به بهانه‌ی عکسی از خانه موریانه ها، مطلبی بسیار کوتاه درباره زندگی موریانه ها نوشته بودم و در آنجا در پاسخ به سجاد سلیمانی عزیز، گفته بودم که کمی بیشتر (و البته همچنان کوتاه) درباره زندگی موریانه ها و انواع موریانه ها بنویسم.

قبلاً هم توضیح داده‌ام که پست نوشتن خطاب به یک فرد مشخص را دوست دارم.

معنای این نوع نگارش، آن نیست که مطلب محدود یا متعلق به فرد خاصی است و یا دیگران نباید آن را بخوانند یا اگر بخوانند برایشان جذاب یا مفید نیست.

بلکه، در نوشتن برای یک مخاطب مشخص، چون دغدغه‌های او و سابقه‌ی او را می‌دانی، می‌توانی در مورد انتخاب مثال‌ها، توضیحات و حتی تکرار مطالب یا مثال‌ها یا اشاره‌ها، تصمیم بهتری بگیری.

اصل ماجرا درباره زندگی موریانه ها:

سجاد عزیز.

موریانه ها یکی از میلیون‌ها و میلیاردها مثالی هستند که برای درک سیستم های پیچیده در دنیای اطراف ما وجود دارند.

سیستم های پیچیده، سیستم هایی هستند که از تعداد زیادی اجزای ساده‌تر با قواعد رفتاری و تصمیم گیری و فیزیکی مشابه (و گاه یکسان) تشکیل شده‌اند.

تعامل تعداد زیادی از این اجزای ساده، پیچیدگی هایی را می‌سازد که ممکن است در نگاه اول قابل درک به نظر نرسند.

اگر بخواهیم پیچیدگی سیستم ها را بهتر درک کنیم، پیشنهاد من، این است که به جای مطالعه و بررسی صدها سیستم پیچیده، صرفاً یکی را انتخاب کنیم و بکوشیم تا آن را عمیق‌تر بشناسیم.

در این حالت درک سایر سیستم‌ها چندان دشوار نخواهد بود.

اگر کل جامعه‌ی انسانی روی کره‌ی زمین را یک سیستم پیچیده در نظر بگیری، این سیستم از اجزای ساده تری به نام انسان تشکیل شده است.

اگر کل ترافیک یک اتوبان را یک سیستم پیچیده در نظر بگیری، این سیستم از اجزای ساده‌تری به نام خودرو تشکیل شده است (اینکه خود خودروها صاحب عقل هستند یا اینکه خودروها رانندگانی را به استخدام درآورده‌اند تا به آنها کمک  کنند و به جای فکر کنند، تاثیر چندانی بر صورت مسئله ندارد).

اگر انسان را یک سیستم پیچیده در نظر بگیری، این انسان از المان ساده‌تری به نام سلول تشکیل شده است.

اگر اقتصاد یا سیاست در سطح جهان را یک سیستم پیچیده در نظر بگیری، اقتصاد یا سیاست هر کشور، یک المان ساده‌تر محسوب می‌شود و این المان‌ها در کنار یکدیگر، به پیکر اقتصاد یا سیاست جهانی، “روح” می‌دمند و از آن پیکری پیچیده و شگفت انگیز می‌سازند که رفتارها و اراده و خواسته‌هایش، به سادگی قابل درک نیست و چه بسا که ما انسانها، اگر درک و فهمی فراتر از این دغدغه‌های روزمره پیدا کنیم، به جای مسائلی ساده و بدیهی در حد “جبر و اختیار انسان” به مسائلی مانند جبر و اختیار برای پیکر اقتصاد و سیاست در جهان، بپردازیم.

گاهی دیده‌ای که جایی در اتوبان ترافیک می‌شود و تو فکر می‌کنی تصادفی یا مشکلی پیش آمده، به آن نقطه می‌رسی و می‌بینی هیچ خبری نیست و ترافیک از نقطه‌ی مشخصی به بعد، کاملاً‌ روان می‌شود.

دینامیک به وجود آمدن این تراکم با دینامیک به وجود آمدن تراکم سلولی در پوست به عنوان یک جوش یا زگیل، تفاوت جدی ندارد.

شاید نگاه کردن به انسان به عنوان زگیلی بر تن عالم هستی بتواند درک و شهود جالب و عمیقی ایجاد کند.

اگر عمری و فرصتی و “شرایطی” بود، به نظرم باید برای این الگوی متشابه اسم Emerged Complex Congestion را انتخاب کنم و در موردش بیشتر بنویسم.

بگذریم.

حرفم این بود که حالا که این جهان، به طرزی زیبا و کریستالی (و اگر علمی‌تر بگویم فرکتالی) خودش را به شکل‌های مختلف و در مقیاس‌های متفاوت، تکرار و تقلید می‌‌کند، موریانه‌ها مورد مناسبی برای شروع تفکر بیشتر و بهتر در مورد سیستم های پیچیده هستند.

البته راستش را بخواهی، فکر می‌کنم یکی از بهترین مثال‌ها بعد از جامعه موریانه‌ها، جوامع انسانی مجازی یا همین شبکه های اجتماعی خودمان باشد. اما معمولاً مطالعه و اندیشیدن به چیزی که خود در آن نقش مستقیم نداریم، از سوگیری‌های کمتری برخوردار است و ساده‌تر خواهد بود.

گاهی فکر می‌کنم مفهوم مهاجرت هم چیزی شبیه این است.

کسانی بهتر و بیشتر می‌توانند محل زندگی خود و جامعه‌ی خود را بشناسند و بفهمند که برای مدتی، از آنجا مهاجرت کرده باشند.

فکر می‌کنم بزرگترین کشف کریستوف کلمب، آمریکا نبود.

بلکه کشور خودش اسپانیا بود، وقتی پس از بازدید از آمریکا، به آنجا بازگشت و با نگاهی متفاوت، به جایی که همیشه در آن زیسته بود، نگریست.

بنابراین، با فهم امروز من (که نمی‌دانم تا چه زمان چنین بماند و در آینده چگونه توسعه پیدا کند) درک  انسان و جوامع انسانی و تعامل اقتصادی و اجتماعی انسانی، پس از مهاجرتی عمیق و جدی به جهان‌های پیچیده‌ی دیگر (از جمله دنیای موریانه‌ها) چندان دشوار نیست. یا بهتر بگویم به طرز شگفت آوری ساده و واضح است.

در موریانه ها می‌توانی ساده ترین سطح زندگی اجتماعی را ببینی. به این سطح ساده‌ی زندگی اجتماعی Eusocial Life گفته می‌شود (نمونه‌ی سطح پیچیده‌تر، همان زندگی اجتماعی یا Social Life است که برخی از موجودات از جمله انسان، به آن سطح رسیده‌اند).

ساده ترین سطح زندگی اجتماعی (که موریانه ها هم شامل آن هستند) با رفتارهای شاخص زیر تعریف می‌شود:

• آمادگی برای حمایت از نوزادان و کودکان حتی وقتی فرزند خودشان نیستند‌ (موجودی که فقط از فرزند خودش حمایت می‌کند و سرنوشت و وضعیت فرزندان دیگران برایش مهم نیست، در سطوح اولیه‌ی حیوانی است  و هنوز نمی‌توان گفت به سطح شعور زندگی اجتماعی دست یافته است).
• توانایی تقسیم کار و پذیرش تقسیم کار
• هم پوشانی عمر نسل بعد با نسل قبل. به عبارتی، پدرها و مادرها قبل از تولد نوزاد خود نمیرند. در این شکل از زندگی، بخشی از دستاوردهای نسل قبل می‌تواند از طریقی غیرژنتیکی به نسل بعد منتقل شود (هر چه این توانمندی بیشتر باشد، تطبیق پذیری و هوشمندی آن موجودات بیشتر خواهد بود و به آن گاهی، توارث افقی یا توارث اُریب هم می‌گویند).

اگر چه مورچه ها و موریانه ها و زنبورها، همگی نمونه‌هایی از موجودات اجتماعی ساده (Eusocial) هستند و مطالعات زیادی در مورد آنها انجام شده، اما به نظر می‌رسد موریانه ها از لحاظ سیستمی و مقاومت و قدرت سیستم اجتماعی (Strength & Robustness) در موقعیت برتری قرار داشته باشند که مطالعه‌ی آنها را آموختنی‌تر و جذاب‌تر می‌کند (البته در مورد اینها بحث‌های بیشتری لازم است. اما قطعاً فراتر از وبلاگ نویسی روزمره آن هم در تاکسی است که من الان مشغول آن هستم!).

 موریانه ها حدود سیصد میلیون سال بر روی زمین زندگی کرده‌اند و نژادهایی از دایناسورها بوده‌اند که فقط از موریانه‌ها تغذیه می‌کرده‌اند.

لازم به توضیح نیست که دایناسورها مرده‌اند و موریانه‌ها مانده‌اند تا همیشه به ما یادآوری کنند که قدرت و بزرگی، رمز ماندگاری نیست.

راستی همان روزها که قول داده بودم برایت بنویسم، تصادفاً دایناسوری را دیدم و عکسش را انداختم تا برایت بیاورم. دیر شد اما هنوز بیات نشده:

دانش و تحلیل امروز ما نشان می‌دهد که احتمالاً موریانه ها هم در کنار خرس آبی، از جمله موجودات متواضع و بی‌ادعایی هستند که بدون این همه جان کندن‌های ما و ابزارسازی و درس‌ خواندن و ایجاد ساختارهای سیاسی و اقتصادی و اجتماعی و دموکراسی و جنگ و خونریزی و از بین بردن هم‌نوع و غیرهم نوع، بعد از انقراض ما به زندگی خود ادامه خواهند داد و احتمالاً‌ در دل خود، به حماقت و ساده اندیشی ما موجودات خنگ احمق بیشعوری که با این همه جان کندن، هنوز برای زنده ماندن راهی جز دریغ کردن زندگی از هم نوعان خود نمی‌دانیم، می‌خندند.

صادقانه‌تر بودم، حتی نمی‌خندند. خندیدن هم از ساده اندیشی ما نشات می‌گیرد و عادت‌مان به مقایسه کردن خود با دیگری یا وضعیت موجود با وضعیتی که نیست یا وضعیتی که می‌توانست باشد.

موریانه‌ها انواع متعددی دارند که سه نوع آنها بسیار زیادند و عملاً می‌توان آنها را به سه دسته تقسیم کرد.

موریانه های سرباز که با مورچه های مهاجم می‌جنگند. موریانه های سرباز عموماً نابینا هستند و موارد بسیار معدودی مشاهده شده که دیدی بسیار محدود داشته باشند.

این موریانه ها، حتی توانایی هضم چوب و سلولز هم ندارند. اما جامعه‌ی موریانگان از آنها حمایت می‌کند. موریانه های کارگر (که دسته‌ی دوم هستند) معده‌ی خوبی دارند. آنها سلولز را می‌خورند و هضم می‌کنند و هضم شده‌ی آن را از طریق دهان یا مقعد، به موریانه های سرباز می‌دهند تا وقت آنها به این کار گرفته نشود.

موریانه های ملکه هم هستند که روزانه بیست تا سی هزار تخم می‌گذارند تا نسل موریانه ها را حفظ کنند.

اما همین المان‌های ساده (میلیون‌ها نفر موریانه در سه شکل و به سه وظیفه) به چند دستاورد مهم رسیده‌اند که انسان، هنوز نتوانسته آنها را به دست بیاورد:

• آنها در بین خود جنگ و نزاع ندارند و کاملاً همکارانه و بر اساس تعامل زندگی می‌کنند.
• آنها بیش از سیصد میلیون سال بر روی زمین زندگی کرده‌اند و جامعه‌ای گسترده‌تر از جامعه‌ی انسانی دارند. وزن موریانه‌های روی کره زمین از وزن انسانهای روی کره زمین بیشتر است.
• پیچیدگی یک مجتمع موریانه ای یا شهرک موریانه ای یا شهر موریانه ای، بر اساس استانداردهای شهرسازی، در حد پیچیدگی یک شهر چند میلیون نفری انسانی است. به عبارتی در دانش معماری و شهرسازی، از انسانها پیشرفته‌تر هستند.
• در صورت بروز تهدید بیرونی که می‌تواند از حمله‌ی لشکرهای بزرگ مورچه یا سیلاب‌های ناشی از باران نشات بگیرد، می‌توانند به سرعت، تمام شهر خود را به نقطه‌ی دیگری منتقل کنند. اگر ابعاد شهر آنها را با شهرهای خود بسنجیم، شبیه این است که در اثر سیل در تهران، همه‌ی مردم در کمتر از یک روز تهران را به جایی دورتر از کرج منتقل کرده و فردای آن روز، بدون هر گونه اختلال یا مشکل، زندگی روزمره خود را ادامه دهند.

آیا باید در برابر این عظمت و دانش و تطبیق پذیری این موجود پیچیده، سرتعظیم به فرود آورد؟

لااقل به نظر من بله.

اما اگر می‌خواهیم سر تعظیم به فرود آوریم، صرفاً به دلیل دانش معماری یا شهرسازی یا هم نوع دوستی یا تقسیم کار و تعهد یا مدیریت بحرانهای شهری نیست.

شگفت انگیزی این ماجرا در این است که موریانه ها سیستم تصمیم گیری مرکزی ندارند.

وقتی باران می‌بارد و سیلاب می‌شود، هیچ موریانه‌ای وجود ندارد که تصمیم بگیرد جابجا شوند. و یا حتی در مورد محل جدید تصمیم بگیرد.

هر کس، به همان اندازه که می‌فهمد و می‌داند و بر اساس قوانینی که آموخته است، تصمیم می‌گیرد و رفتار می‌کند و حاصل، این می‌شود که ما می‌بینیم.

موریانه ها دانشگاه ندارند تا بخشی از عمر کوتاه چند ساله‌ی خود در این جهان را مانند ما برای شنیدن حرف‌های پوسیده و خریدن کاغذ صرف کنند.

به عبارتی، دانش آنها، تصمیم گیری آنها و رفتار آنها توزیع شده یا Distributed است.

سجاد جان!

اگر می‌خواهی لذت بیشتری از این نمایش زیبای عالم هستی که موریانه ها آن را بر روی صحنه برده‌اند ببری، پیشنهاد می‌کنم به جای جامعه‌ی موریانه‌ها نام دیگری به کار ببر. پیشنهاد من مورسان است. مورسان، از ریشه‌ی موریانه و انسان است و می‌توانی فرض کنی که یک پیکر واحد است.

احتمالاً‌ موریانه ها هم وقتی سلول های تن من و تو را می‌بینند، به سجاد سلیمانی یا محمدرضا شعبانعلی، جامعه‌ی سلولی نمی‌گویند. بلکه انسان می‌گویند.

تنها ویژگی مورسان در برابر انسان این است که سلول های مورسان می‌توانند با کمی فاصله نسبت به یکدیگر هم زندگی کنند که متاسفانه هنوز در توانمندی ما انسانها نیست.

از اینجا به بعد، ترجیحم این است که فکر کردن و تحلیل کردن باقی ماجرا را بر عهده‌ی خودت یا زمان دیگری بگذارم.

اما فراموش نکن که اگر به مورسان‌ها فکر می‌کردی، آنها را بر اساس معیارهای خود نسنجی.

انسانها، انبوهی از کلمات بی‌معنا را اختراع کرده‌اند که جبر و اختیار و آگاهی و خودآگاهی، تنها بخشی‌ از این مصنوعات بی خاصیت و گمراه کننده‌ی آنهاست.

اگر خودآگاهی یا آگاهی یا جبر یا اختیار را بخواهی در میان کلمات، طبقه بندی کنی، نه اسم هستند. نه فعل. نه قید. نه صفت.

بلکه آنها را می‌توان تجلی وحدت اجزای ساده‌تر دانست. مورسان هم که من گفتم، در کنار انسان، به خانواده‌ی مصداق‌های تجلی تعلق دارد.

آموزش مدیریت کسب و کار (MBA) دوره های توسعه فردی ۶۰ نکته در مذاکره (صوتی) برندسازی شخصی (صوتی) تفکر سیستمی (صوتی) آشنایی با پیتر دراکر (صوتی) مدیریت توجه (صوتی) حرفه ای گری (صوتی) هدف گذاری (صوتی) راهنمای کتابخوانی (صوتی) آداب معاشرت (صوتی) کتاب «از کتاب» محمدرضا شعبانعلی کتاب های روانشناسی کتاب های مدیریت