پیش نوشت صفر: آنچه را در اینجا می‌نویسم، به شکل پراکنده در طول این سالها گفته‌ام. اما احساس کردم جمع کردن آنها در یک صفحه (و شاید ویرایش و تکمیل آن در آینده) بتواند مفیدتر باشد.

پیش نوشت یک: این متن را بعد از خبر حرکت غیرانسانی تروریستی در فرانسه می‌نویسم. اما محرک نوشتن این مطلب، بیش از آنکه رویداد تاسف برانگیز فرانسه باشد، روند جدیدی است که به نظر می‌رسد در فعالیت‌های تروریستی شکل گرفته است و مناسب است که همه‌ی ما تا حد دانش و توان خود، به شناخت آن و مبارزه با آن بپردازیم.

پیش نوشت دو: شاید نخستین بار که با تحلیل علمی و رفتاری تروریسم آشنا شدم، به سال ۸۴ بازگردد. زمانی که مقاله شاپیرو (استاد دانشگاه پرینستون) را در مورد ساختار سازمان های تروریستی خواندم که به تحلیل رفتار القاعده و رویداد یازدهم سپتامبر پرداخته بود. ما آن زمان در کلاس رفتار سازمانی دکتر سید بابک علوی در دانشگاه صنعتی شریف، به همراه هم کلاسی‌ها آن مقاله و تعدادی مقاله مشابه دیگر را ارائه کردیم و از آن زمان، رفتارهای ناهنجار شبکه ای یکی از موضوعات مورد توجه من بوده و هست.

اما با این حال، طبعاً چنان جهل یا غروری ندارم که احساس کنم با خواندن ۸۰ یا ۹۰ کتاب در زمینه تروریسم و شبکه های اجتماعی و پیچیدگی و رفتارهای هردینگ و دینامیک ساختارهای قبیله ای و موارد مشابه، حرف‌هایی که می‌نویسم کاملاً علمی و درست هستند.

حرف‌هایم تنها حاصل دانش من تا این لحظه هستند و طبیعتاً با مطالعه و یادگیری بیشتر، احتمالاً آنها را اصلاح یا تکمیل خواهم کرد. بدیهی است که اگر کسانی بیش از من در این حوزه‌ها مطالعه کرده باشند، خوشحال می‌شوم تحلیل‌های تکمیلی آنها را هم بشنوم.

پیش نوشت سه: امروز بسیار مختصر و منقطع و تیتروار می‌نویسم. اگر عمر و فرصتی بود، بسته به نیاز و شرایط، آن را تکمیل‌تر هم خواهم کرد.

اصل بحث:

طی دهه های اخیر، داعش برجسته ترین تجربه‌ی تروریسم سرزمین محور در جهان بوده است. البته فعالیت های تروریستی در بسیاری از نقاط جهان بوده‌اند و هستند و خواهند بود و جاهایی مانند آفریقای مرکزی، نمونه های دیگری از تروریسم سرزمین محور هستند. اما داعش، شکل خاصی از تروریسم بود. چون ترور را به مرزهای خود محدود نمی کرد و تهدیدی برای همسایگان و حتی کشورهای بسیار دور بود.

تلاش های گسترده ای که برای نابودی و امحاء داعش انجام شد (که کشور ما هم در آن نقش زیادی داشت) – اگر چه هنوز به صورت کامل به پایان نرسیده است – موجب شد که تروریسم سازمان یافته سرزمین دار منهدم و معدوم شود.

خطر تروریسم سرزمین دار را همه می‌دانیم. لازم نیست جامعه شناسی خوانده باشیم یا دینامیک سیستم های پیچیده اجتماعی را بفهمیم. وقتی داعش دولتی را مستقر می‌کند و از طرق مختلف از جمله فروش نفت و سایر شیوه ها، درآمدهای هنگفت کسب می‌کند و عملاً یک سازمان تروریستی دارای جریان نقدی رسمی را تشکیل می‌دهد، خطری بسیار بزرگ ایجاد می‌کند که همه‌ی جهان و در راس آنها کشورهای همسایه را تهدید می‌کند.

مهم‌ترین ویژگی یک سازمان تروریستی را فراموش نکنیم: تروریست، مستقیماً با دشمن خود نمی‌جنگد. برای جنگ هم از مکانیزم های رسمی استفاده نمی‌کند. نه وارد مبارزه سیاسی می‌شود و نه وارد مبارزه نظامی. بلکه می‌کوشد وحشت و فشار روانی را افزایش دهد (Terror = وحشت). معمولاً قربانی کردن غیرنظامیان و زنان و کودکان، خطرناک ترین و وحشیانه ترین ابزاری است که در این زمینه به کار گرفته می‌شود.

امروز خوشحالیم و باید خوشحال باشیم که داعش در منطقه، قدرت گذشته را ندارد و به نظر نمی‌رسد در آینده‌‌ی نزدیک، شاهد قدرت گرفتن مجدد آن باشیم (و البته آرزو می‌کنم هرگز نباشیم).

اما تهدید جدیدی هم شکل گرفته که مناسب است به آن توجه داشته باشیم و آن، تروریسم بی سرزمین است (القاعده نمونه‌ی این نوع تروریسم محسوب می‌شود).

وقتی قلب و مغز متفکر یک سازمان تروریستی را نابود می‌کنیم، تروریسم از شکل یک سازمان به شکل مجموعه ای از رفتارهای پراکنده تبدیل می‌شود. دیگر کسی مدیریت آن را بر عهده ندارد یا اگر مدیرانی هستند، تسلطی بر سازمان خود ندارند. به همین علت، در سراسر جهان به شکل پراکنده، هر کس جذب باورهای ضد انسانی تروریستی می‌شود، به شکل خودسر به اهدافی که خود تعریف می‌کند حمله می‌کند.

چنین وضعیتی را می‌توان شبیه قتل بدون انگیزه دانست که تشخیص و ریشه یابی و تحلیل آن بسیار دشوار است. کارآگاه همیشه فرض می‌کند که برای هر قتلی انگیزه‌ای هست و می‌کوشد با جستجو از آشنایان مقتول، در جستجوی مظنونین باشد و مظنون کسی است که احتمالاً در گذشته درگیری و دشمنی و مشکلی با مقتول داشته است. اما فکر کنید که قاتل، از سر جنون و دیوانگی قتل را انجام دهد. این سخت ترین شکل جنایت خواهد بود.

تروریسمی که سر آن متلاشی شده به یک مجموعه ی Headless و بی سر و غیرمتمرکز و بدون هدف متمرکز تبدیل می‌شود که از طریق ترور، هدفی جز ابراز وجود ندارد.

مگر نه این است که دیوانگی، بروز مجموعه رفتارهایی است که هدف آن را نمی‌فهمیم و نمی‌توانیم انگیزه‌ی آنها را بر اساس منطق خود تحلیل کنیم؟ با چنین نگاهی، می‌توان گفت که تروریسم بی سرزمین، مصداقی از جنایت های یک دیوانه است. سخت ترین شکل جنایت برای تعقیب و مقابله.

مواردی به ذهنم رسید که امیدوارم دانستن آنها هرگز به دردمان نخورد. اما احساس کردم که مناسب‌تر است این روزها که از نعمت امنیت برخوردار هستیم، آنها را بخوانیم و بشنویم.

مورد اول: بزرگترین کمک به تروریست ها، بازنشر اخبار مربوط به جنایت های آنهاست. آنها دوست دارند شنیده شوند. دیده شوند. متاسفانه بسیاری از ما، به عنوان احساس مسئولیت،‌ یا به دلیل تشنگی برای گرفتن چند لایک و کامنت، اقدام به بازنشر اخبار و اطلاعات مربوط به اقدام های تروریستی می‌کنیم.

در گذشته، یک سازمان تروریستی باید بودجه و توان زیادی را صرف می‌کرد تا یکی از رسانه های بزرگ را با خود همراه کند (حتماً الجزیره را در سالهای بن لادن به خاطر دارید). امروز سازمان تروریستی، انبوهی از خرده رسانه ها را دارد. افرادی که از سر جهل یا ناآگاهی به رسانه تبدیل می‌شوند. اکنون تنها هنر تروریست‌ها، ایجاد وقایعی دردناک است که احساس کنند احتمال بازنشر آنها بیشتر است: اتفاقی که در تجاوزهای داعش در عراق و در عبور بی‌رحمانه کامیون از بین مردم در نیس فرانسه دیدیم.

قبلاً‌ در زمان بحث جیش العدل، نوشته بودم که کاش بدانیم و این قدر در مورد اقدامات تروریستی، احساس رسانه بودن نکنیم! الان هم دلم می‌خواست آن را تکرار کنم.

درست است که گفته اند اعمال بر اساس نیت‌ها قضاوت می‌شوند. اما جهل و نادانی و ناآگاهی در دوران معاصر و عصر تکنولوژی، حاصل جبر نیست. بلکه یک انتخاب است.

پس ما در مقابل نتیجه‌ی شرّ رفتارهایی که با نیت خیر هم انجام می‌دهیم، مسئولیم.

در این رویداد، دولت فرانسه بارها خواهش کرد که مردم، کلیپ های مربوط به این رویداد را به اشتراک نگذارند. اگر چه باز هم رسانه هایی مثل گاردین، برای جذب چند مخاطب بیشتر، نتوانستند در مقابل این وسوسه مقاومت کنند.

مورد دوم: در شبکه های اجتماعی، یک تب غالب وجود دارد و آن، دسترسی سریع به اخبار واقعی است. ما بارها احساس کرده‌ایم که رسانه های رسمی و سایتها، در اطلاع رسانی کند هستند و شبکه های اجتماعی سریع‌تر هستند (این فرض نادرست هم نیست). اما فراموش می‌کنیم که دلیل کند بودن رسانه های رسمی، این است که آنها باید جنبه های مختلف خبرها را بسنجند و بعد آن را اعلام کنند. یک سایت خبری، نمی‌تواند یک تحلیل یا خبر را اعلام کند و فردا بگوید: غلط کردم و تکذیب شد. اگر هم این کار را بکند (که گاه می‌کنند) بعد از مدتی، اعتبار خود را از دست می‌دهد.

اما انتشار خبر در شبکه های اجتماعی، تبعات جدی برای افراد و گروه‌ها ندارد. به همین علت، همه ترجیح می‌دهند به سرعت نسبت به نشر اخبار و شایعات اقدام کنند. بعضی که هوشمند‌تر هستند، ابتدای خبر این هم اضافه می‌کنند که: ما نمی‌دانیم خبر درست است یا نه. اما شایعه شده که…

به این شیوه، جا را برای “غلط کردم” بعدی، باز می‌گذارند. ضمن اینکه مخاطب هم جمع و جذب می‌کنند.

دوستی چند روز قبل، در کانال تلگرام خود مسئله‌ی فیش های نجومی را مطرح کرده بود و آن را با دارایی زین العابدین عبدالکلام رییس جمهور اسبق هند مقایسه کرده بود. عنوان هم این بود: فرق بین گاو پرست و خداپرست.

آن قدر هم شتابزده بود که به این مسئله فکر نکرده بود که “زین العابدین” نمی‌تواند گاوپرست باشد. یعنی این شتابزدگی، حتی نام امام چهارم شیعیان را هم از یادش برده بود!

در واقع آن مطلب، صرفاً مقایسه‌ی دو نفر منتسب به خداپرستی با هم بود و اصلاً‌ مسئله‌ی آن مقایسه، به خداپرستی و خدانپرستی ربط پیدا نمی‌کرد (کافی است ۶۰ ثانیه برای جستجوی در وب برای دانستن مذهب این فرد وقت بگذاریم. اما شهوت بازنشر هیجانی خبر، تا این حد هم فرصت به ما نمی‌دهد تا به شعور مخاطب احترام بگذاریم. ضمن اینکه هندی‌ها هم همه گاوپرست نیستند و این نگاه استریوتایپی، فاجعه است).

آن پیام پس از مدتی از کانال اصلی پاک شد. اما من آن را به یک اکانت شخصی دیگر خودم فوروارد کردم (تا آمار بازنشر این دروغ وقیح را بدانم) و الان دارم. تا امروز سی هزار نفر آن را دیده‌اند و هنوز تشکر “دست مریزاد” دوست ما، زیر آن تحلیل باقی مانده است!

لطفاً دقت داشته باشیم که خبررسانی، اصول و مبانی خود را دارد و اگر با آن آشنا نیستیم وارد این بازی‌ها نشویم. اثرات منفی اجتماعی‌اش به کنار. برای برند شخصی خودمان فاجعه است.

مورد سوم: در شرایطی که یک جامعه هدف اقدامات غیرانسانی تروریستی قرار می‌گیرد، ارزش اخبار به صحت آن نیست. بلکه ارزش خبر به کارکرد ابزاری آن است.

ممکن است سازمان‌های امنیتی یا پلیس یا دولت، تصمیم بگیرند خبری را اعلام کنند که صحت ندارد و با واقعیت تفاوت دارد تا از این طریق،‌ بتوانند مدیریت اوضاع را به دست بگیرند و یا سریع‌تر تروریست‌ها را جستجو یا تعقیب یا دستگیر کنند.

در اینجا بازنشر خبر رسمی ارزشمندتر از تلاش برای جستجوی خبر واقعی است.

چیزی که ممکن است به سادگی فراموش کنیم و با این کار، ناخواسته شریک جرم و جنایت‌ها شویم.

مورد چهارم: تروریسم بی سر (Headless Terrorism) یا تروریسم بی سرزمین (Landless Terrorism) محکوم به نابودی است. تاریخ بارها این نوع فعالیت‌ها را مشاهده کرده و انقراض آنها را هم دیده است. اما این نابودی، تدریجی خواهد بود و نمی‌توان انتظار داشت که ناگهان اتفاق بیفتد.

اینکه بتوان با یک سیستم پیچیده‌ی غیرمتمرکز بی سر، از طریق یک سیستم پیچیده‌ی غیرمتمرکز بی سر دیگر (فعالیت‌های مردمی در شبکه های اجتماعی) مبارزه کرد، لااقل در نگاه من به عنوان یک دانشجوی سیستم های پیچیده، عملی نیست و اگر هم باشد، زمان زیادی لازم دارد.

در این موارد، اعتماد به ساختارهای متمرکز (دولت، سازمان‌های اطلاعاتی و نیروهای نظامی و انتظامی) منطقی‌تر است.

اگر قصد داریم مبارزه با رفتارهای رادیکال را به صورت فردی انجام دهیم – که کاری ارزشمند و عمیق است و البته اثر آن هم بلند مدت است – بهتر است به “ریشه” های رفتارهای تندروانه فکر کنیم.

در این زمینه بحث زیاد است. اما فقط به عنوان یک نکته از صدها نکته‌ای که می‌توان گفت، ترولیسم شکل خفیف تروریسم است.

با این رفتارها به سادگی کنار نیاییم. کسی که بدون هویت و بدون پذیرفتن هزینه آن، زیر صفحه‌ی فرد دیگری در شبکه های اجتماعی، یک توهین یا تهدید یا تحقیر یا ناسزا را می‌نویسد، یک تروریست بالقوه است که صرفاً به دلیل “ترسو و بزدل بودن” رفتار ساده‌تری را انتخاب کرده است. همین! ترولیسم یکی از شکل های خفیف تروریسم است.

هم خودمان از آن اجتناب کنیم و هم اجازه ندهیم که دیگران چنین رفتارهایی را به سادگی انجام دهند یا در حضور ما، با غرور و افتخار از چنین رفتارهایی بگویند.

تبیین دقیق‌تر مفهوم فاصله های اجتماعی و طبقات اجتماعی و تبیین شکل مشروع آن و تفاوت آن با شکل نامشروع آن، از دیگر مواردی است که می‌تواند فرزندان ما را برای درک دنیای واقعی آماده کرده و آنها را از ایده آلیسم غیراجرایی که نهایتاً به خشونت اجرایی تبدیل می‌شود، دور کند و انگیزه‌ای پایدار برای تلاش آنها در راستای رشد و پیشرفت ایجاد نماید.

آموزش مدیریت کسب و کار (MBA) دوره های توسعه فردی ۶۰ نکته در مذاکره (صوتی) برندسازی شخصی (صوتی) تفکر سیستمی (صوتی) آشنایی با پیتر دراکر (صوتی) مدیریت توجه (صوتی) حرفه ای گری (صوتی) هدف گذاری (صوتی) راهنمای کتابخوانی (صوتی) آداب معاشرت (صوتی) کتاب «از کتاب» محمدرضا شعبانعلی کتاب های روانشناسی کتاب های مدیریت