تا کنون در چهار نوبت مطالبی را تحت عنوان «گزارش خرده‌ریزهای این چند وقت» منتشر کرده‌ام (اولین گزارش، دومین گزارش، سومین گزارش و چهارمین گزارش).

بنابراین بدون مقدمه و ارائه‌ی توضیحات تکراری، در قالب پنجمین گزارش به سراغ چند موضوعی که در روزهای اخیر توجهم را جلب کرد یا برایم تداعی شد می‌روم و درباره‌ی هر کدام کمی حرف می‌زنم.

مثل همیشه، متن‌ها را به شکل حداقلی ادیت می‌کنم. بنابراین اگر هم اشتباهی داشته باشد یا منطق استدلاش در جایی ضعیف باشد،‌ احتمالاً اصلاح نخواهد شد. فقط می‌نویسم و منتشر می‌کنم. زحمت اصلاح اشتباهات و جبران ضعف‌های استدلالی و تکمیل‌تر کردن موضوع، بر عهده‌ی «ذهن خواننده» است.

ابتدا به سیاستمداری اشاره می‌کنم که به «فروشنده ترانزیستور» معروف شد. سپس روایتی از یک سرقت کتاب در نشر ثالث را مرور خواهم کرد. بعد درباره‌ی بارداری دنیا جهانبخت حرف می‌زنم (بله درست خواندید). سپس چند کلمه‌ای در باب «ابتذال گفتمان عمومی» می‌نویسم.

فروشنده ترانزیستور | مردی که کشورش را دوست داشت

شارل دو گل از جلسه بیرون آمد و با لحنی تحقیرآمیز گفت: «این مرد که نخست وزیر نبود؛ یک ترانزیستور فروش بود!»

مردی که دو گل با او جلسه داشت، هایاتو ایکدا (Hayato Ikeda) نخست‌وزیر ژاپن بود. او به مردم کشورش قول داده بود که درآمد کشور را دو برابر خواهد کرد و زندگی بهتری برای مردم خواهد ساخت. برای این‌ کار چاره‌ای نداشت جز این‌که رابطه‌ی ژاپن را با سایر کشورها بهتر کند و به ویژه، در جلسه با سران کشورها، بکوشد بازارهای تازه‌ای برای محصولات ژاپنی فراهم کند.

ایکدا خجالت نمی‌کشید که به «بازاریاب محصولات ژاپنی» تبدیل شود و مثل یک فروشنده‌ی دوره‌گرد، از این کشور به آن کشور برود و برای محصولات کشورش مشتری پیدا کند (+/+).

شارل دو گل در آن دوران، بر خلاف هایاتو ایکدا هنوز نگاه سنتی به جایگاه سیاستمدار داشت و بازی قدرت را بیشتر در زمین توان نظامی و ائتلاف‌های سیاسی جستجو می‌کرد. به همین علت، نمی‌توانست به سادگی درک کند که چرا یک نخست وزیر باید بخش مهمی از جلسه‌اش را به تلاش برای فروش محصولات الکترونیک کشورش اختصاص دهد (این ماجرایی است که فرانسه بعداً در تعامل با سایر کشورهای آسیای جنوب غرب هم تجربه کرد. اما داستانش فراتر از این نوشته است. ماجرای معامله‌ی دوو – تامسون نمونه‌ی خوبی است که می‌توانید بررسی کنید).

ایکدا از ابتدا یک سیاستمدار پخته نبوده و موضع‌گیری‌هایش گاهی مردم را خشمگین می‌کرده است. مثلاً در زمانی که از فقر در کشور صحبت می‌شده، می‌گفته که حالا مردم کمی کمتر یا ساده‌تر غذا بخورند.

اما به تدریج به سطح بالاتری از پختگی رسید و زمانی که در سال ۱۹۶۰ نخست وزیر شد، اقبال عمومی به تدریج پشتوانه‌اش شد. ژاپن آن دوران با آمریکا تنش داشت و در داخل کشور هم، هنوز نابسامانی‌های مانده از جنگ جهانی دوم تجربه می‌شد. او هم‌زمان در داخل کشور آزادی‌های سیاسی را افزایش داد و سیاست «صبر و مدارا با مخالفان» را پیشه کرد. در بیرون هم سیاست تنش‌زدایی را پیگیر شد و کوشید رابطه با آمریکا را به سامان برساند.

او مخالفان سرسخت سیاسی خود را به سمت‌های مختلف (از جمله وزارت کار و وزارت کشاورزی) منصوب کرد و در شرایطی که بازی‌های المپیک ۱۹۶۴ از اهمیت سیاسی بالایی برخوردار بود (تصویر ژاپن آباد که با دنیا در تعامل است) اداره‌ی آن را بر عهده‌ی رقیب دیرینه‌اش ایشیرو کونو گذاشت.

ایکدا که در سال ۱۹۶۰ نخست وزیر شده بود و وعده‌ی دو برابر شدن درآمد (Double Income Plan) را طی ده سال به مردم داده بود، در سال ۱۹۶۴ درست یک روز پس از پایان المپیک تابستانی، به خاطر بیماری استعفا داد و ایساکو ساتو را به عنوان جایگزین پیشنهاد کرد. او در سال ۱۹۶۵ درگذشت. جالب این‌جاست که رقیب سیاسی او یعنی ایشیرو کونو به احترام او در انتخابات درون حزب شرکت نکرد و فضایی ایجاد کرد تا بر طبق خواسته‌های ایکدا، ایساکو به رهبری حزب برسد.

جزئیات داستان آن دوران جالب و آموزنده است و ارزش دارد که برای خواندنش وقت گذاشته شود. در واقع‌ انگیزه‌ی من از اشاره‌ی کوتاهم در این نوشته، بیشتر ترغیب خواننده است که وقت بذارد و جنبه‌های مختلف زندگی او را واکاوی کند. صفحه‌ی ویکی‌پدیای Ikeda و یکی دو منبعی که بالاتر لینک آن‌ها را دادم، نقطه‌ی شروع خوبی است و به تدریج راه‌تان را به سمت منابع بیشتر باز می‌کند.

سرقت کتاب از نشر ثالث

نشر ثالث اخیراً در اینستاگرام خود، تصویری از یک نامه را بدون هرگونه توضیحی منتشر کرد.

محتوای نامه گویای همه چیز است. به عنوان کسی که مورد دزدی قرار گرفته، محکوم کردن چنین اقدامی – آن هم وقتی عذرخواهی انجام شده – چندان شیرین نیست و گذشتن از آن هم – وقتی دزد به روش درست و مناسب جبران خسارت نکرده – چندان ساده نیست. و شاید به همین علت، نشر ثالث، کاملاً آگاهانه و هوشمندانه، هیچ توضیحی در کپشن عکس ننوشته است.

عکس‌العمل‌های مردم پس از انتشار این مطلب (در صفحه‌ی نشر ثالث و پس از آن در بسیاری صفحات دیگر) جالب بود. از گروهی که طبق معمول با فریاد «قضاوت نکنید» سر می‌‌رسند و انتظار دارند هیچ‌کس هیچ عکس‌العملی در برابر چنین رفتاری انجام ندهد.

گروهی دیگر هم پیدا شدند که آه و ناله می‌کردند و دلسوزانه می‌گفتند «کتاب برداشته. کتابخوان بوده. عاشق علم و یادگیری بوده. اشکالی ندارد.» بگذریم از این‌که این افراد صاحب مال نبوده‌اند و بخشش را باید ذی‌ضرر انجام دهد، و نیز بگذریم از این‌که نه کار محمدرضا فرزاد و نه کار نگار قادری، از جنس علم و یادگیری نبوده و از مقوله‌ی شعر و هنر بوده‌اند و خیلی شاعرانه است که تصور کنیم یک عاشق شعر، ممکن بوده بدون خواندن این اشعار بمیرد و ناگزیر دست به سرقت زده. برایم جالب بود که بعضی رفتارها در چشم ما «معصوم» جلوه می‌کنند و مثلاً ما چیزی شبیه «سرقت مقدس» داریم که از سرقت نامقدس (مثلاً دزدیدن لباس از لباس‌فروشی) جدا می‌شود.

اما راستش را بخواهید آن‌چه حس من را نسبت به این رفتار بد کرد، نفس سرقت نبود. همه‌ی ما از این نوع اشتباهات کرده‌ایم و می‌کنیم و مهم‌تر از نفس اشتباه، شیوه‌ی عذرخواهی و جبران است.

من این که کسی کتابی را با قیمت چهار سال پیش بدزدد و با همان قیمت پس بدهد، نمی‌توانم بفهمم. فکر می‌کنم فردی با چنین نگاهی،‌ اگر به سر و سامان برسد و مدیر یک شرکت بزرگ شود، از همان‌هایی خواهد شد که وام‌های میلیاردی می‌گیرند و سال‌ها بعد، به زور و زحمت پس می‌دهند و وقتی هم پای بهره و جبران تأخیر در میان است، ناگهان وا اسلاما سر می‌دهند و سنگ بانکداری بدون ربا را بر سینه می‌کوبند.

درباره روش عذرخواهی کردن پیش از این در متمم حرف زده شده. اما در این نوع موارد، فرض من این است که عذرخواهی باید دو مولفه داشته باشد: «هزینه کردن» و  «شکسته شدن پیش طرف مقابل.»

منظورم از هزینه کردن این است که حداقل حاضر شویم خطا را به قیمت روز آن جبران کنیم. و به نظرم بهتر خواهد بود اگر یک گام بیشتر برداریم (مثلاً یک کتاب هم به عنوان هدیه ضمیمه‌ی پول کنیم).

منظورم از شکسته شدن، این نیست که به دست و پای طرف مقابل بیفتیم. بلکه این است که حداقل ژست نگیریم و سرمان را بالا نگه نداریم. شاید وسواس من باشد. اما لغت‌های «اغلب» و «زیاد» در آخرین سطر نامه من را آزار می‌دهد. یعنی فرد حتی حاضر نیست بگوید «فردی که در آن دوران، پولی در بساط نداشت» یا «خواننده‌ای که پول نداشت».

خواننده‌ای که تأکید می‌کند «پول داشتم اما زیاد نداشتم» و «گاهی هم پول داشتم. اما اغلب نداشتم.» یعنی خلاصه،‌ بدبخت و بیچاره هم نبودم. فقط «حال نکردم» پول شما را بدهم.

روضه‌ای طولانی خواندم. درباره‌ی کسی که او را نمی‌شناسم و او هم به احتمال زیاد من را نمی‌شناسد. اما حس کردم حالا که هویت او ناشناخته است و از این بابت نگرانی نداریم، بد نیست یک رفتار ساده را زیر ذره‌بین بگذاریم و بیشتر درباره‌اش فکر کنیم. شاید به خودمان در جبران خطاهای مشابه کمک کند. چون از مسئله دور هستیم،‌ راحت‌تر درباره‌اش قضاوت می‌کنیم. شاید وقتی نوبت خودمان باشد، قضاوت‌مان سوگیری پیدا کند و آن روز، قضاوتی که نسبت به این فرد ناشناس داشته‌ایم، می‌تواند به کمک‌مان بیاید تا خطای خود را به شیوه‌‌ای بهتر جبران کنیم.

به عنوان نکته‌ی پایانی این را بگویم که اگر به تحلیل دقیق‌تر چنین بحث‌هایی علاقه‌مند هستید، کارهای کولبرگ (Kohlberg) در زمینه‌ی رشد اخلاقی (Moral Development) می‌تواند نقطه‌ی شروع خوبی باشد. او در موارد این‌چنینی به جای این‌که از من و شما بپرسد که: «قضاوت‌تان درباره‌ی این فرد چیست؟» سوال جالب‌تری می‌پرسد: «معیارهایت برای قضاوت در مورد او چیست؟» و با این کار، سعی می‌کند تشخیص دهد که لایه‌های تفکر اخلاقی تا چه حد درون ما عمیق شده و شکل گرفته است.

درباره‌ی بارداری دنیا جهانبخت و ژانر تأسف 

یکی از ماجراهای داغ این چند وقت در اینستاگرام، بارداری دنیا جهانبخت بوده است. فالوورهای یازده میلیونی دنیا جهان‌بخت به اندازه‌ی کافی به خیلی‌ها فشار می‌آورد که با اعلام یک صفحه برای نوزاد به دنیا نیامده و چهارصد کیلویی شدن صفحه‌ی این نوزاد، آه از نهاد عده‌ای در آمد.

ما که در شکم دنیا جهانبخت نیستیم و نمی‌دانیم که الان در آن‌جا کودکی زندگی می‌کند یا این‌که مخاطبان او صرفاً سر کار گذاشته شده‌اند. اما حرف من نه در مورد دنیا جهان‌بخت است و نه درباره‌ی آن کودک نگون‌بخت.

می‌خواهم این موضوع را بهانه کنم تا درباره‌ی یک «ژانر تأسف» در سوشال مدیا (و البته گفتگوهای روزمره) اشاره کنم.

در این ژانر تأسف معمولاً چنین حرف‌هایی مطرح می‌شود:

• آیا می‌دانی صفحه‌ی شفیعی کدکنی در اینستاگرام چقدر فالوور دارد؟ بعد چهارصدهزار نفر اکانت نوزادی را که معلوم نیست وجود دارد یا نه فالو می‌کنند!
• آیا می‌دانی فلان نویسنده یا کارگردان یا دانشمند در فیس‌بوک یا اینستاگرام چقدر فالوور دارد؟ بعد مثلاً نفیسه روشن دو و نیم میلیون فالوور دارد و تازه اعلام می‌کند که به «سحر و جادو» هم ایمان آورده و مردم هم لایک می‌کنند.
• آیا می‌دانی ویدئوی سخنرانی استاد بزرگ فلسفه یا اخلاق یا بنیان‌گذار فلان کسب و کار فقط چند هزار بار دیده شده؟ بعد مثلاً ویدئوی آقای … با حرف‌های انگیزشی و شومن‌بازی چندصدهزار یا چند میلیون بار دیده شده است.
• چند نفر از شما این عکس را می‌شناسید؟ ایشان فلان دانشمند ایرانی در فلان شرکت آمریکایی هستند. اما همین شما سحر تبر را می‌شناسید و ماجرایش را پیگیری می‌کنید.

این فقط در گفتگوهای عمومی مردم نیست. حتی پیش آمده که من نزد دوست فرهیخته‌ای بوده‌ام و او از مخاطب نداشتن گله کرده و بعد خودش را با آدمی مقایسه کرده که مخاطب عام گسترده دارد و سفره‌ی دل گشوده و از این‌که جامعه به این نقطه رسیده، گلایه کرده است.

من همیشه از افرادی که «ژانر تأسف» را دنبال می‌کنند یا در این ژانر حرف می‌زنند می‌ترسم. دقیق‌تر بگویم: نمی‌ترسم، اما نگران می‌شوم.

خیلی وقت‌ها ما باید یاد بگیریم «دنیایی را که هست» بپذیریم، نه این‌که «دنیا را آن‌چنان که باید باشد» تصور کنیم. می‌فهمم که تغییر در دنیا، زمانی حاصل می‌شود که ما به آن‌چه هست قانع نشویم و برای آن‌چه دوست داریم باشد،‌ تلاش کنیم. اما وقتی شکاف میان «هست» و «باید باشد» زیاد شود،‌ دردسرهای زیادی پدیدار خواهد شد.

دنیا همین است که هست. سرگرمی و Entertainment‌ جذاب‌تر است یا یک بحث فرهنگی. اصلاً دنیای درست دنیایی است که یک فیلسوف بزرگ هزار فالوور داشته باشد و دنیا جهان‌بخت ده میلیون فالوور. “باید گریست” بر دنیایی که عکس این حالت در آن حاکم باشد. آن دنیا، یک دنیای واقعیِ انسانی نیست. بلکه یک زندان بزرگ است که انسان‌ها را بر خلاف طبیعت‌شان به مصرف کردن محتوایی که دوست ندارند و سبک زندگی‌ای که نمی‌پسندند وادار کرده‌اند.

باید میخانه‌ها شلوغ‌تر از کتابخانه‌ها باشد. باید مردم برای دیدن یک هنرپیشه صف بکشند اما از کنار یک تئوریسین بزرگ فیزیک، آرام و بی‌صدا و بی‌توجه بگذرند. حالا چرا این‌قدر بر این بایدها تأکید می‌کنم؟

چون وقتی «دنیا را آن‌چنان که هست نپذیریم» راه برای خرافه باز می‌شود. به «قبل از دنیا» یا «بعد از دنیا» چیزی اضافه می‌کنیم تا «شکاف بین هست و باید باشد» پر شود.

این مسئله از اینستاگرام تا دنیای فیزیکی همه جا وجود دارد. ما یک «اینستاگرام ایده‌آل» برای خودمان تصور می‌کنیم که افراد رفتاری متفاوت، فرهنگی و «غیرطبیعی» در آن داشته باشند. یک «دنیای ایده‌آل» تصور می‌کنیم که در آن همه خوشبخت هستند و حق به حق‌دار می‌رسد و منابع به شکلی منصفانه توزیع شده است و …

ایده‌ی تناسخ از کجا به وجود آمد؟ از این‌که آدم‌ها نتوانستند بپذیرند که در میان انسان‌ها می‌تواند نابرابری‌های فراوان وجود داشته باشد (همان‌طور که در میان حیوانات دیگر وجود دارد). نتوانستند بپذیرند که فرایند بیولوژیک تولد، می‌تواند بعضی‌ها را ناقص یا بیمار به دنیا بیاورد. نتوانستند بپذیرند که یک نفر ممکن است بدشانسی بیاورد و تحت سایه‌ی یک دیکتاتور به دنیا بیاید و فردی دیگر خوش‌شانس باشد و در بستر دموکراسی رشد کند و بالنده شود.

پس آمدند چیزی به «قبل از دنیا» افزودند: لابد ما قبلاً جایی بوده‌ایم و جوری زندگی‌ کرده‌ایم که اکنون مستحق این وضعیت هستیم.

می‌بینید؟ مسئله حل نشد. فقط یک مسئله‌ی تازه به مسئله‌ی قبلی اضافه شد. خرافاتی مثل تناسخ متولد شد.

در این باره می‌توان بسیار بیشتر نوشت. چه درباره‌‌ی اینستاگرام که با توجه به ویژگی‌هایش الان کاملاً وضع طبیعی دارد و چه درباره‌ی کل دنیا که همه‌ی این زشتی‌ها و تلخی‌هایی که به «چشم» ما می‌آید، ویژگی ناگزیرِ آن است و اگر چه تلخ و سخت، اما ناگزیریم آن را بپذیریم.

با توجه به این‌که بحث گسترده‌تر از حوصله‌ی خواننده‌‌ خارج است، از توضیح بیشتر اجتناب می‌کنم و فقط تأکید می‌کنم که یک دنیای تخیلی احمقانه بر اساس استانداردها یا ایده‌آل‌های خودمان نسازیم. چنان دنیایی وجود ندارد. دنیا همین است که هست. سعی کنیم آن را دوست داشته باشیم و با آن کنار بیاییم و البته به اندازه‌ی توان‌مان برای بهتر شدنش تلاش کنیم.

اما «ژانر تأسف» را متوقف کنیم و انتظار نداشته باشیم که دنیای بیرون، اصول و ارزش‌ها و باورها و اولویت‌های ما را منعکس کند.

درباره ابتذال گفتمان عمومی

چند روز پیش کاری پیش آمد و از کنار دانشکده مکانیک گذشتم. جایی که سال‌های ۷۶ تا ۸۰ را در آن‌جا زندگی کردم و گذراندم. جلوی دانشکده‌ی ما میدانی بود که گاهی دور آن می‌نشستیم و صحبت می‌کردیم.

گاهی این بحث‌ها ساعت‌ها پس از پایان کلاس ادامه پیدا می‌کرد. بحث درباره‌ی این‌که خدا هست یا نیست. نیچه یک نویسنده‌ی پریشان‌گوست یا نابغه. سهم دولت در اقتصاد چقدر باید باشد؟ چپ‌ها چه می‌گویند؟ راست‌ها دنیا را چگونه می‌فهمند؟ هوش مصنوعی به کجا می‌رود؟ آیا روباتیک قرار است شغل‌ها را در کارخانه‌ها کاهش دهد؟

هم‌زمان با این بحث‌ها که در میان ما دانشجویان وجود داشت، در بیرون،‌ یعنی جامعه بحث‌های گسترده‌تری شکل گرفته بود. نویسندگان و سیاستمداران درباره‌ی «مردمسالاری دینی» حرف می‌زنند. از «حاکمیت مردم بر سرنوشت خویش» سخن می‌گفتند و درباره‌ی «عزت ملی» حرف می‌زدند.

یادم هست که دکتر خیّر استاد درس کنترل، روزی از کنار ما می‌گذشت. بحث‌های ما را شنید. لبخندی زد و گفت: آفرین. آفرین. این بحث‌ها را ادامه دهید. به درس محدود نشوید. بحث‌های امروز شما دغدغه‌ها و بحث‌های دهه‌های بعد جامعه را می‌سازد و به آن‌ها جهت می‌دهد.

دکتر خیّر فوت کرد. نماند و ندید این روزها را و این‌که گفتمان غالب در جامعه به کجا رسیده است.

بیست و پنج سال قبل، فکر نمی‌کردیم جامعه بر سر موضوعاتی نظیر این‌که «در واکسن GPS جا می‌شود یا نمی‌شود» به دو پاره تقسیم شود. یا بر سر این‌که «مرده بعد از مرگ چشم باز می‌کند یا نمی‌کند؟» یا بر سر این‌که «شرق بهتر است یا غرب؟» «کوبا پیشرفته‌تر و قابل‌اعتمادتر است یا آمریکا؟»

کاش خیّر بود و جواب‌مان را می‌داد. آیا ما بیست و پنج سال قبل بر موضوعات نادرستی بحث می‌کردیم؟ یا او اشتباه می‌کرد که می‌گفت بحث‌های ما قرار است جهت آینده‌ی کشور را بسازد؟

آموزش مدیریت کسب و کار (MBA) دوره های توسعه فردی ۶۰ نکته در مذاکره (صوتی) برندسازی شخصی (صوتی) تفکر سیستمی (صوتی) آشنایی با پیتر دراکر (صوتی) مدیریت توجه (صوتی) حرفه ای گری (صوتی) هدف گذاری (صوتی) راهنمای کتابخوانی (صوتی) آداب معاشرت (صوتی) کتاب «از کتاب» محمدرضا شعبانعلی کتاب های روانشناسی کتاب های مدیریت