پیش نوشت یک: یک بار مطلب کوتاهی درباره‌ی زندگی موریانه‌ها نوشته بودم و سجاد سلیمانی پیشنهاد داده بود که کمی بیشتر در موردش بنویسم و من هم اطاعت کردم و نوشتم و فرصتی دست داد تا به بهانه‌ی آن، به صورت بسیار مقدماتی به بحث پیچیدگی بپردازم.

سجاد لطف کرد و کامنتی طولانی گذاشت و چند نکته‌ی دیگر را مطرح کرد و من هم ترغیب شدم تا ادامه‌‌ی آن بحث را بنویسم.

این که می‌گویم لطف کرد، یک تعارف نیست. گاهی اوقات – خصوصاً در بحث‌های پیچیده و بی سر و ته – طبقه بندی برداشت‌ها در قالب نتیجه گیری یا نکته یا سوال، می‌تواند کمک زیادی برای نظم دادن به ذهن باشد.

بی سر و ته را با بار معنای منفی به کار نمی‌برم. بلکه برای من در اینجا بیشتر معنای اهمیت و بزرگ بودن و بی آغاز و بی ‌انتها بودن را می‌دهد.

پیش نوشت دو: کامنت سجاد خیلی طولانیه. من قسمت‌هایی از کامنت رو اینجا نقل می‌کنم و زیرش توضیح می‌نویسم. شاید اگر کسی بخواد بحث رو دقیق‌تر بدونه، دوست داشته باشه به اصل کامنت سر بزنه.

پیش نوشت سه: مثل همیشه که من به بهانه‌ی کامنت‌ها می‌نویسم، اینجا هم همین سبک را به کار می‌گیرم. بنابراین خیلی ابایی از طولانی شدن و چند تکه شدن بحث ندارم. بیشتر ترجیح می‌دهم مطمئن شوم که حرفی که می‌نویسم تا حدی که می‌شود (و این خیلی حد مهمی است!) کامل و دقیق منتقل شود.

فعلاً چیزی که می‌نویسم پاسخ نکته‌ی اول از هفت نکته‌ای است که سجاد مطرح کرده.

***

اجازه بدهید متن نکته‌ی اول را از کامنت سجاد نقل کنم:

یک) فکر میکنم روش شناخت عمیق یک سیستم پیچیده و تعمیم آن به سیستم های پیچیده دیگر، نیازمند یک «نگرش» و یا یک «فن» باشد که ارتباط زیادی با سلسله درس های استعدادیابی (درکِ ساختارها و استقـرا) دارد. مثلا بار اول که مطلب شما را خوانده بودم و در ذهنم با آن بازی می کردم، تلاش می کردم آن را به «سیستم پیچیده کوچ جمعی پرندگان» ربط بدهم و اجـزای ساده تر «پرنده» و مثلا نوع سیستم تصمیم گیری که می گویند بر اساس خـرد جمعی است. اما در بازگویی این مثال پیش دوستان، نتوانستم آنها را قانع کنم که این دو بهم ربط دارند!
این را به عنوان پایه فـردی که درگیر این شناخت می شود، میدانم.

***

سجاد جان.

در تایید و تکمیل حرف تو، من هم با تو موافقم که استعداد استقرا و توانمندی استقرا می‌تواند نقش بسیار مهمی در شناخت عمیق سیستم های پیچیده داشته باشد.

برای دوستانی که کمتر با بحث‌ها و درس‌های ما سر و کار دارند باید در داخل پرانتز، دو نکته را مورد تاکید قرار دهم:

• استقرا در بحث ما، به مدل استعدادیابی جانسون اوکانر اشاره دارد و نه مفهوم آن در علم منطق. اگر چه ریشه‌‌های استعداد استقرا و بحث استقرا در منطق چندان هم دور نیستند.
• همچنان که در درس‌های استعدادیابی پیشرفته مورد تاکید قرار گرفته، توانمندی و استعداد، دو مفهوم مرتبط اما متفاوت هستند. در ساده‌ترین تعریف، توانمندی استعدادی است که پرورش یافته و کارایی فرد را در محیط زندگی فردی و اجتماعی خود افزایش داده است.

راستش را بخواهی من هر وقت استعداد استقرا را به عنوان یکی از استعدادها می‌بینم، کمی به فکر فرو می‌روم.

احساس می‌کنم که استقرا، استعداد نیست که یکی داشته باشد و یکی نداشته باشد. یا اینکه یکی بیشتر داشته باشد و دیگری کمتر داشته باشد.

استقرا (که در مفهوم مورد نظر ما تا حد زیادی به بحث آنالوژی نزدیک است) یک توانمندی ضروری برای زندگی است.

اما شاید بتوان گفت، وقتی سیستم‌ها پیچیده‌تر می‌شوند، دیگر همه‌ی ما به یک اندازه از توانمندی استقرا بهره مند نیستیم.

به عنوان مثال، هر کودکی هم می‌فهمد که اگر خودروی سواری هنگام عبور از خیابان ممکن است او را زیر بگیرد، این احتمال در مورد یک کامیون هم وجود دارد.

اما همین کودک وقتی بزرگ می‌شود، نمی‌تواند به سادگی بفهمد که انتخاب رشته و شرط بندی بر روی اسب، بیش از آنچه در نگاه اول به نظر می‌رسد با هم شبیه هستند.

باورم بر این است که توانمندی استقرا یکی از توانمندی‌های ارزشمندی است که می‌تواند سرنوشت انسان‌ها را در محیط شغلی و درک انسان‌ها را از جهان، متحول کند.

تحول را این‌جا با دقت تمام به کار می‌برم و چون تغییر، شدت تحول را ندارد، از لغت تغییر استفاده نمی‌کنم.

میان پرده:

هیچ وقت دوست نداشته‌ام که مانند برخی دوستان در برخی شبکه‌های تلویزیونی، پیامی ساده و واضح را پس از آنکه در فیلم مطرح می‌کنند، زیرنویس کنم و بعد هم با جلسه کارشناسی دوباره آن را مطرح کنم و آخرش هم آن را بخشنامه کنم! اما اخیراً به علت اینکه از بعضی کامنت‌ها متوجه می‌شوم که برخی دوستانم کلاً در سرزمین فکری دیگری سیر می‌کنند و ظاهراً بیشتر به صورت توریستی به اینجا سرمی‌زنند، مجبورم بعضی چیزها را مستقیماً توضیح بدهم و زیرنویس کنم:

اگر کمی دقیق‌تر به روزنوشته‌ها و متمم و کلاس‌های درس من (که در دوران جوانی برگزار می‌کردم) و سمینارهای من نگاه کنی، می‌بینی که یکی از توانمندی‌هایی که برای ترویج و توسعه‌ی آن تلاش می‌کنم، توانمندی استقرا است.

می‌گویند ملتی که گذشته‌ی خود را نداند، محکوم به تکرار کردن آن است.

شاید جمله‌ی دقیق‌تر این باشد که: ملتی که گذشته‌ی خود را نفهمد، محکوم به تکرار کردن آن است.

تازه به نظرم، سطح مشکلات ما، بسیار کوچک‌تر از این جمله است. بسیاری از ما به عنوان یک فرد، گذشته‌ی خودمان را هم نمی‌فهمیم و نمی‌توانیم الگوهای تکراری در آن را تشخیص دهیم.

به همین دلیل محکوم به تکرار آنها هستیم.

حتی گاهی، همان الگوی رفتاری را که در #رابطه عاطفی به ما لطمه می‌زده در محیط کار هم با خود می‌بریم و متوجه نمی‌شویم.

همان خطاهایی را که هنگام جدا شدن از دوست قدیمی خود در آخرین گفتگوها داریم، به شکل مشابهی هم در هنگام #استعفا تکرار می‌کنیم.

اگر با این دید به نوشته‌های من نگاه کنی شاید درک این مسئله که چرا بحث لایک زدن در شبکه های اجتماعی را با خاراندن پشت میمون‌ها توسط یکدیگر مقایسه می‌کنم، ساده‌تر باشد.

پایان میان‌پرده و ادامه‌ی ماجرا:

ممکن است در اینجا این سوال پیش بیاید که برای پرورش توانمندی استقرا پیشنهادی داری؟

به نظرم بخش زیادی از این توانمندی را می‌توان زیر چتر بحث مهارت یادگیری مطرح کرد. اما فعلاً که هنوز فرصت شرح و بسط کامل آن فراهم نشده به نظرم سه تمرین دم دستی و ساده وجود دارد که می‌تواند تا حد زیادی به ما کمک کند.

تمرین اول را در ابتدای همین متن اشاره کردم و آن حل تمرین درس آنالوژی است.

بحثی هم که در تسلط کلامی تحت عنوان استعاره های مفهومی مطرح شده، تمرینی از همین جنس دارد و اگر چه آنجا فقط یک بار تمرین خواسته شده، اما اگر کسی واقعاً قصد نگارش بهتر و تحلیلی‌تر و افزایش قدرت تحلیل‌گری ذهنی داشته باشد، به نظرم (بدون اغراق) خوب است که هر روز صبح را با این تمرین آغاز کند و دفترچه‌ای را به این کار اختصاص دهد و هر روز، در یک برگ آن یک استعاره مفهومی را بنویسد و تشریح کند.

اما سومین نکته که به نظرم خیلی از ما از اهمیت آن غافل شده‌ایم، بحث تعریف و اهمیت تعریف کردن است.

شاید شما هم به محض اینکه بحث تعریف یا Definition پیش می‌آید، یاد یک یا چند نفر از اساتید دانشگاه خود بیفتید که از روی جزوه‌های خاک خورده یک تعریف فسیل شده با واژه‌های منقرض و منقضی را برای شما می‌خواند و اصرار داشت که آن را حفظ کنید.

(اگر بخواهیم نگاهی استقرایی و آنالوژیک داشته باشیم، فایل‌های پاورپوینت ۲۰۰۷ با آن فونت مسخره‌‌ی Arial و عکس‌هایی که در اسلاید قرار داده نشده‌اند بلکه به اسلاید تحمیل شده‌اند و تنها اهمیت اسلاید‌ها، عنوان دکتر فلانی است که زیر همه‌ی اسلاید‌ها تکرار شده و هر بار که استاد نگاهش به عنوان خودش می‌افتد، غرور و شعف از تک تک چهل و چند ماهیچه‌ی صورتش پدیدار می‌شود، معادل همان جزوه‌های خاک خورده‌ی ده سال قبل هستند).

اما تعریف را اگر از همان ریشه‌ی عربی زیبای آن یعنی شناختن و شناساندن در نظر بگیریم، اهمیت آن را بهتر می‌فهمیم.

برای درک بهتر اهمیت تعریف، فرض کنید که به زمانی دور یا سرزمینی دور رفته‌اید که با هم حرف می‌زنند اما هنوز به دانش و فن‌‌آوری نگارش مکتوب دست پیدا نکرده‌اند.

فرض کنید می‌خواهید به آنها مفهوم کتاب را توضیح دهید.

اولاً اینجاست که اهمیت تعریف را می‌فهمیم. ثانیاً می‌بینیم که ما چقدر، تعاریف متفاوتی از کتاب داریم.

همین تفاوت‌های ساده است که باعث می‌شود ایده‌های متفاوتی هم در مورد کتاب، آینده‌ی کتاب، نحوه کسب درآمد از طریق کتاب، نشر کتاب، جایگزین کردن کتاب با ابزارهای جدید و … به ذهن یکی می‌رسد و به ذهن دیگری نمی‌رسد.

برای اینکه این بحث پراکنده‌ی طولانی را با یک تعریف به پایان برسانم، به سراغ تعریفی بسیار ساده و سطحی از سیستم پیچیده می‌روم که هم تکرار بحث‌های قبل باشد و هم کمکی برای اینکه شباهت موریانه‌ها و کوچ پرندگان را بهتر ببینیم.

این تعریف را قطعاً با ساده‌سازی زیاد انجام می‌دهم. اما چون همه‌‌ی المان‌های آن را قبلاً‌ مطرح کرده‌ام، نوعی دوره کردن است و درک اهمیت تعریف را ساده‌تر می‌کند:

سیستم پیچیده چیست؟

• سیستم پیچیده از تعداد خیلی زیادی اجزای کوچک‌تر تشکیل شده است.
• هر یک از اجزاء، قوانینی برای رفتار خود دارند. قوانین رفتار این اجزا، الزاماً یکسان، یا شبیه نیست.
• وضعیت سیستم در هر لحظه، تابع وضعیت لحظه‌ی قبل آن است. به عبارتی وابستگی به مسیر یا Path Dependency وجود دارد.
• در اجزای سیستم، ممکن است ویژگی‌هایی وجود داشته باشد که به کل سیستم، قابل اطلاق نباشد.
• برای کل سیستم، ویژگی‌هایی قابل مشاهده و قابل تعریف است که در مورد تک تک اعضا، قابل مشاهده و قابل تعریف و قابل اطلاق نیست.

تذکر: مشخصه‌ی پنجم، به این معنا نیست که تمام ویژگی‌های سیستم پیچیده، در اجزای آن وجود ندارد. بلکه به این معنا است که وجود دارند ویژگی‌هایی که در کل سیستم باشند و در یک المان آن نباشند.

***

حالا به جامعه‌ی موریانه‌ها یا کوچ پرندگان فکر کن.

اگر فقط حرکت یک موریانه یا یک پرنده را ببینی، ممکن است در آن بی‌نظمی و آشفتگی ببینی.

اما وقتی به حرکت کل آنها نگاه می‌کنی، می‌بینی که توده‌ی موریانه‌ها و یا پرندگان در حال کوچ، الگویی نسبتاً منظم دارند. همان چیزی که ما به اسم زیبایی می‌فهمیم و از آن نام می‌بریم (قبلاً مجموعه‌ای از تصاویر کوچ پرندگان و مهاجرت دسته جمعی حیوانات را دیده‌ایم).

در مورد چهارم، عدم قطعیت مطرح شده در فیزیک کوانتوم مثال خوبی است. عدم قطعیت در مقیاس ریز وجود دارد و با حضور ناظر برای مشاهده، عملاً رفتار ذره‌ی در حال مشاهده، تغییر می‌کند.

اما مجموعه‌ی زیادی از ذره‌ها و اتم‌ها و مولکول‌ها در کنار هم، یک سنگ را می‌سازند که ناظر و اندازه‌گیری‌های ناظر، ویژگی‌هایش را دستخوش تغییر نمی‌کند.

در مورد پنجمین ویژگی، همیشه دما را مثال زده‌ام و می‌زنم. دما برای یک جسم قابل تعریف است اما برای یک مولکول قابل تعریف نیست. به عبارتی، با قرار گرفتن مولکول‌ها در کنار هم، یک ویژگی جدید ظاهر می‌شود که از بیرون به مجموعه‌ی آنها تزریق نشده. اما قابل سنجش و اندازه‌گیری است و تبعات آن قابل مشاهده است. ضمناً تک تک مولکول‌ها هم آن ویژگی را ندارند.

خیلی دقیق‌تر بگویم: چیزی به نام دما وجود ندارد. با وجودی که همه‌ی ما آن را حس و لمس می‌کنیم. معادلاتش را حل می‌کنیم. اثراتش را می‌بینم و حتی در موردش یک علم درست کرده‌ایم!

دما نامی است که ما برای برایند رفتار پیچیده‌ی ظاهر شده در مجموعه‌ای از مولکول‌ها مطرح می‌کنیم که هم زمان، هم به مولکول‌ها ربط دارد و هم ندارد.

ربط دارد چون اگر مولکول‌ها نبودند دما هم نبود و از طرفی، دما در نهایت حاصل انرژی جنبشی مولکول‌هاست.

ربط ندارد چون اگر تعدادی از مولکول‌ها را از جسم حذف کنی، دما هیچ تغییری نخواهد داشت. ضمن اینکه هیچ مولکولی نمی‌تواند بگوید که دمای من … است!

به همین دلیل بود که قبلاً نوشته بودم روانشناسی، علمی است که از دل زیست شناسی ظهور کرده است. همچنانکه زیست شناسی از دل شیمی ظهور کرده بود.

برانگیخته شدن، هیجانی شدن، بی انگیزه شدن، ناامید شدن، امیدوار شدن، همه از جنس دما هستند.

اگر کمی به مکانیک آماری علاقمند باشی، می‌توانی برای توده‌ی پرندگان در حال حرکت هم، دما تعریف کنی (که این کار را می‌کنند).

دمایی که حتی در برخورد دو گروه پرنده با یکدیگر، از یکی به دیگری منتقل می‌شود.

به همین شیوه، برای شبکه‌های اجتماعی هم دما و انتروپی تعریف می‌شود.

کسی که به اطلاعات شبکه های اجتماعی (چه از نوع اینستاگرام و چه تلگرام و چه حتی پیامک‌های ساده تلفن‌ها) دسترسی داشته باشد (منظورم الزاماً محتوا نیست. تعداد پیام‌ها و طول آنها و فاصله زمانی ارسال آنها و اینکه هر نفر به چند نفر در چه زمانی پیامی را ارسال کرده است) می‌تواند دما و انتروپی جامعه را محاسبه کند و بفهمد که الان،‌ نسبت به ده ثانیه قبل، جامعه سردتر است یا گرم‌تر. آنتروپی آن بالا رفته یا کاهش یافته است و حتی چه رفتاری را می‌توان برای جامعه پیش‌بینی کرد (در حدی که اگر سیخی را در دل جامعه فرو کند، جامعه کِی، کجا و چقدر جیغ می‌زند!)

زیاد و زیادی حرف زدم. توضیح شش نکته‌ی بعدی را به زمان دیگری موکول می‌کنم.

آموزش مدیریت کسب و کار (MBA) دوره های توسعه فردی ۶۰ نکته در مذاکره (صوتی) برندسازی شخصی (صوتی) تفکر سیستمی (صوتی) آشنایی با پیتر دراکر (صوتی) مدیریت توجه (صوتی) حرفه ای گری (صوتی) هدف گذاری (صوتی) راهنمای کتابخوانی (صوتی) آداب معاشرت (صوتی) کتاب «از کتاب» محمدرضا شعبانعلی کتاب های روانشناسی کتاب های مدیریت