٔ نظام دسترسی باز در بخش اول این مطلب و همین‌طور چند بند بالاتر توضیح دادم، به نظرم مفهوم آن شفاف است.

در حاکمیت طبیعی (سنتی)، گروهی که امنیت را تأمین می‌کنند، صرفاً در برابر پادشاه یا قوای حاکمه پاسخ‌گو هستند. بنابراین ممکن است آن چیزی که به عنوان «امنیت» ارائه می‌‌کنند، با آن‌چه مردم به عنوان امنیت انتظار دارند، متفاوت باشد. حتی ممکن است کارهایی به عنوان حفظ امنیت انجام شود که دقیقاً برعکس آن چیزی باشد که مردم از امنیت مد نظر دارند.

اما گفتیم در نظام دسترسی باز، مردم به روش‌های مختلف، که مهم‌ترین آن‌ها انتخابات آزاد است، بر اساس دغدغه‌های خود، نگرش‌های سیاسی متفاوتی را در جایگاه سیاست‌گذاری قرار می‌‌دهند و از طریق سیاستمداران به نیروهای امنیتی دسترسی پیدا می‌کنند و می‌توانند روی سیاست‌های امنیتی حاکمیت تأثیر بگذارند. بنابراین در مقاطع مختلف، بسته به شرایط محیطی و اولویت‌ها، تفسیر حاکمیت از امنیت تغییر می‌کند.

به زبان دیگر، نیروهای امنیتی همواره ثابت هستند و ساختار نهادهای امنیتی تغییر نمی‌‌کند. اما اولویت‌های امنیتی‌شان در طول زمان تغییر می‌کند؛ نه بر اساس تحلیل‌های داخلی این سازمان‌ها. بلکه بر اساس برداشت عمومی مردم از اولویت‌ها.

یک مثال برای تعریف سیال از امنیت 

برخورد کشورهای دموکراتیک با مهاجران می‌تواند نمونه‌ای از تعریف سیال امنیت باشد. سیاست بسیاری از کشورها در برابر مهاجران خارجی در طول زمان نوسان دارد.

در برخی مقاطع در این کشورها، مردم به سیاستمدارانی رأی می‌دهند که نگاه مثبتی به مهاجران دارند. در این مقاطع، برداشت جمعی مردم این است که حمایت از مهاجران، می‌تواند به ثبات و امنیت اقتصادی کمک کند (مهاجران مشاغلی را در دست می‌‌گیرند که نیروهای محلی ممکن است رغبتی به آن‌ها نداشته باشند. هم‌چنین مهاجران می‌توانند پاسخی سریع به رشد تقاضای نیروی کار باشند. علاوه بر این‌ها مهاجران نسبت به نیروی کار بومی، سیال‌تر هستند و محل سکونت خود را نه بر اساس نسبت‌های خانوادگی و ریشه‌های تاریخی، بلکه بر اساس تقاضای بازار کار انتخاب می‌کنند).

این نگاه معمولاً در زمانی تقویت می‌شود که اقتصاد رو به رشد است. اما وقتی اقتصاد وارد سیکل رکود می‌شود،‌ همه چیز تغییر می‌‌کند. حالا مردم حس می‌کنند که مهاجران عامل ناامنی اقتصادی و حتی ناامنی فیزیکی هستند. مردم به نتیجه می‌رسند که مهاجران موقعیت‌های شغلی مردم بومی را گرفته‌اند. مهاجران بیکار شده هم – به گمان مردم بومی – ممکن است به خاطر مشکلات مالی دست به سرقت بزنند یا تخلف‌های مالی‌شان بیشتر شود. در این مقاطع می‌بینیم سیاستمدارانی که موافق سخت‌گیری در برابر مهاجران هستند، قدرت را در دست می‌گیرند و طبیعتاً نیروهای نظامی و امنیتی کشور هم به همین سمت سوق پیدا می‌کنند.

این اتفاق را در حوزه‌های دیگر هم می‌توانیم ببینیم. در مقطعی جامعهٔ آمریکا به نتیجه می‌رسد که امنیت در تعامل با جهان و همراه شدن با کشورها و نگاه جهانی است. در این شرایط، کسی مثل اوباما بر سر کار می‌آید. در مقطعی دیگر، تصور بخش بزرگی از آمریکاییان تغییر می‌کند و به نتیجه می‌رسند که باید آمریکا خود را در اولویت اول قرار دهد. اقتصاد هم به سمت Protectionism برود. کارگران آمریکایی حس می‌کنند که شعارهایی مثل گرمایش زمین و سوخت‌های تجدیدپذیر و … لوکس هستند و نباید پروژه‌های لوله‌کشی و اکتشاف نفت و استفاده از سوخت فسیلی و خودروسازی‌های سنتی متوقف شوند. به این ترتیب، نگاه جامعه به امنیت (اقتصادی، سیاسی و نظامی) و رویکردهای امنیتی تغییر می‌کند. آن‌ها در این شرایط کسی مانند ترامپ را بر سر کار می‌آورند که امنیت را در مقایسه با اوباما به شکل متفاوتی می‌فهمد.

به این صورت، در عین این که «امنیت» همواره یک ارزش مهم در نظام سیاسی است،‌ معنای آن در طول زمان تغییر می‌کند و در هر مقطع هم، مردم از سیاستمدارانی حمایت می‌کنند که تعریف‌شان از امنیت،‌ به برداشت عمومی ملت نزدیک‌تر است.

این سیالیت در تعریفِ مفاهیم بنیادین، از زیربناهای اصلی در «نظام‌های دارای دسترسی باز» است.

چهار جبههٔ مختلف | عرصهٔ فعالیت حکومت‌های طبیعی

حالا که کمی با مفهوم حاکمیت طبیعی (Natural State) آشنا شدیم، احتمالاً به سرعت می‌توانیم مثال‌هایی از آن‌ها را در ذهن بیاوریم. اروپای قرون پانزدهم و شانزدهم، نمونه‌های فراوانی از این حکومت‌ها را در خود جا داده بود (باواریا، بریتانی، فرانک‌ها، هلند، ایرلند، نورماندی، ویلز، اسپانیا و …). این همان دورانی است که منبع مطالعاتی تیلی و نورث و دیگران بوده است.

با این حال، نمونه‌ها فراوان‌ترند. تقریباً هر آن‌چه از بدو شکل‌گیری جوامع می‌بینیم تا قرن پانزدهم و شانزدهم، مصداق‌های حاکمیت طبیعی هستند. سلسله‌های شاهان ایرانی همگی حکومت طبیعی بوده‌اند. به صدر اسلام نگاه کنید. حکومت‌هایی هم که در مکه، مدینه، نجف و … می‌بینیم، همگی حکومت طبیعی‌اند.

اما به دوران معاصر که نزدیک‌تر می‌شویم، نمونه‌ها کمتر می‌شوند. امروزه ایران، امارات، عربستان، قطر، افغانستان، کره شمالی، چین، سوریه، یمن، چاد، کنگو، ونزوئلا، گینه، بلاروس، سودان و بحرین، از جمله کشورهایی هستند که تقریباً هنوز می‌توان آن‌ها را حکومت طبیعی دانست.

حدس می‌زنم الان این سوال در ذهن‌تان ایجاد شده که چرا این حکومت‌ها که همگی طبیعی هستند، وضعیت مشابهی ندارند؟ چرا ایران و سودان و بلاروس و ونزوئلا، وضعیتی متفاوت از امارات و چین و عربستان دارند؟ تفاوت‌ها را چگونه باید تحلیل کرد؟

در این‌جا مدل چهار جبهه‌ای که چارلز تیلی مطرح می‌کند، می‌تواند به کمک‌مان بیاید (فصل پنجم از کتاب Bringing the State Back In. منتشر شده در سال ۱۹۸۵. انتشارات کمبریج).

تیلی بر این باور است که همهٔ حکومت‌های طبیعی در چهار جبهه مشغول تلاش و جنگ هستند:

جبههٔ اول | War Making: در این جبهه، حکومت‌ها با رقبای بیرونی خود می‌جنگند و رقابت می‌کنند. یعنی با حکومت‌هایی که در سرزمین‌های دیگر (همسایه یا دوردست) حضور دارند و به نوعی بقای حکومت مستقر را تهدید می‌کنند. این که هر حکومت چه کسانی را دشمن و رقیب تعریف می‌کند، ماجرایی طولانی است که فعلاً‌ با آن کار نداریم (گاهی رقیب و دشمن را با عینگ ژئوپلتیک انتخاب می‌کنند، گاهی با عینک ایدئولوژی. گاهی هم با تکیه بر اصول دیپلماتیک. بر این اساس که چه کسی با ما متحد می‌شود و چه کسی نمی‌شود و …).

جبههٔ دوم | State Making: این جبهه، رقابت و جنگ حکومت با رقبا و دشمنان داخلی‌اش است. هر حکومتی می‌داند که افراد و گروه‌های دیگری هم در سرزمینش هستند که مدعی قدرت‌اند. آن‌ها یا می‌خواهند از منابع کشور و مالیات مردم به نفع خود استفاده کنند، یا فکر می‌کنند می‌توانند سرزمین را بهتر اداره کنند. به هر حال، بخشی از ظرفیت‌های یک حکومت، به جنگ و رقابت با نیروهای داخلی می‌گذرد. فراموش نکنید که ما از حاکمیت طبیعی حرف می‌زنیم. یعنی دورانی که مشارکت همگان در قدرت، معنا ندارد. بلکه یک هیئت حاکمه وجود دارد و نظرات خود را از بالا به پایین اعمال می‌کند. بقیه هم یا باید این وضعیت را بپذیرند یا اگر نمی‌پذیرند، جمع کنند و به سرزمین دیگری بروند.

جبههٔ سوم | Protection: خب. جبههٔ اول و دوم که عملاً ربطی به مردم ندارد. حاکمان در پی حفظ قدرت خودشان هستند. اما به هر حال‌ آن‌ها هم از مردم مالیات می‌گیرند و هم از منابع کشور بهره‌برداری می‌کنند تا «امنیت ایجاد کنند.» پس طبیعی است در جبههٔ امنیت هم باید تلاش کنند و بکوشند جامعه‌ای امن شکل بگیرد و حفظ شود. این همان کارکردی است که تیلی از آن با عنوان Protection یاد می‌کند.

البته تاریخ سراغ ندارد حاکمی در مورد جبهه‌های اول و دوم صادقانه با مردم حرف زده باشد. مثلاً بگوید: مردم. انقدر تخت سلطنت نرم است و داشتن خدم و حشم لذت دارد و فرمان دادن حال خوبی به من می‌دهد، که من مجبورم با بخشی از مالیات شما رقبای خودم را در داخل سرزمین سرکوب کنم یا با شاهان همسایه بجنگم تا تخت و بخت از دستم در نرود.

پادشاهان معمولاً هر دو جبههٔ اول و دوم را در لباس جبههٔ سوم به مردم نشان می‌دهند. رقبای سیاسی داخلی و خارجی دشمن امنیت معرفی می‌شوند. امروز اگر به کشوری مثل کنگو بروید و بگویید چرا اجازه نمی‌دهند فلان شرکت بزرگ بین‌المللی در کشورشان فعالیت کند، بعید است حاکمان بگویند: «چون پسرخالهٔ خودمان مدیرعامل شرکت داخلی است.» احتمالاً آن‌ها می‌گویند: چون این محصول یا آن صنعت، استراتژیک است و بسیار مهم است که ما در آن مستقل یا خودکفا باشیم یا چون شغل‌های زیادی ایجاد می‌کند، بهتر است سیاست‌گذاری آن در اختیار خودمان باشد.

جبههٔ چهارم | Extraction: جبههٔ چهارم از جنس جنگ نیست. بلکه در نقش پشتیبانی جنگ است و سه جبههٔ دیگر را تغذیه می‌کند. در بخش اول این بحث توضیح دادم که حاکمان برای این که بودجهٔ این فعالیت‌ها (در هر سه جبهه) را به دست آورند، باید به دنبال روشی برای استخراج و تأمین منابع مالی و پشتیبان باشند. اگر فراموش کرده‌اید که این منابع چگونه تأمین می‌شوند، به بخش اول بحث مراجعه کنید (خلاصه: گاهی مستقیم از مردم مالیات می‌گیرند یا منابع سرزمین را می‌فروشند. گاهی هم کسب‌و‌کارها و سازمان‌هایی ایجاد می‌‌کنند که خدمات مدنی ارائه دهند. سپس سود آن سازمان‌ها را برای سه جبههٔ اول هزینه می‌کنند. مثلاً ممکن است در یک کشور آفریقایی، دولت شرکتی بزرگ برای تأمین غذای دام‌ها تأسیس کند. این شرکت هم تمام همت خود را واقعاً صرف همین کار کند. اما سود آن به شکل‌های مختلف از شرکت خارج شود و در اختیار حاکمیت قرار گیرد).

حالا راحت‌تر می‌توانید تفاوت Natural State‌ها را درک و تحلیل کنید.

بعضی از حکومت‌ها بیشتر روی جبههٔ سوم متمرکز هستند و کمتر روی جبههٔ اول و دوم. اما برخی دیگر، بیشتر روی جبههٔ اول و دوم متمرکز می‌شوند. حاصل را در خیابان‌های آن کشورها، در شادمانی و رفاه مردم‌شان، در توسعه اقتصادی و … می‌بینید. حتی این که یک کشور جبههٔ اول را بر دوم مقدم می‌داند یا برعکس، بر سرنوشت اقتصادی و اجتماعی و سیاسی جامعه تأثیر می‌گذارد.

در مورد جبههٔ چهارم هم، حکومت‌ها از دو منظر می‌توانند متفاوت باشند. یکی این که فرایند Extraction تا چه اندازه شفاف است. آیا مشخص است که منابع سه جبههٔ اول چقدر است و از کجا و به چه شکل تأمین شده و چگونه تقسیم شده است؟ یا این موضوع چندان شفاف و مشخص نیست؟

منظر دوم هم این است که آیا این منابع مستقیماً از مالیات مردم تأمین می‌شوند؟ (حاکمیت مجبور است نسبت به شیوهٔ هزینه کردن پاسخ‌گو باشد؟)‌ یا پشتوانهٔ فعالیت در سه جبهه با فروش منابع سرزمینی و کسب سود از سازمان‌های اقتصادی حاکمیتی به دست می‌آید؟ (در این روش، حاکمیت دلیلی نمی‌بیند که علت و شیوه و انگیزهٔ هزینه‌های خود را برای مردم شرح دهد).

بنابراین بر اساس مدل تیلی، تفاوت در شیوه و سهم حضور در چهار جبهه، تفاوت در ماهیت و دستاوردهای حکومت‌های طبیعی را رقم می‌زند (یا لااقل: یکی از مهم‌ترین علت‌های تفاوت محسوب می‌شود).

‌ادامه دارد…

‌

صحبت‌های احمد

در مطلبی که با عنوان رگولاتوری چیست؟ نوشتی، چند بار از اصطلاح «سفید شوئی» استفاده کرده بودی.

می‌خواستم ازت بپرسم این اصطلاح چه فرقی با یوفمیزم داره؟ کمی که فکر کردم به نظرم رسید که یوفیمزم احتمالا عام‌تره و دایره شمول وسیع‌تری داره. به این صورت که حتی سفید‌شوئی را هم زیر چتر خودش می گیره.

اما سفیدشوئی صرفا شامل اون بخشی از یوفمیزم میشه که کارش تحریف واقعیته (یا چیزی شبیه به این) و خلاصه این که بار منفی داره.

آیا این استدلال درسته و تو به همین خاطر یوفیمزم را تو این نوشته به کار نبردی؟

پاسخ من

چقدر عالی که این‌قدر به کلمات دقت داری و چقدر خوب که این واژه‌ها رو کنار هم قرار دادی و مقایسه کردی.

من برداشت و شناخت خودم رو از این کلمات می‌نویسم:
‌
یوفمیزم (Euphemism) یعنی این که از سر ادب و احترام، یک نام مثبت برای مفهوم، اتفاق یا رفتاری انتخاب کنیم که چندان مثبت تلقی نمی‌شه.

مثلاً وقتی یه نفر می‌میره، به جای مرگ می‌گیم «فوت» یا اگر کمی رسمی‌تر باشه می‌گیم «درگذشت» یا اگر خیلی محترمانه بخوایم بگیم از اصطلاح «به دیار باقی شتافت» استفاده می‌کنیم (البته این اصطلاح گاهی برای افرادی که نزدیک به یه قرن زندگی کرده‌ان و چند بار هم به سفرهای آلمان و انگلیس برای درمان رفتن و نهایتاً به رغم تلاش فراوان، از عزائیل شکست خورده‌ان به کار می‌ره که به  نظرم درست نیست). «چشم از جهان فرو بست» هم یک عبارت یوفمیستیک هست که باز معادل همون قبلی‌هاست.

توی ادبیات روزمره هم ما گاهی به جای توالت از دستشویی استفاده می‌کنیم یا توی انگلیسی به جای toilet از واژه‌هایی مثل washroom و bathroom و restroom استفاده میشه (بسته به این که کجای دنیا باشی).

البته در سال‌های اخیر دامنهٔ یوفمیزم به مدیریت هم کشیده شده و فکر می‌کنم معروف‌ترین مثالش این باشه که به جای «اخراج از شرکت‌ها» یا «عدم تمدید قرارداد» از اصطلاح «تعدیل» استفاده می‌کنن. اخراج و عدم تمدید قرارداد تلویحاً این معنا رو داره که فرد، ناشایست بوده یا لااقل، شایستگی‌های کافی نداشته. اما تعدیل و معادل‌های انگلیسیش (از جمله Down-sizing و گاهی Right-sizing) این معنا رو دارن که شما خوب هستی، اما سازمان به خاطر استراتژی‌ها و شرایطش داره ابعادش رو تغییر می‌ده و به افراد کمتری نیاز داره.

همون‌طور که می‌بینی در تمام این مثال‌ها نه قصد فریب وجود داره و نه بی‌احترامی یا دروغ‌گویی. هم گوینده می‌دونه چی می‌گه و هم شنونده می‌فهمه چی می‌شنوه و هم شنونده از شنیدن این اصطلاحات حس خوبی داره. چون فکر می‌کنه تعبیر مودبانه‌تری در گفتگو به کار رفته.

بنابراین من حس می‌کنم یوفمیزم شامل سفیدشویی نمی‌شه. بلکه سفیدشویی خارج از قلمرو یوفمیزم قرار می‌گیره.

محمدرضا باطنی هم در فرهنگ معاصر پویا به عنوان برابر «یوفمیزم» و «یوفمیستیک» واژه‌های «حُسن‌تعبیر، مودبانه و محترمانه» رو پیشنهاد کرده که به نظرم به همین برداشت که مطرح کردم نزدیکه.

لغت Whitewashing یا سفیدشویی در گذشته معنایی محدودتر داشته و بیشتر در سینما مصداق پیدا می‌کرده. زمانی که سوگیری‌های نژادی خیلی پررنگ‌تر از امروز بوده و سفیدپوست‌ها رغبت نمی‌کردن سیاه‌پوست‌ها رو در فیلم‌ها ببینن یا اگر هم می‌دیدن، دوست داشتن با همون برداشت و تصویر ذهنی خودشون هم‌خوان باشه. سیاه‌پوست یا سرخ‌پوست یا بومی، باید یه آدم احمق عقب‌افتادهٔ دور از تمدن می‌بود که فراتر از توحش چیزی نمی‌فهمه و جز بردگی سزاوار هیچ کاری نیست. ضمن این که هر جا هم می‌شد رنگین‌پوست‌ها توی فیلم نباشن، کارگردان‌ها ترجیح می‌دادن اون‌ها رو نشون ندن و خیلی جاها هم ترجیح می‌دادن سفیدپوست‌ها نقش رنگین‌پوست‌ها رو ایفا کنن تا خاطرِ سفیدپوستان مکدر نشه!

با این توصیف، سفیدشویی بار معنایی منفی داشته و چنین معنایی داشته: «تغییر روایت و اصلاح واقعیت، به شکلی که مخاطب – که سفیدپوست بود – حس خوبی پیدا کنه.»

اگر در کتاب‌های قدیمی هم نگاه کنی می‌بینی که معمولاً سفیدشویی بار معنایی منفی داره و به نژاد و تبعیض نژادی و موضوعات مشابه اشاره داره. مثلاً هِنِگان سال ۲۰۰۳ کتابی نوشته به اسم:‌

Whitewashing America: Material Culture and Race in the Antebellum Imagination

یا مایکل براون همون حدود ۲۰۰۳ یه کتاب داره به اسم White-washing Race و توش به این موضوع می‌پردازه که جامعهٔ آمریکا هنوز هم مثل سابق، مشکل نگاه نژادی رو داره. یه اصطلاح خیلی زیبا هم به کار می‌بره می‌گه این‌که فکر کنید جامعهٔ ما کوررنگی داره (Color-blind Society) یه افسانه است. جامعه هنوز رنگ رو می‌بینه و روی اون پیش‌داوری داره و این ماجرا خیلی هم جدیه.

اما بعداً این کلمهٔ سفیدشویی به تدریج گسترش معنایی رو تجربه کرد. به این معنا که فراتر از مفهوم نژاد رفت و معنای تازه‌اش این شد که: «هر شکلی از تحریف واقعیت با این هدف خوشایند مخاطب» یا به شکلی دیگه «هر شکل از تحریف واقعیت با هدف کاهش حس منفی در مخاطب.»

این معنای سفیدشویی یا وایت‌واشینگ نسبتاً جدیدتره. مثلاً جروم گی در سال ۲۰۲۰ یه کتاب نوشت با این عنوان:

The Whitewashing of Christianity: A Hidden Past, a Hurtful Present, and a Hopeful Future

این‌جا نویسنده دقیقاً معنایی رو مد نظر داشته که من در به کار بردن این واژه مد نظر داشتم. این که تاریخ مسیحیت رو دارن تحریف می‌کنن که تلخی‌ها و سیاهی‌ها و اون دوران شرم‌آور حاکمیت کلیسا بر اروپا که موجب شرم بشر و بشریت هست، دیده نشه یا کمتر دیده بشه و البته مشکلات کلیسای معاصر.

بنابراین سفیدشویی می‌تونه به معنای ارائهٔ تصویری غیرواقعی از واقعیت باشه. اما یه ویژگی مهم وجود داره. معمولاً‌ در سفیدشویی ما دروغ‌گویی نداریم. بلکه ارائهٔ گزینشی اطلاعات رو داریم. لابد این اصطلاح رو شنیدی که می‌گن: «جز راست نباید گفت، هر راست نشاید گفت.» این جمله به نظرم تا حد زیادی به مفهوم سفیدشویی نزدیکه. دروغ گفته نمی‌شه. فقط بخشی از حقیقت گفته می‌شه. به شکلی که تصویر اشتباهی از واقعیت شکل بگیره.

این که شما یه سری داکیومنت درست کنی که رگولاتوری همه جا هست و سایت‌ها همه جا کنترل می‌شن و آزادی بیان همه‌جا با قانون محدود و مهار میشه و حجاب حتی در فرانسه هم کنترل و تحمیل می‌شه و مسلمان‌ها در انتخاب پوشش آزاد نیستن و … حرف‌های درستی هست. اما استناد به این‌ها – بدون اشاره به کانتکست و بقیهٔ ماجرا – شرافتمندانه و اخلاقی نیست. به تعبیری که امام علی به کار می‌بره: کلمه حق یراد به الباطل (حرف حقی است که به نیت کسب نتیجهٔ باطل مطرح می‌شود).

یه لایه فراتر از سفیدشویی هم داریم و اون تئوریزه کردن (Theorizing) هست. این‌جا تو فقط یه سری فکت گزینشی مطرح نمی‌کنی. اصلاً نظریه می‌سازی. یعنی یه سری قاعده تعریف می‌کنی. یه سری فکت رو می‌ذاری کنارش. بعد یه سری استدلال می‌کنی. یه سری استنتاج به کار می‌بری و نهایتاً جوری وانمود می‌کنی که یک تئوری سنگین علمی پشت حرفت هست.

من هنوز در تصمیم‌های کلان کمتر می‌بینم که تئوریزه شدن اتفاق بیفته. تئوریزه کردن به مغز قوی و دانش گسترده و هوش سرشار و آشنایی با اصول منطق و استدلال نیاز داره که کمیاب و نایابه. اما سفیدشویی رایجه و بخشی از بدنه‌ی سیاست‌گذاری در بخش خصوصی و دولتی ما که اسم کارشناس رو یدک می‌کشن و به کاغذهایی که سیاه می‌کنن «گزارش کارشناسی» می‌گن و تصمیم‌های نادرست رو توجیه می‌کنن، معمولاً سفیدشویی رو زیر چتر اصطلاحاتی مثل «مطالعهٔ بین‌المللی» و «بنچمارک» و «بررسی نمونه‌های جهانی» و «بومی‌سازی» و یه سری واژه‌های دیگه – که به معنای تک‌تک‌شون تجاوز شده – انجام می‌دن.

نوع مطلب: گفتگو با دوستان

توضیح این مطلب: شهرزاد در زیر مطلبِ «لحظه‌نگار – گزارش این روزها» نکته‌ای نوشته و سوالی مطرح کرده بود که تصمیم گرفتم آن را در قالب یک مطلب جداگانه بنویسم. توضیحاتم نسبتاً کوتاه است و می‌شد به شکل کامنت نوشت. اما ترجیح دادم مطلبی مستقل باشد، تا مخاطب‌های ناآشناتر هم – که عادت یا حوصلهٔ خواندن کامنت‌ها را ندارند – آن را بخوانند.

[toggle title=”بخشی از حرف‌های شهرزاد (کلیک کنید)”]

محمدرضا، کتاب «نوت بوک» ازژوزه ساراماگو – که توی این لیست ازش نام بردی – رو دوست داشتی خودت؟

من نخوندمش و اسمش رو هم نشنیده بودم تا حالا.

اما از اونجایی که دو کتاب دیگهٔ ساراماگو یعنی «کوری» و «همهٔ نامها» – که توی سالهای پیش به واسطهٔ خودت باهاشون آشنا شدم و خوندمشون – رو دوست داشتم و از خوندنشون لذت بردم، میخواستم ببینیم این کتابش به اسم نوت بوک هم به نظرت ارزش وقت گذاشتن و خوندن رو داره؟

[/toggle]

کتاب نوت بوک ساراماگو | مجموعه‌ای از خُرده‌جستارها

کتاب نوت بوک ساراماگو، را به نوعی می‌توان آخرین کتاب ساراماگو در نظر گرفت. البته اگر از کتاب Cain که پس از مرگ ساراماگو منتشر شد – و در ساختار فعلی، بعید است به فارسی ترجمه شود – صرف‌نظر کنیم.

نوت بوک، بر خلاف قالب کتاب‌های ساراماگو، از جنس داستان نیست. بلکه مجموعه‌ای از جستارهای ساراماگو است. البته نمونه‌ای یادم نمی‌آید که متن‌های چندصد کلمه‌ای را جستار نامیده باشند. از طرفی، نام بهتری برای توصیف آن‌چه ساراماگو نوشته در ذهن ندارم.

ساراماگو در ۸۵ سالگی کار عجیبی کرد که مشابه آن را از کس دیگری در این سن سراغ نداریم. او در این سن #وبلاگ‌نویسی را آغاز کرد.

نوشته‌های او از سپتامبر ۲۰۰۸ آغاز شده و در آگوست ۲۰۰۹ به پایان رسیده است (ساراماگو در ژوئن ۲۰۱۰ درگذشت).

نوت بوک، مجموعهٔ پست‌های وبلاگی او، یا به زبان دیگر، جستارهای سال‌های پایانی زندگی اوست.

درست نمی‌دانم چرا. اما سال‌ها پیش، خواندن ترجمهٔ فارسی کتاب را پیش از رسیدن به نیمه، رها کردم (نمی‌دانم مشکلم با ترجمه بود یا تراکم کارهای خودم. الان هم که این مطلب را می‌نویسم، نسخهٔ فارسی کتاب، کنار دستم نیست تا آن را ورق بزنم و علت را به یاد بیاورم).

چند سال بعد، نسخهٔ انگلیسی را خواندم. ترجمهٔ آماندا هاپکینسون و دنیل هان از انتشارات ورسو (عکس زیر را خودم ثبت نکرده‌ام و آن را از سایت ورسو برداشته‌ام).

دربارهٔ استقبال از وبلاگ نویسی ساراماگو

استقبال از وبلاگ نویسی ساراماگو در مقایسه با کتاب‌های مشهورش (مثلاً کوری) کمتر بوده است.

آبزرور در همان روزهای نخست نخست آغاز وبلاگ نویسی ساراماگو، این کار را ترفند او برای بازاریابی بهتر آثارش دانست (+). با توجه به این که آن زمان، هنوز دو یا سه نوشته در آن وبلاگ منتشر شده بود، ارزیابی آبزرور را – مستقل از این که درست بوده یا غلط – باید مصداق پیش‌داوری در نظر گرفت.

گرگوری کاولز هم در سال ۲۰۱۰، یعنی زمانی که وبلاگ‌نویسی ساراماگو متوقف شده و به پایان رسیده بود، در مطلب کوتاهی که در نیویورک تایمز نوشت، گفت که به سختی می‌تواند این مجموعه را یک کار ادبی در نظر بگیرد (+).

خوانندگان گودریدز هم، که به کتاب کوری امتیاز ۴.۲ داده‌اند، در ارزیابی کتاب نوت بوک چندان سخاوتمند نبوده‌اند و به امتیاز ۳.۸ اکتفا کرده‌اند.

اما سوالی که در این‌جا مطرح می‌شود این است که «آیا ساراماگو نباید به سراغ وبلاگ نویسی می‌رفت؟»

وبلاگ نویسی ساراماگو درست بود یا اشتباه؟

نمی‌توان به چنین سوالی پاسخ قطعی داد. بسته به این که از دید چه کسی به موضوع نگاه کنیم و چه معیارهایی برای درستی یا نادرستی یک تصمیم داشته باشیم، پاسخ متفاوتی به این سوال خواهیم داد.

تنها دو نکته را می‌توان با قطعیت گفت: نخست این که پیش‌داوری شتابزدهٔ آبزرور در مورد وبلاگ نویسی ساراماگو (وبلا‌گ نویس به عنوان ترفند بازاریابی) نادرست بوده است. دیگر این که خود ساراماگو، حتی در زمانی که نوشتن این وبلاگ را متوقف کرده، حس بدی به این تصمیم نداشته است.

او در آخرین نوشتهٔ وبلاگش که «وداع» نام دارد – نقل به مضمون – می‌نویسد که: «برخی ممکن است در این مجموعه، پست‌های خوبی بیابند و من به خاطر آن پست‌ها، به خودم تبریک می‌گویم. و نیز برخی دیگر ممکن است به چیزهای بدی بر بخورند و من به خاطر آن‌ها، عذر می‌خواهم. اما منظور از عذرخواهی‌ام این نیست که نباید این موضوعات را می‌نوشتم یا باید به موضوعات دیگری می‌پرداختم. بلکه صرفاً به این علت عذر می‌خواهم که دربارهٔ بعضی از موضوعات می‌شد بهتر نوشت.»

مشخصاً برای ساراماگو، سلیقه و ترجیحات مخاطب در انتخاب موضوع، مهم نیست. او از موضوعاتی که دوست داشته نوشته و به این کار افتخار کرده است. تنها دغدغه‌اش این است که شاید می‌شد بهتر نوشت. فکر می‌کنم این «بی‌توجهی به ترجیحات مخاطب» نکتهٔ آموزندهٔ مهمی است که شاید نقش مهمی در رشد ساراماگو – و بسیاری از آفرینندگان – داشته است. او تنها خود را با یک معیار می‌سنجد: آیا کارم از استاندارد مطلوب برخوردار بود؟ و اگر حاضر می‌شود عذرخواهی کند، این عذرخواهی مربوط به مواردی است که به گمان او، سطح کیفی مطلوب را نداشته‌اند.

آخرین جملاتِ آخرین پست، واقعاً جالب‌اند. او از یک سو می‌گوید: «آيا پس از این وداع، روزی دیگر در این وبلاگ خواهم نوشت؟ اگر بخواهم صادقانه بگویم، گمان نمی‌کنم. من نوشتن کتابی دیگر را آغاز کرده‌ام و می‌خواهم تمام وقتم را به آن اختصاص دهم.»

اما فقط دو سطر پایین‌تر، با حرف دیگری مواجه می‌شوید: «پی‌نوشت: دوباره فکر کردم. اگر زمان دیگری حس کنم که می‌خواهم دربارهٔ موضوعی اظهارنظر کنم، احتمالاً به سراغ این وبلاگ خواهم آمد. این‌جا محلی است که بیش از هر جای دیگر، می‌توانم هم‌سو با شوق و میل خود بنویسم.»

پس تکلیف مشخص است. ساراماگو انتخاب خود را دوست دارد و در درستی تصمیم خود، تردید نکرده است. باقی ماجرا، این که ما این کار را برای او بپسندیم یا نه، تابع سلیقه و ترجیحات شخصی ماست.

وبلاگ نویسی | شخصی‌ترین شکل نوشتن است

به نظرم طبیعی است که از وبلاگ‌نویسی ساراماگو به اندازهٔ رمان‌نویسی‌اش استقبال نشود.

نخست این که ساراماگو یک ژورنالیست و جستارنویس، با مخاطبان اختصاصی این حوزه، نبوده است (منظورم سال‌های پایانی عمر اوست. چون در جوانی روزنامه‌نگار بوده). پس کسانی که به سراغ او می‌آیند، او را با داستان‌هایش می‌شناسد.

علاقه‌مندان یک داستان (یا داستان‌نویس)، بهترین مخاطبان برای یک جستار (یا جستارنویس) نیستند. آن‌ها چیز دیگری را می‌پسندیده‌اند و سلیقهٔ دیگری داشته‌اند.

از سوی دیگر، جستارها به شدت با علایق، ترجیحات، نگرش و ارزش‌های نویسنده آمیخته‌اند. شما در یک داستان، می‌توانید یک شخصیت را بپسندید یا نپسندید. می‌توانید سبک نویسنده را تحسین کرده یا از آن انتقاد کنید. اما به ندرت با خود نویسنده به مشکل برمی‌خورید (به جز آثار فرمایشی که با بودجه‌های حکومتی، نوشته می‌شوند و نویسندگان آن‌ها را می‌توان قلم‌به‌مزد یا مزدور دانست).

اما در جستارنویسی، نویسنده ذهن و ذهنیت خود را روی میز، پیش چشم شما می‌گذارد. این کار – اگر کسی دغدغهٔ قضاوت مخاطب را داشته باشد – بسیار پرخطر است. چون مخاطب ممکن است دربارهٔ یک موضوع، موضعی متفاوت داشته باشد و برون‌ریزی ذهنی، به همان اندازه که می‌تواند نزدیکی و صمیمیت بیافریند، می‌تواند فاصله هم ایجاد کند. پس با جستارنویسی، ما مخاطب را از وضعیت نسبتاً خنثی به به دوراهیِ عشق و نفرت سوق می‌دهیم (اگر کمی نرم‌تر بگویم، جستارنویس، با هر نوشته، هر مخاطب را یک گام به خود نزدیک‌تر کرده یا یک گام از خود دورتر می‌کند. و چه بسا، یک تک‌نوشته، لگدی محکم بر ذهن و ساختار ذهنی مخاطب باشد و او را برای همیشه از نویسنده براند و دور کند).

اگر این نکته را در نظر بگیرید که ما در نوت‌بوک، با یک وبلاگ‌نویسِ سابقاً کمونیست و عمیقاً آتئيست روبه‌رو هستیم، احتمالاً استدلال من دربارهٔ محبوبیت کمتر نوت بوک را خواهید پذیرفت.

شخصی‌نویسی، البته ویژگی‌های دیگری هم دارد. نویسنده می‌تواند قلم را رها کند تا به هر شکلی که پیش آمد، روی کاغذ بچرخد (یا به زبان امروزی‌تر، انگشتان را رها کند، تا به هر شکلی که دوست داشتند، روی صفحهٔ کلید برقصند).

نمونهٔ این اتفاق را می‌توانید در نوشتهٔ ۲۸ آگوست سال ۲۰۰۹ در نوت بوک ببینید. ساراماگو از خاطرات سال‌های دور زندگی‌اش می‌گوید. از دوره‌ای که تعمیرکار خودرو بوده. از زمانی که پس از تعمیر یک کاربراتور، آب در رادیاتور خودرو می‌ریزد و هر چی می‌ریزد،‌ رادیاتور سیراب نمی‌شود و دهان تشنهٔ خود را نمی‌بندد. ماشین آن‌قدر آب می‌خورد که از اگزوزش آب بیرون می‌ریزد. و در آخر همان نوشته، ساراماگو می‌گوید: «شاید همان روز بود که تصمیم گرفتم نویسنده شوم. شغلی که در آن،‌ هم‌زمان هم اگزوز هستی، هم آب، هم رادیاتور، هم موتور، هم سرعت‌سنج و هم فرمان.»

می‌بینید؟ منطقی استدلالی دارد؟ نه. مهم است که منطق استدلالی ندارد؟ نه.

جستار، بستری برای رهایی ذهن و زبان نویسنده است.

درس‌های وبلاگ‌نویسی ساراماگو برای من

به عنوان یکی از میلیون‌ها مخاطبی که ساراماگو را می‌شناسد و تعدادی از آثار او را خوانده، من وبلاگ‌نویسی ساراماگو را دوست داشته‌ام و دارم.

قبل از هر چیز، معتقدم که جستارنویسی و وبلاگ‌نویسی، در مقایسه با ادبیات،‌ شکلی از اندیشیدنِ عریان است. در داستان‌نویسی، باید حرف‌ها و اندیشه‌های خود را در لباس شخصیت‌ها و رویدادهای داستان بیان کنی. قطعاً این شکل از بیان، تأثیرگذارتر است. خصوصاً برای مخاطبی که حوصله یا توانایی اندیشیدن انتزاعی ندارد. اما در جستارنویسی، همهٔ این حجاب‌ها کنار می‌رود و نویسنده، واضح و شفاف از اندیشه‌هایش سخن می‌گوید (خصوصاً اگر در کشوری آزاد زندگی کند).

داستان‌های ساراماگو برای من، قدم زدن در کاخ‌هایی است که معماری حرفه‌ای و چیره‌دست آن را ساخته است. اما خواندن جستارهای ساراماگو، هم‌نشینی با خودِ معمار و شنیدن حرف‌های اوست.

درس دیگر وبلاگ‌نویسی ساراماگو برای من، نگاه او به مخاطب است. او مثل هر وبلاگ‌نویس دیگری برای مخاطب احترام قائل است. اگر برای مخاطب احترام قائل نبود، حاضر نمی‌شد وقت خود را به نوشتن برای مخاطب اختصاص دهد. اما می‌داند که احترام به مخاطب، به معنای احترام به سلیقه و ترجیحات مخاطب نیست. اتفاقاً این که مخاطب به سراغ تو بیاید که حرف‌ها و ذهنیت واقعی تو را بشنود و تو حرف‌ها و ذهنیتی را که او می‌پسندد، برایش بنویسی و بیان کنی، مصداق بی‌احترامی است.

فکر می‌کنم دقیقاً این‌جاست که مرز بین «تولید محتوا» و «نوشتن» مشخص می‌شود.

تولید محتوا بیشتر یک کار تکنیکی است. اما نوشتن، کاری انسانی است. روزی خواهد رسید که ماشین به جای انسان، محتوا تولید کند. این روز آن‌قدر دور نیست و احتمالاً بعضی از کسانی که امروز این نوشته را می‌خوانند، آن‌قدر زنده می‌مانند تا محتواهای کاملاً‌ حرفه‌ای ماشینی (با ساختار کاملاً انسانی) را مشاهده کنند. اما نوشتن، انسانی است و انسانی باقی می‌ماند.

نمی‌گویم تولید محتوا بد است و نویسندگی خوب است. صرفاً آن‌ها را – به شکلی کوتاه و غیردقیق – مقایسه می‌کنم.

تولید محتوا، یک شغل است. اما نویسندگی، حتی اگر آن را به اشتباه شغل بنامند،‌ در ماهیت خود شغل نیست. واژهٔ نویسنده، بیش از آن‌که «شیوهٔ کسب درآمد یک انسان» را توصیف کند، «خود آن انسان» را توصیف می‌کند.

سال‌هاست که به دوستانم توصیه کرده‌ام:‌ بنویسید. زیاد بنویسید. وبلاگ بنویسید.

اکنون که مسیر پشت سر را نگاه می‌کنم و نوشته‌های دوستانم را می‌خوانم، به نتیجه می‌رسم که تعداد کمی از آن‌ها‌ به سراغ «نوشتن» رفتند و تعداد بیشتری به سراغ «تولید محتوا.»

نمی‌توانم بگویم انتخاب کدام‌یک از آن‌ها درست بوده و کدام نادرست. اما می‌توانم به چند نکته اشاره کنم تا هر یک از دوستانم، ببینند در کدام موارد با من هم‌نظرند و در کدام مورد، نگاه متفاوتی دارند.

تولید محتوا، رنگ انسانی کمتری دارد (يا اساساً‌ رنگ انسانی ندارد). شما یک عبارت یا موضوع را انتخاب می‌کنید و سعی می‌کنید درباره‌اش بهترین یا کامل‌ترین مطلب ممکن را بنویسید. در تولید محتوا، ترجیحات مخاطب و پرسونای او و نیز الگوریتم‌های پلتفرم‌های اجتماعی و محاسبات موتورهای جستجو اهمیت پیدا می‌کند. دغدغه‌های نویسنده در اولویت بعدی است. سوال کلیدی این است که با چه کلماتی بنویسم یا حرف بزنم که «مخاطب» آن را بپسندد؟ چگونه بنویسم که توییتر دوست داشته باشد؟ چه کار کنم که اینستاگرام من را «شایستهٔ اکسپلور خود» بداند؟ چه باید کرد تا گوگل من را دوست داشته باشد؟

اما در نوشتن، حتی اگر همهٔ موارد بالا مهم باشند،‌ هیچ‌یک دغدغهٔ اول نیستند. دغدغهٔ اول این است که «چه بنویسم و چگونه بنویسم که ذهنم آرام شود؟ این بار سنگینی را که در ذهنم مانده،‌ با کدام ابزار و روی کدام رسانه خالی کنم، تا مغزم آرام شود و دوباره بتوانم خواب آرام را تجربه کنم؟»

تولید محتوا، بد نیست. کاری مفید و ضروری است. می‌تواند در کوتاه‌مدت یا میان‌مدت، منافع تجاری و مالی هم داشته باشد. اما تولید محتوا نویسندگی نیست.

برداشت من این است که تولید محتوا، در آينده، جز برای کسب و کارها معنا نخواهد داشت. شاید با تولید محتوا برای شرکتی که تجهیزات پزشکی می‌فروشد،‌ بتوان مخاطب جذب کرد. شاید با تولید محتوا، بتوان شال و روسری فروخت. شاید با تولید محتوا، بتوان مشتریانی تازه برای کیک و چای پیدا کرد. اما با تولید محتوا نمی‌توان «خواننده و گوینده و شنونده» پیدا کرد.

در تولید محتوا،‌ همیشه رقابت وجود دارد. همیشه کسی هست که بهتر بگوید. بهتر بنویسد. بهتر فیلم بسازد. بهتر عکس بگیرد.

اما در نوشتن، هر کس مسیر منحصر‌به‌فرد خود را دارد. نمی‌توان کسی را با کسی مقایسه کرد. نوشتن، رابطه (Relationship) می‌سازد. اما تولید محتوا، مخاطب را درگیر (Engage) می‌کند. Relationship همان واژه‌ای است که برای عمیق‌ترین و جاودانه‌ترین حس‌ها به کار می‌رود. و Engage همان واژه‌ای است که گیر کردن دو چرخ‌دنده را در گیربکس توصیف می‌کند. یکی انسانی است و دیگری مکانیکی.

نمی‌خواهم بگویم یکی خوب است و یکی بد. اما می‌خواهم بگویم، من اگر زمانی از نوشتن گفتم، در ذهنم وبلاگ‌نویسی به این سبک بود؛ هر کس در هر قلمرویی که می‌پسندد: از ساراماگو تا دن اریلی و ست گادین. آن نوع نوشتن بود که می‌گفتم ذهن را باز می‌کند. شوق یادگیری را افزایش می‌دهد. چشم را به روی جهان‌های نادیده می‌گشاید. دل را زنده می‌کند. مهر در دل مخاطب می‌آورد و دستاوردهایی از این دست.

بعضی دوستانم از این جنس (ضعیف‌تر یا قوی‌تر مهم نیست) نوشتند. اما برخی دیگر، مشغول تولید محتوا شدند و «مزرعهٔ کلیک» کشت کردند. کار اشتباهی بود؟ نه. اما کار دیگری بود.