آقای محمدتقی امینی عزیز.
اجازه بدهید در مورد یک سوال مشخص مطرح شده در صحبت شما بنویسم:
“ما چند بار دیگر باید این منحنی نوسانی حرکت در تاریخ را تکرار کنیم؟”
به نظرم، اگر سیکل‌های تاریخ را در حد صد سال و دویست سال بگیریم. ممکن است اندوهناک شویم و تکرار گذشته‌ها را ناشی از “ناآشنایی با تاریخ” و “پند نگرفتن از گذشته” و “انقطاع تاریخی” بدانیم.
در این حالت است که احساس می‌کنیم شاید اگر از تاریخ پند می‌گرفتیم، ماجرا دیگرگونه بود.
اما بیا کمی افق زمانی را بزرگ‌تر کنیم. مثلاً‌ در حد چند هزار سال.
آن وقت شاید بتوان نگاه متفاوتی داشت.
صادقانه اگر بگویم، من باورهای کهنه و کهن را ریشه‌ی مشکلات نمی‌دانم. بهتر است تاکید کنم که مشکل می‌دانم. اما مشکل ریشه‌ای نمی‌دانم.
(کهن و کهنه را هم زمان به کار بردم، چون هر کهنی کهنه نیست و هر کهنه‌ای کهن نیست. چه بسیار انسان‌هایی که چنان متعصب و متحجر هستند که در عصر بیوتکنولوژی، هنوز فرزندانی بار می‌آورند و تربیت می‌کنند که عقلی فراتر از خزندگان ندارند!)

من باورهای کهنه و کهن را میوه‌ی عوامل دیگری می‌دانم که شاید شرایط جغرافیایی یکی از مهم‌ترین آنها (یکی از مهم‌ترین و نه تنها عامل)‌ باشد.
خاک حاصل خیز پر از منابعی که کریدور شرق و غرب است و از شمال و جنوب، اتصال دریایی را تجربه می‌کند، “مفت‌خور پرور، گاو پرور و دزدپرور” است.
مردمی را می‌سازد که صرفاً به دلیل موقعیت خود، باج‌خواهی می‌کنند. به چیزی که خود هیچ نقشی در آن نداشته‌اند می‌بالند و از آن احساس غرور می‌کنند.
ببخش صریح می‌گویم. ذره‌ای شعور اگر بود، هیچ کس بالای پروفایلش نمی‌نوشت: “با افتخار … ماهی هستم”. متولد یک ماه خاص بودن، به فرض که مزیت یا ویژگی‌هایی داشته باشد که ندارد، صرفاً زمان افزایش هورمونی مادر و پدر فرد را بیان می‌کند و قاعدتاً من را رابطه‌ی ج.ن.س.ی مادر و پدر مردم چه کار است که آن را برایم در پروفایلشان می‌نویسند؟
می‌دانم که می‌دانی چه می‌خواهم بگویم.
در این کشور، از کوروش تا امروز،‌ نازیدن به چیزی که خودمان در آن نقشی نداشته‌ایم، رایج بوده و هیچکس از آن شرم نمی‌کرده است.
جاده‌ی ابریشم، ابتکار ما نبود. جبر تاریخ بود. ما هم در این میانه قرار گرفتیم و انسان‌تر‌هایمان با باج آدم شدیم و دزدترهایمان با تاراج.
چند هزار سال است که به نسل قبل می‌نازیم. از آنهایی که به آریایی بودنشان می‌نازند، تا آنهایی که تاریخ همبستری والدینشان را بدون خجالت و شرم،‌ در شبکه‌های اجتماعی و در دیدارها، موضوع بحث می‌کنند.
شومی منابع، فقط درد ما نیست. درد این ناحیه است.
اگر به من به خاطر استفاده‌ی مکرر از کتب دینی، کنایه نزنی (که البته آنچه گفتی کنایه نبود) باید بگویم که از مدیترانه تا هند، سرزمینی نفرین شده است. چنانکه وعده‌ی موسی در چند هزار سال قبل نیز، مهاجرت به سرزمینی دیگر بوده است!
پدر و مادری که امروز،‌ در فرودگاه‌ها با لبخند و افتخار فرزندانشان را به قاره‌های دیگر بدرقه می‌کنند، یک رویداد تازه نیستند، ادامه‌ی یک روند تاریخی هستند.
تو را می‌شناسم.
اما امیدوارم خواننده‌ای که فقط با خواندن سی چهل کتاب تاریخ، “اهل مطالعه” شده است، الان از برچسب‌های رایج جبر تاریخ و جبر جغرافیا برای حرف‌های من استفاده نکند.
قاعدتاً من پیچیدگی تکامل تاریخ و دگردیسی جهان را تا حد خوبی می‌فهمم.
اما حرفم این است که نقش جغرافیا در تاریخ را نباید انکار کرد. تمدن، همواره در کنار رودخانه‌ها شکل می‌گرفته است و انسان، هنوز هم به شدت گرفتار محدودیت‌های جغرافیایی است. از آب و خاک تا منابع زیرزمینی.

یک نتیجه‌ی بالقوه‌ی این نگاه من، این می‌شود که به هر حال، لازم است چند صد سالی صبر کنیم تا منابع تمام شود و گرسنگی و قحطی بیاید.
بعد همه چیز دوباره رو به خوبی می‌رود.
آن روزها، من یا تو، نمی‌توانیم از جیب خود مردم به مردم یارانه بدهیم و رای بخریم، همه گرسنه‌اند و آن کس که مسئولیت سیر کردن گرسنگان را بر عهده بگیرد، گرسنه‌ترین خواهد ماند.
پس دوره‌، دوره‌ی شایسته سالاری خواهد بود.
زمانی که زیر زمین سرشار از منابع است و منابع هم در اختیار ساختارهای حاکم. قاعدتاً مردم، زیادی هستند. به نظرم کسی کف دست‌شان تف هم کرد، باید تشکر کنند. چون می‌شد همین تف را هم نکنند. نیازی به مردم نیست. Tax payers که در فرهنگ‌های توسعه یافته، یک واقعیت انکارناپذیر است، اینجا در بهترین حالت یک تعارف است.
باید بپذیریم که یا منابع زیر خاک هستند یا مغزها روی خاک و ما کمی بدشانس بوده‌ایم و “نعمت‌های خدادادی” کم نبوده‌اند!

آیا معنای حرف من این است که بنشینیم و هیچ کاری نکنیم؟ یا اینکه خودمان هم به نابودی منابع کمک کنیم تا زودتر، عصر جدید، “ظهور” کند؟
تو و دیگر کسانی که متن من را می‌خوانند، من را می‌شناسید و مشخص است که من نه در حرف، نه در عمل، ذره‌ای به چنین باوری فکر نمی‌کنم.

اما گزینه‌‌ی دیگری هم هست و آن، تلاش برای درک بهتر جهان است.
خوشبختانه، ما در دورانی هستیم که دانش بشر به حدی رسیده است که دنیای اطراف خود را به خوبی می‌شناسیم. عالم راززدایی شده. از شرک و ثنویت افلاطونی خلاص شده‌ایم.
چیزی که راه کار امروز ماست، درک حلقه‌های گذشته‌ی تاریخ نیست.
این حرف که “اگر تاریخ را بشناسیم” می‌توانیم از تکرار آن بگریزیم، شاید در این دوره معنای چندانی نداشته باشد.
این سیصد هزار سال اخیر را که Homo Sapiens‌ بر روی این خاک زندگی می‌کنند،‌ کنار بگذار.
یک چنین مقطع تاریخی کوتاهی، آنقدر اهمیت ندارد که بخواهی مطالعه کنی و حلقه‌ی معیوب و تکراری آمدن‌ها و رفتن‌ها را در آن ببینی.
کمی فراتر از اینها نگاه کن.
طی چندصد هزار سال اخیر، بخش‌هایی از عالم هستی چنان به رشد و تکامل رسیده‌اند که “آگاهی متمرکز” در آنها شکل گرفته است. چیزی که گاهی به آن مغز هم می‌گویند و من Embodied Cognition را به آن ترجیح می‌دهم.
این مغز، توانمندی‌ بزرگی دارد و آن اینکه چیزی را که هنوز روی نداده است و یا هرگز روی نداده است می‌تواند تصور کند (ساده‌ترین مثالش این است که می‌توانی خودت را داخل یک مازراتی که شاید هرگز سوار نشوی، تصور کنی و یا از روی صفحه‌ی موبایل، با کسی که هرگز ندیده‌ای، رابطه‌ی … داشته باشی).
این توانمندی جدید، فرصت‌های جدیدی را فراهم آورده. اما خطرات زیادی هم دارد که خرافه گرایی یکی از آنهاست.
به عبارتی، خرافه گرایی، محصول جانبی رشد ذهنی است و نه مانع آن. البته شکل آن، به تدریج پیچیده و پیچیده‌تر می‌شود و چنان دست در کمر علم می‌اندازد که تفکیک آنها به سادگی امکان پذیر نیست و چه بسا اگر تیری از کمان به سوی خرافه پرت کنی، قبل از آنکه بر تن او، بنشیند، جان از پیکر نحیف علم بستاند.
بنابراین اجازه بده که صادقانه بگویم:
تحلیل تو را که در مورد “زنجیرهای پیدا وپنهان که بدلیل زندگی این چند صد ساله در حکومتهای اقتدار گرا در باورمان بوجود آمده” صحبت می‌کنی از لحاظ سطحی بودن و غیرسیستمی بودن و خرافی بودن، با “زنجیرهای پیدا و پنهان”ی که از آنها نام می‌بری، یکسان بدانم.
وقتی گیاهی چندین متر در خاک ریشه دارد، ریشه‌ی یک سانتی‌متری و ریشه‌ی ده سانتی‌متری، هر دو “دقیقاً” به یک اندازه سطحی هستند.
علت و معلول را با هم اشتباه می‌گیریم.
زنجیرهای پیدا و پنهان بوده که حکومت‌های اقتدارگرا را به وجود آورده و متاسفانه این اشتباه گرفتن علت و معلول (چون مردم دوست دارند باور کنند که بیشتر از حکومت‌هایشان می‌فهمند) باعث شده که مردم، به جای رهایی از زنجیرهای پیدا و پنهان، از یک حکومت اقتدار گرا به حکومت اقتدارگرای دیگر فرار کنند.
نمی‌توانی از انسانها بخواهی که به سادگی، بر ضد ریشه‌های ژنتیکی خود قیام کنند.
اینکه بعضی افراد، درک عمیق‌تری از محیط پیدا کرده‌اند، دلیل نمی‌شود که من و دیگران و گله‌ی مردم هم به سادگی بتوانیم به چنین راهی برویم.
همچنانکه اگر یک دونده‌ی ماراتون، بتواند مسیری طولانی را بدود، توانمندی او، نشانگر توانمندی‌های نوع انسان یا مرز توانمندی‌های قابل تصور برای انسان نیست. بلکه نشان‌دهنده‌ی توانمندی‌های استثنایی یک انسان است. او باید جفت گیری کند و بزاید و بزید تا طی نسل‌ها، شاید سهم بیشتری در شکل دادن به جامعه‌ی انسانی پیدا کند و خوب می‌دانیم که اندیشیدن، انسان را به تولید “مثل” ترغیب نمی‌کند که اوج رغبت به تولید مثل، در سلول است که در پایین‌ترین سطح آگاهی قرار دارد و با توسعه‌‌ی فکری، این تمایل مهار می‌شود.

ولتر می‌گفت: کاش انسان‌ها خرافات را از دین دور می‌کردند تا پیکر واقعی دین را ببینند.
بعد خود جواب می‌داد: البته، مردم در آن حالت، دین را رها می‌کنند و دنبال چیز دیگری می‌روند که سهم قابل توجهی از خرافه در آن باشد.

خیلی در هم و به هم ریخته شد.
حرفم این است که افق زمانی مسئله، می‌تواند کمی بازتر از این حرف‌ها باشد.
من و تو به عنوان اعضای کوچکی از پیکر جامعه‌ی جهانی، می‌توانیم به اندازه‌ی خودمان تلاش کنیم. اما تصور اینکه با کمی تندتر حرف زدن یا رادیکال فکر کردن، یا ارابه‌ی فکری مردم را با سرعتی بیش از توانشان کشیدن، می‌توانیم کار بزرگی کنیم، به نظرم یک خطای خطرناک است.
افکار یک جامعه، مانند پیکر یک انسان است. همه چیزش باید به همه چیزش وصل باشد و بیاید. جایی را بیش از حد بکشی، جر می‌خورد و پاره می‌شود!
حالا بیا و درستش کن!

ضمناً خیلی از تعبیر “تجربه‌ی گران‌بهای گذشتگان” خوشم نمی‌آید. نشانه‌ای در دست نداریم که آنها در درک و شعور و تحلیل‌گری قوی‌تر از ما بوده باشند. پس تکیه به آنها الزاماً اثربخش نیست (خصوصاً وقتی باورهای آنها را و آنچه برای آنها روی داده است را با عینک عقل امروزین می‌سنجیم و این یعنی، تاریخ در بهترین حالت، تاییدی بر تجربیات ماست و نه تکمیلی برای آن).
ضمن اینکه نباید فراموش کنیم که تکرار حماقت، به تجربه تبدیل نمی‌شود. تنها حماقتی عمیق‌تر می‌سازد.

زمانی نوشته بودم:
انسان بودن شاید،
به معنی تلاش برای بهتر کردن دنیا باشد
هر چقدر هم کوچک
حتی به اندازه ترسیم گلی ساده
بر روی سنگی در بیابان افتاده
جایی که هرگز دیده نخواهد شد.

دلم می‌خواهد پنهانی، یک جمله به انتهای آن اضافه کنم:
همه‌ی آنچه ما به عنوان حیات و زندگی و “عالم هستی” می‌شناسیم، همان سنگ در بیابان افتاده است.

اما به قول شاملو، به هر حال، ما باید حرمت انسان را حفظ کنیم.

شادی عزیز.
از حرفی که از فاینمن نقل کردی ممنونم. نخونده بودم و چقدر خوب و روان و آموزنده بود.
راستی! الان سه چهار روزه کتاب Genius که زندگینامه ریچارد فاینمن هست رو شروع کردم به خوندن.
فکر کنم کند جلو بره. به خاطر اسم یه عالمه آدم دیگه که توی کتاب هست و برام آشنا نیست و دائم باید برم اینور اونور، جستجو کنم.
تموم شد یه چیزهاییش رو اینجا می‌نویسم گزارش می‌دم.