در میان تعریف‌هایی که از انسان خوانده‌ام و شنیده‌ام، دوست‌داشتنی‌ترین تعریف این بوده که انسان، موجودی پردازش‌گر است. اطلاعات را دریافت، پردازش،‌ ذخیره و بازیابی و منتقل می‌کند.

این نگرش، علاوه بر زیبایی ظاهری با چارچوب‌های علمی و دانسته‌های امروز انسان – از جمله آنچه در روانشناسی شناختی هم می‌گویند – همسویی و هم‌خوانیِ بالایی دارد.

به عبارتی، ما مجموعه‌ی متراکمی از اطلاعات هستیم. داده‌های اولیه را در بدو تولد در قالب ژنوم از والدین می‌گیریم و داده‌های ثانویه را به مرور از محیط می‌گیریم و در نهایت، اندوخته‌های خود را از طریق نگارش، تعامل، گفتگو و یا جفت‌گیری، به دیگران منتقل می‌‌کنیم و می‌میریم.

اینکه هر کس در این میان کدام راه‌ها را برگزیند، قطعاً یک انتخاب شخصی است و ممکن است انتخاب‌های من با انتخاب‌های تو و انتخاب‌های ما با انتخاب‌های دیگران، یکسان نباشد.

در اینجا ممکن است کسانی که انسان را مرکز عالم هستی می‌بینند، با خود بگویند که چنین تعریفی ممکن است ما را تا حد یک کامپیوتر پایین بیاورد.

این حرف، هم می‌تواند درست باشد و هم نادرست.

درست از این جهت که بسیاری از ما، صرفاً به انباری از اطلاعاتِ بی‌کارکرد و بی‌خاصیت تبدیل شده‌ایم و نواری هستیم که محفوظات خود را بارها و بارها برای هر گوش شنوایی که بیابیم، بازپخش می‌کنیم.

کسانی که به این سبک زندگی می‌کنند، باید بپذیرند که تفاوت چندانی با سیستم‌های دیجیتال پردازش اطلاعات ندارند و اگر هم در جنبه‌ای برتری دارند، به پس از مرگ‌شان باز می‌گردد، چون در مقایسه با کامپیوترها، زودتر تجزیه می‌شوند و طبیعت را سریع‌تر از وجود خود آسوده می‌کنند.

اما قاعدتاً ما می‌توانیم فراتر از ساخته‌های دست خود باشیم (لااقل امروز می‌توانیم. شاید چند سال یا چند دهه بعد دیگر چنین حرفی، جز ادعایی پوچ و خاک خورده نباشد).

به شرطی که با محیط خود، تعاملی هوشمندانه‌تر و بهینه‌تر داشته باشیم و در دریافت و پردازش و ذخیره و بازیابی اطلاعات، مدبرانه‌تر عمل کنیم.

قاعدتاً اینکه هوشمندانه‌تر یا بهینه‌تر یا مدبرانه‌تر چه معنایی می‌تواند داشته باشد، سوال ساده‌ای نیست و من ترجیح می‌دهم در اینجا با پذیرش اینکه این سه واژه، بدون توضیح بیشتر، هیچ معنایی ندارند از کنارشان عبور کنم.

آنچه اینجا می‌خواهم به آن بپردازم، گوشه‌ای از استعاره مفهومی انسان به عنوان پردازنده‌ی اطلاعات است.

درباره سه نوع سوال

پرسیدن، یکی از ویژگی‌ها و توانمندی‌های ارزشمند ما انسان‌هاست.

پرسیدن گاه می‌تواند به صورت کاملاً تصریحی باشد. من شما را می‌بینم و می‌پرسم: چه شد که الان این‌قدر خوشحال هستی؟ یا اینکه چرا دیگر لبخند بر لبانت نیست؟ یا چگونه ثروتمند شدی؟ یا چه شد که ثروتمند نشدی؟ یا چگونه علاقه‌ات به حافظ بیشتر از سعدی شد؟ یا چگونه فلسفه غرب بیش از فلسفه شرق بر دلت نشست؟

اینها همه سوال‌های تصریحی هستند که مستقیماً از دیگری می‌پرسیم.

اما سوال‌ها می‌توانند تلویحی باشند. به این معنا که آنها را مستقیماً از دیگری نمی‌پرسیم. اما آن سوال‌ها را گوشه‌ی ذهن خود نگه می‌داریم و بر اساس آن سوال‌ها وارد تعامل با طرف مقابل می‌شویم.

این نوع سوال‌ها، باعث می‌شوند بخش‌های زیادی از اطلاعات غیرضروری دریافتی مغز ما حذف شوند و بخش‌های دیگری پررنگ‌تر شده و در ذهن ما ثبت شوند و باقی بمانند.

اشتباه نیست اگر بگوییم، چشم پاسخ سوالی را می‌بیند که ذهن ابتدا آن را پرسیده باشد و گوش، پاسخ سوالی را می‌شنود که ابتدا ذهن آن را مطرح کرده باشد.

البته لایه‌ی دیگری از سوال پرسیدن هم قابل تصور است و آن، سوال‌هایی است که به شکل ناآگاهانه در وجود ما شکل می‌گیرند و رشد می‌کنند.

تخم این سوال‌ها را – خوب یا بد – والدین و جامعه و مدرسه، در نهاد ما می‌کارند و به تدریج، چنان در وجود ما رشد و ریشه می‌کنند که گاه نمی‌توانیم بین آن سوال‌ها و خودمان، مرزی قائل شویم. حتی اگر از ما بخواهند که برخی از آن سوال‌ها را کنار بگذاریم، مقاومت می‌کنیم. چون احساس می‌کنیم با این کار، تصویری که از خود در خود داریم آسیب می‌بیند و محو می‌شود.

از هر کسی چه بپرسیم؟

فرصت زندگی محدود است و تعداد تعامل‌ها محدودتر.

پس ظاهراً کسی مسیر زندگی را – با هر متر و معیاری که خود می‌پسندد و تعریف می‌کند – بهتر و سریع‌تر و کم‌هزینه‌تر می‌پیماید که بسته به آنچه می‌جوید، سوال‌های بهتری بپرسد.

سوال بهتر پرسیدن کمی کلی‌ است. باید دقیق‌تر بگوییم:

در مواجهه با هر فرد یا رویداد یا نهاد یا مجموعه‌ای، بهترین سوال (یا سوال‌هایی) که می‌شود پرسید چیست.

از بین رویدادها و نهادها و مجموعه‌ها و انسان‌ها، اینجا فقط در مورد انسان‌ها می‌نویسم.

انسان‌ها متنوع هستند و سوال‌ها هم متنوع.

اما دلم می‌خواهد برخی از سوال‌هایی را که از برخی  از انسان‌ها می‌توان پرسید در اینجا فهرست کنم. مطمئنم که شما سوال‌های بیشتر و بهتری دارید که به فهرست من بیفزایید:

 از بعضی انسان‌ها باید تکنیک پرسید. چکار کردی که چای تو خوشمزه‌تر از چای من شد؟ چه کردی که موتور خراب خودروی من استارت خورد؟ چگونه نامه‌ای بنویسم که زودتر به من وام بدهند؟ چگونه گریه کنم که دل شریک عاطفی‌ام به درد بیاید و گذشته‌ام را بر من ببخشد؟

 از بعضی انسان‌ها باید خاطره شنید. بعضی از انسان‌ها، مخزن خاطراتند. غنای این مخزن، چندان هم که در نخستین نگاه به نظر می‌رسد، به سن و سال ربطی ندارد. بعضی‌ها را انگار برای تبدیل کردن اتفاق‌ها و رویدادها به خاطره‌ها و داستان‌ها ساخته‌اند. آنها می‌توانند رویدادی را که هرگز برای تو اتفاق نیفتاده، چنان تعریف و تبیین کنند که به بخشی از خاطراتت تبدیل شود. این کار می‌تواند تلخ یا شیرین، خوب یا بد باشد. اما اگر این سوال را از فرد درستی پرسیده باشیم، پاسخ آن می‌تواند بخشی از مسیر زندگی را کوتاه‌تر یا لااقل هموارتر کند.

 از بعضی انسان‌ها باید کلمات کلیدی پرسید. شاید خوب حرف نزنند. شاید اصلاً حرفی نداشته باشند که بزنند. شاید دنیایشان دورتر از دنیای ما باشد. اما چیزی دارند که ممکن است دیگران نداشته باشند. آنها خدایان کلمات کلیدی هستند. اسم‌های اعظم را می‌دانند. نه الزاماً در راه آسمان. که حتی در مسیر زمین.
دوران دبیرستان، برای یکی از دانشجویان ارشد دانشگاه – که فارغ‌التحصیل مدرسه‌ی خودمان بود – کار می‌کردم. یک بار به من گفت: محمدرضا سه علم هست که اگر برایشان وقت بگذاری، زندگی برایت شیرین‌تر می‌شود. سه علم دیگر هم هست که در ابتدا جذابیت و جذبه‌ی فراوان دارد. اما تو را به جهانی خسته‌کننده و تاریک می‌برد. این شش تا را برایت می‌نویسم. یادگاری نگه دار. آن برگه را به عنوان یادگاری جدی گرفتم؛ اما محتوایش را به فراموشی سپردم. امروز – که آن برگه را در جستجوی کاغذهای قدیمی پیدا کردم – یادم افتاد که چه چیزی را در کجا شنیدم و چگونه فراموش کردم (و همین شد که ترغیب شدم این حرف‌ها را اینجا برایتان بنویسم).

 از بعضی باید نقشه راه خواست. آنها شاید همراه خوبی نباشند اما می‌توانند نقشه راه را برایمان ترسیم کنند. بگویند از کجا باید شروع کرد. در مسیر، چه منزل‌گاه‌هایی وجود خواهد داشت و سرمنزل نهایی، چگونه جایی است.

 از بعضی، تنها باید جواب خواست. گاه زندگی، فرصتی پیش روی ما قرار می‌دهد تا در حضور کسانی قرار بگیریم که پخته‌تر و عمیق‌تر از ما هستند و در مسیری که ما رویای پیمودن آن را داریم، راهِ بسیار پیموده‌اند. از اینها می‌شود پاسخ خواست. پاسخی که مستقیم و هضم نشده، به ما داده شود، خوراک خوبی نیست. اما نشانه‌ی خوبی است. می‌تواند کمک کند تا راه را گم نکنیم. درست مانند کسی که می‌گوید سه بار که دور آن کوه پیچیدی، سنگی بزرگ و لایه‌لایه را خواهی دید. این نشانه نمی‌تواند ما را به مقصد برساند. اما می‌تواند کمک کند که در میانه‌ی راه، از درستی و نادرستی مسیری که آمده‌ایم مطمئن شویم. خصوصاً اگر به چشم و ذهن آن کس که این جواب‌ها را می‌داند، حتی بیش از چشم و ذهن خویش اعتماد داشته باشیم.
این نوع افراد، حرف‌شان حتی فراتر از نقشه‌ی راه است. شاید بتوان گفت محک و معیارِ سنجشِ راه از بیراهه است. اگر چه دیدن و یافتن و هم‌کلامی با اینها،‌ قاعدتاً علاوه بر وقت، به بخت هم نیاز دارد.

 از بعضی هیچ سوالی نباید پرسید. کسانی که داشته‌شان، سوال است. کسانی که ذهن‌شان بیش از آنکه انباشته از پاسخ‌ باشد، انباشته از سوال است. آنها می‌توانند سفره‌ای از سوال‌ها را پیش روی ما پهن کنند و با سوال‌هایی که به ما می‌آموزند، ما را به کشف دنیاهای جدید دعوت کنند. آنها فرصتی در اختیارمان قرار می‌دهند تا توشه‌ای از سوال‌ها برگیریم و در مسیر زندگی، به دنبال دیگرانی بگردیم که پاسخی برای آن سوال‌ها دارند. یا شاید؛ نقشه راهی برای رسیدن به آن پاسخ‌ها.

 از بعضی دیگر هم هیچ سوالی نباید پرسید. کسانی که دانسته‌هایشان، پاسخی به هیچ سوالی نیست و حرف‌ها و دانسته‌هایشان جز باری بر مغز و جان ما، چیزی اضافه نمی‌کند. و چقدر این گروه، در حال رشد و زایش هستند. شاید باید هر کسی را که برای نخستین بار دیدیم، در این گروه قرار دهیم و بعد منتظر بمانیم تا اثبات کند به گروه دیگری تعلق دارد.

امروز که گذشته را مرور می‌کنم، به خوبی می‌بینم که در پرسش‌هایم چه فرصت‌‌سازی‌ها و فرصت‌سوزی‌هایی داشته‌ام.

بیشتر سوال‌هایی که برایم مهم بود را از بیشتر انسان‌هایی که می‌توانستند در مسیر زندگی‌ام مهم باشند، پرسیده‌ام.

اما آنچه گاهی برایم تاسف می‌آورد این است که گاهی، در انتخاب اینکه چه سوالی را باید از چه کسی پرسید، هوشمندانه عمل نکردم.

هوشمندانه را هر جور که می‌خواهید تعریف کنید. تعریف من این است که امروز، سوال‌های درستی که از انسان‌های نادرستی پرسیدم، بخشی از حسرت‌های زندگی‌ام را می‌سازند.

+307

  

سال جدید هم مانند سال قبل و سال‌های قبل‌تر و در ادامه‌ی آنها، با خبرهای تلخ خود از راه رسیده و در کنار ما جا خوش کرده است.

اتفاق بد می‌افتد. مثل اتفاق‌ خوب و ظاهراً باید وجود آنها و روی‌دادن آنها را پذیرفت.

اما بعضی اتفاق‌های بد، بدتر از برخی دیگر هستند. اتفاق‌هایی که احساس می‌کنیم بیش از آنکه به تصمیم‌های نادرست ما بازگردند، به جبر جغرافیایی باز می‌گردند.

سیل در آذربایجان و بخش‌های دیگری از غرب و  شمال غرب کشور، از این جنس است. از اقلیتی که در حال سلفی گرفتن و تجربه‌ی هیجان، فوت کردند بگذریم، اکثر کسانی که از دست دادیم، نه به علت تصمیم یا رفتار اشتباه‌شان، بلکه صرفاً به علت موقعیت جغرافیایی‌شان قربانی این حادثه شدند.

خیلی چیزها در زندگی قابل تغییرند. خیلی چیزها هم نیستند. یا به سادگی نیستند. این حرف تلخی است که شاید به مذاق خیلی‌ از سخنرانان انگیزشی خوش نیاید. اما چندان هم قابل انکار نیست.

چنانکه کسی که در ژاپن به دنیا می‌آید، قرار است ده سال بیشتر از کسی زندگی کند که در ایران به دنیا آمده است. مهاجرت‌ها هست. سوانح هست. مرگ‌های زودرس و دیررس هستند. اما هم‌چنانکه اهل آمار می‌گویند، امید به زندگی تفاوت دارد و این امید زندگی از نقطه‌ای به نقطه‌ی دیگر تغییر می‌کند.

کم نبودند ایرانیان عزیزی که در سیل اخیر، تاریخ زندگی‌شان صرفاً به خاطر موقعیت جغرافیایی‌شان به پایان رسید.

همچنانکه در این روزها، انفجارهای مکرر تلخ در سوریه هم، با قربانیان غیرنظامی آن، کام ما را تلخ می‌کند. ساکنان فوعه و کفریا که در انفجار تروریستی احرارالشام کشته شدند، شاید صرفاً به خاطر تولد در آن روستا قربانی شدند و اگر در نقطه‌ی دیگری از سوریه یا جهان به دنیا می‌آمدند، سرنوشت دیگری در انتظارشان بود.

جبر جغرافیایی واژه‌ی تلخی است. دلم می‌خواهد با همه‌ی آن چیزی که یاد گرفته‌ام، وجود آن را انکار کنم. اما جدی‌تر از آن است که بتوان آن را پنهان کرد.

در افسانه‌های قدیمی سومر آمده که هر وقت بلایی نازل می‌شد، همه‌ی مردم شهر گرد هم جمع می‌شدند و فریاد می‌زدند: آیا ما به گناه نیاکان‌مان مجازات می‌شویم؟

این هم هست. اما گاهی – بدون اینکه علتی شفاف در ذهن داشته باشم – احساس می‌کنم که تاریخ هم عموماً انتقام جغرافیا را پس می‌دهد. خاک خاورمیانه، همواره چنان آغشته‌ی تلخی‌ها بوده که به قول یک دوست، حتی وعده‌ی حضرت موسی هم مهاجرت بوده است.

+302

  

گاهی با خودم می‌گم کاش محسن چاوشی وقت بیشتری می‌گذاشت و شعرهای بیشتری از مولوی رو می‌خوند.

این شعر زندان رو (بمیرید، بمیرید،‌ در این عشق بمیرید) هر چقدر گوش می‌دم خسته نمی‌شم.

لینک دانلود فایل mp3 بمیرید با صدای محسن چاوشی

داشتم فکر می‌کردم خیلی پررویی می‌خواد که آدم در مورد یک تک آهنگ که دوست داره نظر بده؟ خصوصاً وقتی متخصص موسیقی و حتی آشنایی با موسیقی نیست؟

بعد خودم رو قانع کردم که به هر حال، موسیقی برای مخاطب تولید می‌شه و شاید یک مخاطب به اندازه‌ی یک رای خودش برای خودش بتونه نظر بده.

اون هم در دنیایی که مردم فکر می‌کنن حتی بدون درک و دانش و سواد، یک رای خودشون رو می‌تونن در مورد سرنوشت یکی دیگه هم خرج کنند و با افتخار بهش می‌گن دموکراسی.

بگذریم.

از موسیقی سر در نمیارم. دستگاه‌های موسیقی و نُت‌ها و جنس صدا و چیزهای دیگه رو هم نمی‌شناسم. اما در مورد اکثر شعرهای مولوی که چاوشی می‌خونه، حس خوبی دارم.

به نوع صداش و حتی نفس نفس زدن‌های وسطش که گاهی کاملاً شنیده می‌شه. به شوری که در اون موسیقی الکترونیکی هست. به مدرن بودن آلات موسیقی. چون مولوی در زمان خودش هم سنتی نبوده که بشه به سادگی با لباس سنتی به بزم عام دعوتش کرد.

ادبیات فارسی رو در دانشگاه، پیش استاد طه حجازی خوندم. یک بار هم در قفل و کلید به ایشون اشاره کردم و هنوز هم خاطره‌های دیگری از ایشون و کلاس‌شون دارم که سر فرصت نقل می‌کنم.

خوب یادم هست که اون سال‌ها، آهنگ مست و دیوانه که علیرضا عصار در آلبوم حال من بی تو خونده بود، زیاد شنیده می‌شد. شاید هم – اگر درست یادم باشه – تازه منتشر شده بود.

طه حجازی، استاد بزرگوار و دوست‌داشتنی ما که خیلی دوست‌شون داشتم و کلاس‌های آخر شب ایشون (شش تا هشت یا چیزی شبیه این) بهشت من بود، سر کلاس در مورد حالِ شعر و شاعر حرف می‌زدند.

طه حجازی ایستاد. درس مانند مستی که تلو تلو می‌خوره و هر لحظه قرار بیفته، پاهاش رو روی زمین می‌کوبید و راه می‌رفت و هر لحظه هم شاید نزدیک بود بیفته و صدای کوبیدن پاهاش و صدای محکم و استوار خودش در کلاس پیچیده بود که می‌خوند: من مست و تو دیوانه. ما را که برد خانه…

وقتی شعر رو خوند. ایستاد.

ما رو نگاه کرد و گفت: بچه‌ها. اگر من مستم و تو دیوانه و ما داریم با هم حرف می‌زنیم، نمیشه که با های و هوی و ناله کردن و رعایت دستگاه‌های موسیقی، این حرف‌ها رو بزنیم. من باید مثل مست حرف بزنم. شما هم مثل دیوانه بشنوید.

نمی‌دونم چرا. اما سال‌ها بعد وقتی داشتم آهنگ کولی (شعر سیمین بهبهانی) با صدای همایون شجریان رو می‌شنیدم، احساس کردم توی بعضی قسمت‌هاش، می‌شه آتش و تنهایی کولی رو حس کرد.

دکتر سروش توی تفسیر مثنوی، اگر اشتباه نکنم دفتر اول، یه جایی به بحث مقدمه‌‌ی عربی منثور مولوی رسیده بود.

اونجا که مولوی می‌گه: هذا کتاب المثنوی و هو اصول اصول اصول الدین فی کشف الاسرار الوصول و الیقین.

به واسطه‌ی بحثی نکته‌ی جالبی رو اشاره کردند و اون، ضعف‌های متعدد از لحاظ وزن و انتخاب کلمات در شعر مولوی است.

ایشون مقایسه‌ی جالبی با حافظ داشتند. می‌گفتند که مولوی، حرف‌هاش زیاد بود و وقت و فرصت نداشت که برگرده و دوباره حرف‌های قبلی رو ببینه. می‌خواند و می‌گفت و حرف‌ها هم ثبت می‌شد و میرفت.

شاگردان، ارادت عجیبی به ایشان داشتند و اگر مولوی حتی با لهجه یا اشتباه هم تلفظ می‌کرد، ایشان هم به همان شکل ثبت و ضبط می‌کردند. با وجود این دقت در ثبت، مولوی وقتی برای بازخوانی و بازبینی آنها نمی‌گذاشت و عبور می‌کرد.

سروش اشاره می‌کنه که ابیات رفیعی و بلندمرتبه‌ای از لحاظ بلاغت و نیز ساختار در مثنوی وجود داره که می‌شه مطمئن بود توانایی مولوی در ادبیات و شعر (مستقل از مفاهیم) بسیار بالاست.

کسی که چنان ابیاتی رو گفته، قاعدتاً با یک بار بازنگری می‌تونست بسیاری از ابیات خودش رو بازخوانی و بازنویسی و ویرایش کنه. اما مولوی کارش این نبود. دغدغه‌اش این نبود. مولوی برای حال خوش صلاح الدین زرکوب، مثل او قفل را قلف می‌گفت و مبتلا را مفتلا تلفظ می‌کرد [به قول امروزی‌ها در بند محتوا بود، نه فُرم].

او در ادامه توضیح می‌داد که بسیاری از روایت‌های متفاوتی که از اشعار حافظ داریم، متعلق به بعد از دوران حافظ نیست. بلکه اتفاقاً متعلق به خود حافظ هست. او بعد از شعر گفتن یا خواندن شعر در یک مجلس، وقت می‌گذاشته و به آراستن و پیراستن شعر‌هاش مشغول می‌شده و نسخه‌هایی متفاوت شکل می‌گرفته.

خلاصه. همه‌ی این قصه‌ها رو گفتم که بگم این حافظ و آن مولوی را نمی‌توان به یک سبک خواند.

آن آشفتگی، آن آشوب، آن رهایی از وزن و قافیه، آن شوری که در کلام مولوی است (خصوصاً در دیوان شمس) را باید مستانه‌وار خواند و دیوانه‌وار شنید.

این همون حسی هست که لااقل من به عنوان مخاطبی که نه از موسیقی سررشته دارم و نه شعر، در شنیدن برخی از اشعار مولوی با صدای چاوشی تجربه می‌کنم.

+296

  

فکر می‌کنم در طول این سالها آن‌ قدر تبلیغ کارهای علیرضا قربانی را کرده‌ام که اسماً و رسماً طرفدار یا به قول نسل جدید «فنِ» او محسوب شوم.

یکی از دوستانم، آلبوم هم آواز پرستوهای آه از علیرضا قربانی را برایم از بیپ تیونز خرید و ارسال کرد که در آن علیرضا قربانی، زیبا و هنرمندانه، اشعار مهدی اخوان ثالث را می‌خواند.

فکر می‌کنم از صبح بیش از ده بار قطعه‌ی آخر شاهنامه را گوش داده‌ام. خود شعر که قطعاً از آثار جاودان ادبیات فارسی محسوب می‌شود و فکر می‌کنم اغراق نیست اگر بگوییم هنگام گوش دادن به صدای قربانی نمی‌شود به سادگی از بین صدا یا شعر، یکی را به دیگری ترجیح داد.

به علت رعایت کپی رایت، نمی‌توانم کل قطعه را اینجا بگذارم. اما برای اینکه شاید ترغیب شوید و حداقل این قطعه‌ی خاص را بخرید، قسمت کوتاهی از آن را اینجا می‌گذارم:

ما فاتحان شهرهای رفته بر بادیم…

لینک خرید این قطعه از سایت بیپ تیونز

+204