پیش‌نوشت یک: زیر مطلبی که با عنوان نوجویی و نوخواهی نوشته بودم، یوسف عزیز به مطلبی از دکتر سروش درباره‌ی قناعت اشاره کرد (مطالبی که ایشان در حاشیه‌ی تفسیر و تدریس باب ششم بوستان سعدی بیان کرده‌اند) و پیشنهاد کرد که من هم چند خطی درباره‌ی قناعت بنویسم.

هم‌چنان‌که به یوسف گفته بودم،‌ سعی کردم نوشتن این مطلب را به تأخیر بیندازم تا به فکرها و خوانده‌ها و شنیده‌هایم سر و سامانی بدهم که البته چنین فرصتی – آن‌چنان‌که دوست داشتم و می‌خواستم – فراهم نشد.

این بود که تصمیم گرفتم حالا که نوشتن روزنوشته‌ها مدتی به تأخیر افتاده، آن موضوع را به بهانه‌ای برای نوشتن تبدیل کنم.

این را هم بگویم که زیر مطلب تمرین تفکر تحلیلی، موضوعی را مطرح کرده بودم و بابک یزدی هم در ادامه‌اش حرف‌های خوب و ارزشمندی را مطرح کرده بود که آن‌ها را هم می‌توانید به عنوان مقدمه یا شاید حاشیه‌ی این بحث در نظر بگیرید.

پیش‌نوشت دو: یوسف جان. به نظرم درباره‌ی قناعت نوشتن، با درنظر گرفتن این‌که سخنرانی سروش درباره‌ی قناعت را گوش داده‌ای، چندان ساده نیست. چرا که سروش در آن‌جا، علاوه بر تسلط ادبی خود، ادبیات سعدی و اخلاق غزالی را هم به خدمت گرفته و طبعاً حاصل این ترکیب، چیزی نیست که به سادگی بتوان به آن چیزی افزود.

فکر می‌کنم اگر کسی بخواهد از فواید قناعت بشنود یا به بیان ساده‌تر «به قناعت موعظه شود» یکی از بهترین منابع، همان صحبت‌هاست.

بنابراین من صرفاً حاشیه‌ای بر آن بحث را در این‌جا می‌نویسم که خواندن، بیش از هر چیز، برای کسی مفید است که ابتدا اصل بحث دکتر سروش را شنیده باشد و صد البته، نگاهی هم به باب ششم بوستان (و نیز باب سوم گلستان) انداخته باشد.

اهمیت درک سیستم‌های چند سطحی (Multi-level Systems)

اجازه بده حرفی را که می‌خواهم در پایان این نوشته بگویم، همین ابتدا بنویسم و سپس به سراغ جزئیات بیشتر بروم.

دریافتی که من از صحبت‌های دکتر سروش درباره‌ی قناعت – و به شکلی گسترده‌تر درباره‌ی اخلاق – دارم این است که ایشان درک عمیقی از سیستم‌های چند سطحی ندارند و نگاهشان به این موضوع، تا حد زیادی به نگاه اسلاف‌شان (سنت‌گرایان قرون گذشته) نزدیک است. منظورم کسانی است که مثلاً حس می‌کردند درک نسبتاً خوبی از مسائل فردی دارند و این را جوازی می‌دیدند تا درباره‌ی مسائل اجتماعی هم حکم دهند. یا مسائل اجتماعی را می‌فهمیدند و فکر می‌کردند بر همین اساس می‌توان درباره‌ی روابط بین‌المللی (که یک لایه بالاتر از اجتماع است) هم، می‌توان نظر داد.

ما این درد ناآشنایی با سیستم‌های چندسطحی را کم نکشیده‌ایم که یکی از نمونه‌های متأخرش، اختلاط مفهوم ملت و امت بود که اندیشمندان مدافع آن نگرش، تناقض‌هایش را پس از چند دهه، به تازگی – و البته با درد و زخم و خون‌ریزی – کم و بیش درک کرده‌اند.

چون درباره‌ی سیستم‌های چند سطحی پیش از این در کتاب پیچیدگی اشاره‌هایی داشته‌ام، آن‌ بحث را به شکل مفصل در این‌جا تکرار نمی‌کنم و صرفاً به چند جمله بسنده می‌کنم:

همه‌ی آن‌چه وجود دارد (هستی) را می‌توان یک سیستم چند سطحی دانست. ما انسان‌ها تعدادی از این سطوح را می‌شناسیم و درک می‌کنیم:

• سطح مولکولی
• سطح سلولی (ترکیب مولکول‌ها) و موجودات تک‌سلولی
• سطح اندام‌ها (ترکیب سلول‌ها)
• سطح ارگانیسم یا موجود زنده
• سطح اجتماعی / سطح ملی
• سطح بین‌المللی
• سطح بین سیاره‌ای

البته دنیا نه با سطح مولکولی آغاز می‌شود و نه با سطح بین‌سیاره‌ای به پایان می‌رسد. اما این‌ چند سطح، بیشتر در افق چشم و ذهن ما، قابل درک و رؤیت هستند.

اصل مهم و کلیدی در سیستم‌های چند سطحی این است که قواعد، قوانین، اصول و ارزش‌های هر سطح، الزاماً با سطح دیگر یکسان نیست و چه بسا، آن‌چه در یک سطح، مطلوب است  در سطحی دیگر نامطلوب باشد و از این جدی‌تر، آن‌چه در یک سطح قابل تعریف و قابل سنجش است،‌ در سطح دیگر حتی قابل تعریف هم نباشد.

چند مثال از تغییر معیارها هنگام تغییر سطح

وقتی از سطحی به سطح دیگر می‌رویم، ممکن است کار، فعالیت، مفهوم یا ارزشی که در سطح قبلی، معقول و مقبول و پسندیده بوده، کاملاً نامعقول، نامقبول و ناپسند و حتی به طور کلی، نامفهوم شود.

نمونه‌های فیزیکی آن را پیش از این، چند بار در بحث پیچیدگی گفته‌ام. انتروپی و دما نمونه‌ای از مفاهیمی هستند که در سطح سیستمی از مولکول‌ها تعریف می‌شوند، اما در سطح انفرادی مولکول‌ها معنا ندارند.

ممکن است این دو نمونه به نظرتان بدیهی برسد، اما فقط به این نکته فکر کنید که ما انسان‌ها همیشه فکر می‌کنیم وقتی موجود / وجود / سیستمی فراتر از ما باشد، باید هدفی بزرگ و والاتر از ما هم برایش قابل تعریف باشد. یعنی به اشتباه فکر می‌کنیم اگر یک ویژگی در سطح انسانی تعریف شد، باید در سطوح دیگر (حداقل در سطوح بالاتر از انسان) هم وجود داشته باشد.

بنابراین با وجودی که ادعای من در ظاهر ساده و واضح است، در عمل خطاهای ذهنی فراوانی بر اساس همین فرض شکل گرفته‌اند.

به مثال‌های دیگر هم فکر کنید.

مثلاً در همه‌ی اقتصادها – از چپ‌ترین تا لیبرال‌ترین – پذیرفته‌شده که می‌توان از ثروتمند‌ها و افراد پردرآمد پول‌هایی را گرفت و برای توسعه‌ی سایر بخش‌های جامعه هزینه کرد‌ (مالیات و عوارض از این جنس هستند).

شاید روی مصداق‌ها اختلاف‌نظر وجود داشته باشد، اما کلیت کار، کاملاً پذیرفته شده است.

حالا کمی فکر کنید و ببینید آیا در سطح فردی هم چنین چیزی مصداق دارد؟ آیا رابین‌هود بودن را می‌پسندید؟ این‌که هر کس به رأی خود شروع کند و  از ثروتمندان بدزدد (يا به زور بگیرد) و به مستمندان بدهد؟

جالب است که شارعان هم، در گذشته‌های دور، چنین تعارض‌هایی را به خوبی درک کرده بودند.

مثلاً کفن‌فروشی در اسلام مکروه است. در جامعه‌ی اسلامی که مردم مرده‌های خود را در کفن قرار می‌دهند، قاعدتاً کفن‌فروشی لازم است (سطح اجتماعی).

اما به صورت فردی و Individually به افراد همین جامعه پیشنهاد شده که این شغل را انتخاب نکنند.

یعنی یک شغل در سطح فردی مکروه و در سطح اجتماعی، واجب و ضروری است.

اگر بخواهیم این مکروه بودن کفن‌فروشی را با استفاده از آنالوژی، یک هزاره جلو بیاوریم و به دنیای امروز برسانیم، یکی از ترجمه‌هایش همان چیزی است که من در زیر تمرین تفکر تحلیلی گفتم: فعالیت در شبکه‌های اجتماعی چیزی شبیه کفن فروشی است.

به این معنا که وجود شبکه‌های اجتماعی در سطح کلان (جامعه) فواید زیادی دارد که توسعه‌ی دموکراسی و افزایش قدرت چانه‌زنی مردم و کمک به شفافیت بیشتر و فشار روانی بر روی مفسدان سیاسی و اقتصادی، نمونه‌ای از آن‌هاست.

اما از سوی دیگر، در مقیاس فردی، وارد شدن به این بازی‌ها، می‌تواند زندگی فرد را به تباهی بکشد و عمر او را تلف کند (و دقیقاً مانند مرده‌شور و کفن‌فروش، باید همیشه امیدوار باشیم که عده‌ای این نکته را نادیده بگیرند، تا ساختار کلی جامعه به فساد و تباهی کشیده نشود).

دکتر سروش، سعدی و قناعت در مقیاس فردی

من تمام آن‌ چیزی را که دکتر سروش درباره‌ی قناعت در مقیاس فردی می‌گوید می‌فهمم.

حرف‌های سعدی را هم، که ایشان توصیه‌هایش را بر پایه‌ی آن‌ها یا به بهانه‌ی آن‌ها مطرح کرده، می‌فهمم و کمابیش قبول دارم.

حتی تندتر از سروش و سعدی، حرف‌های غزالی را هم که سروش به آن‌ها اشاره‌هایی دارد می‌فهمم و خودم هم باور دارم.

مثلاً من هم فکر می‌کنم کسی که «علم» رزق و روزی‌اش شده، شرم‌آور است که برای پول بدود و چیزی بیشتر از گذران زندگی متعارف بخواهد. چون گران‌ترین چیزی را که در عالم بوده، نصیبش شده و دویدن از پی ارزان‌ها، کمی کم‌سلیقگی است (فرض کنید کسی رولز‌ رویس سوار است، اما نتواند نگاه از پراید بردارد. یا لباس آرمانی پوشیده، اما حراج ده درصدی جوراب‌های یک دستفروش سر چهارراه هم، او را وسوسه می‌کند).

انتظارم این نیست که خواننده هم مثل من فکر کند یا باور من را بپذیرد و دوست داشته باشد. اما به هر حال، باور من این بوده و اگر این نبود، مثل بسیاری از همکارانم الان در حال فروختن محصولات آموزشی میلیون تومانی به مشتریان بودم؛ نه سبکی که اکنون برای آموزش و معلمی انتخاب کرده‌ام.

همه‌ی این‌ها را گفتم که وقتی موضعم را در ادامه می‌گویم، خواننده بداند که نویسنده‌ی این جمله‌ها، خود از چه منظری به مسئله‌ی قناعت نگاه می‌کند.

برای آن‌ها که حرف‌های دکتر سروش را درباره‌ی قناعت گوش نداده‌ و نخوانده‌اند – یا خوانده و فراموش کرده‌اند – چند نکته از دیدگاه‌های ایشان را نقل می‌کنم:

نکته‌ی اول) ایشان قناعت را به عنوان یک فضلیت (Virtue) در نظر می‌گیرند و برای این‌که مفهوم قناعت را در نگاهشان بشناسید، مهم است به خاطر داشته باشید که روبروی قناعت و رضا مفاهیم حرص و آز و Greed را قرار می‌دهند (قانع کسی است که حرص نمی‌زند).

نکته‌ی دوم) خود ایشان هم معتقدند که «درباره‌ی قناعت سخنان ناروا کم گفته نشده» و معتقدند که باید آن‌چه گفته شده را غربال کرد. و اگر نقدی بر دیدگاه ایشان است، بر نگاه‌ها و حرف‌هایی است که اتفاقاً از غربال ایشان هم به در آمده‌ و در ردیف توصیه‌هایشان قرار گرفته است.

نکته‌ی سوم) قناعت فقط در حد خورد و خوراک نیست. بلکه به معنای زندگی حساب‌شده است. انسان باید بداند چه چیزهایی را واقعاً می‌خواهد و چه چیزهایی را نمی‌خواهد و نیز بداند که خواستن هر چیز، به معنای نخواستن چیزی دیگر است. به بیان دکتر سروش، هر برداشتنی به معنای فروگذاشتن نیز هست و قناعت، روحی است که در تمام جنبه‌های زندگی حلول می‌کند.

البته در این‌جا دکتر سروش در این‌جا تعابیر بالانس بودن و متعادل بودن و سنجیده بودن را نزدیک به مفهوم قناعت توصیف می‌کنند و اشاره‌ای هم به صحبت سقراط دارند و می‌گویند: سقراط هم همین را می‌گوید. زندگی نسنجیده ارزش زیستن ندارد.

ترجمه‌ی انگلیسی جمله‌ی سقراط (از زبان یونانی) چنین است: The unexamined life is not worth living و اگر به این نکته توجه کنیم که این حرف ظاهراً زمزمه‌ی دادگاه اوست و نیز تفسیرهای مختلف از این جمله را بخوانیم، به نظر نمی‌رسد – حتی با هنر کلامی انکار‌ناپذیر دکتر سروش هم – بتوان آن را به سنجیده بودن و بالانس بودن و قناعت و مانند این‌ها ربط داد.

اما این‌ صحبت‌ها حاشیه‌ی بحث است و پرداختن به آن‌ها، ما را از اصل بحث دور می‌کند.

نکته‌ی چهارم) بیت‌های بسیاری درباره‌ی قناعت در بوستان سعدی هست که دکتر سروش هم به بعضی از آن‌ها اشاره کرده‌اند و مرور آن‌ها، مفهوم قناعت را در کلام سعدی و سروش آشکارتر می‌کند. من چند بیت را از باب ششم بوستان – هم برای شفاف‌شدن موضوع و هم آراسته شدن بحث به کلام زیبای سعدی – در این‌جا می‌‌آورم:

خدا را ندانست و طاعت نکرد
که بر بخت و روزی قناعت نکرد

***

سکونی به دست آور ای بی‌ثبات
که بر سنگ گردان نروید نبات

***

خور و خواب تنها طریق دَد است
برین بودن، آیینِ نابخرد است

***

خنک نیک‌بختی که در گوشه‌ای
به دست آرد از معرفت توشه‌ای

***

چو سیراب خواهی شدن ز آب جوی
چرا ریزی از بهر برف آبروی

***

خداوند از آن بنده خرسند نیست
که راضی به قِسمِ خداوند نیست

***

خبر ده به درویش سلطان‌پرست
که سلطان ز درویش مسکین‌تر است

گدا را کند یک دِرَم سیم، سیر
فریدون به مُلک عجم نیم‌سیر

***

شنیدی که در روزگار قدیم
شدی سنگ در دست ابدال سیم؟

نپنداری این قول معقول نیست
چو قانع شدی، سیم و سنگت یکی است

***

مرور این ابیات، تا حدی تعریف قناعت در نگاه سعدی و مدل ذهنی او در باب قناعت را منعکس می‌کند:

۴-۱) قناعت هم در «بخت» (سرنوشت / هدف‌گذاری / خواسته‌ها) و هم در «روزی» (داشته‌ها / دستاوردها) مصداق پیدا می‌کند.

۴-۲) قناعت می‌تواند آرامش و سکون به همراه بیاورد و رشد فکری و رویش ذهنی، مستلزم این سکون و آرامش است.

۴-۳) حرص و آز، می‌تواند با هدف بهره‌مندی بیشتر از فرصت خورد و خوراک باشد. به همین علت، کسی قناعت می‌کند که زندگی را فراتر از خور و خواب ببیند.

۴-۴) قناعت، منابع انسان (وقت و پول و انرژی و تمرکز فکری) را برای کسب دستاوردهای بزرگ‌تر، که سعدی آن را معرفت یا شناخت می‌نامد، آزاد می‌کند.

۴-۵) و آخرین نکته در این ابیات – که به نظرم عمیق‌ترین هم محسوب می‌شود – نکته‌ای است که در باب سنگ و سیم می‌گوید. اشاره می‌کند که همیشه شنیده‌ایم بزرگانی بوده‌اند که خاک در دست‌شان به طلا و نقره تبدیل می‌شده است.

سعدی در این‌جا تفسیری کاملاً زمینی و «عقل‌پسند» از این تعبیر ارائه می‌کند و می‌گوید: منظور از این حرف، معجزه و کرامت و داستان‌های غیرعقلی نیست. بزرگان نه کیمیاگر بوده‌اند و نه آرزوی کیمیاگری در سر می‌پرورانده‌اند. این سیم و زر و طلا و نقره بوده که در نگاه و دست‌شان، هم‌ ارزش خاک و سنگ بوده است.

امیدوارم این مرور کوتاه، تصویری – هر چند کلی – از مفهوم قناعت در ذهن سعدی برای شما ترسیم کرده باشد.

اختلاط دو سطح فردی و اجتماعی در تعریف مفهوم قناعت

بحث درباره‌ی قناعت در سطح فردی، فرصت جداگانه‌ای می‌طلبد. اما لازم است در حد چند جمله مجدداً تأکید کنم که حداقل از نگاه من، پذیرش این تفسیر از قناعت، ساده و منطقی است و فکر می‌کنم – چه به روایت سعدی و چه دکتر سروش – میوه‌های چنین قناعتی بسیار ارزشمند و ماندگار است (گفتم که حتی غزالی را هم که کمی تندروتر بوده،‌ در این مقوله می‌پسندم).

فکر می‌کنم قناعت به این معنا، در بسیاری از کتاب‌های پرفروش و پرطرفدار روز هم مطرح و توصیه شده است. اگر چه شاید در ظاهر واژه‌ها و تعبیرهای دیگری در این کتاب‌ها به کار رفته باشد.

مثلاً اگر کتابی مثل Essentialism (اصل گرایی) را هم بخوانید، کاملاً آن‌ها را با تفسیر دکتر سروش از مفهوم قناعت (حرص نزدن، قانع بودن به ان‌چه نیاز واقعی است، انتخاب سنجیده، هر چیزی را بر نداشتن، برداشتن = فروگذاردن و …) هم‌سو می‌بینید.

اما مشکل از جایی آغاز می‌شود که دکتر سروش، بی‌توجه به چند لایه‌ای بودن سیستم هستی، همه‌ی آن‌چه را در سطح فردی آموخته، تجربه کرده و آموزانده‌اند، به سطح جامعه هم تعمیم می‌دهند.

در واقع از این مهم غافل می‌شوند که اگر یک سبک رفتاری یا نظریه یا الگوی اخلاقی در سطح X در یک سیستم قابل دفاع باشد، نمی‌توان نتیجه گرفت که در یک سطح بالاتر (X+1) و یک سطح پایین‌تر (X-1) هم همان سبک و نظریه و الگو قابل دفاع است.

ایشان ابتدا توضیح می‌دهند که همان‌طور که قناعت در مصرف هست، قناعت در تولید هم قابل بحث است (اصل این حرف درست است. اما قناعت در مصرف، یک بحث فردی است و قناعت در تولید، از جنس سیاست‌گذاری است و به سطح اجتماعی مربوط می‌شود).

ایشان در ادامه به بحث market economy می‌رسند و می‌گویند که ذات Market Economy تشویق به تولید و مصرف و رقابت است.

توجه داشته باشید که Market Economy یک مفهوم در سطح سیستم است و اصلاً فردی نیست. بنابراین چنین تشویق‌ها و تنبیه‌هایی را نمی‌توان به آن نسبت داد.

در واقع Market Economy نه به قناعت تشویق می‌کند و نه مصرف‌گرایی (Consumerism به تعبیر دکتر سروش).

همان‌طور که برای فهم قناعت به این پرداختیم که مفهوم روبروی آن چیست (حرص/greed)، برای فهم Market Economy هم باید ببینیم که مفهوم روبروی آن چیست. مفهوم روبروی اقتصاد بازار، اقتصاد دستوری است (Command Economy) که مردم ما به خوبی در طی دهه‌های گذشته آن را تجربه کرده‌اند (از کوپن ارزاق تا دلار جهانگیری، نمونه‌های اقتصاد دستوری هستند).

اما در کل، دکتر سروش متوجه نبوده‌اند که با همین چسباندن ساده‌ی تولید به مصرف و ساختن تعبیر قناعت در تولید و قناعت در مصرف، دو سیستم در دو سطح مختلف را مخلوط کرده‌اند و از این‌جا به بعد، ادبیات و بازی با واژه‌ها کارساز نیست و دانش اقتصاد و مدیریت و شناخت سیستم‌ها هم لازم است.

ایشان حتی Market Economy را چنین ترجمه می‌کنند: «بیشتر مصرف کنید تا مارکت باقی بماند.» (این ترجمه‌ی نادرست، حتی از آن ترجمه‌ی ناصواب جمله‌ی سقراط هم، گمراه‌کننده‌تر است).

فرض کنیم شما هم مثل من، پذیرفته‌اید که در سطح فردی، قناعت لازم و پسندیده است و فضیلت محسوب می‌شود. آیا به همین سادگی که دکتر سروش از سطح فردی به سطح اجتماعی «پریده‌اند» می‌شود «پرید و پَر نسوخت»؟

کدام کشور در دنیا (از چین و کره‌ی شمالی تا آمریکا) اعلام می‌کند که ما امسال هدف رشد اقتصادی خود را ۲٪ تعیین کرده‌ایم. البته می‌توانستیم ۵٪ هم رشد کنیم، اما قناعت کرده‌ایم!

اتفاقاً رشد اقتصاد در سطح ملی است که باعث می‌شود رفاه و آسودگی بیشتر شود و مردم کمتر حرص بزنند و قناعت در ذهن و زبان و زندگی‌شان رسوخ کند.

اگر اقتصاد در سطح ملی رشد نکند یا کم رشد کند یا رهبران یک کشور، تصمیم بگیرند «در هدف‌گذاری رشد، قانع باشند»، حاصل یک اقتصاد ضعیف و نحیف و شکننده می‌‌شود و ابهام آینده مردم را به سمت حرص سوق می‌دهد (مگر همین الان بخشی از حرص‌های مردم ما از این ابهام‌ها نیست؟).

البته این را می‌توان درک کرد که تلاش همه‌ی کشورها برای رشد اقتصادی بیشتر، خود یک پارادایم است و چه بسا در آینده چنین نگاهی تغییر کند (الان می‌دانیم که این شکل از تلاش عمومی برای رشد بیشتر،‌ به مصرف بی‌رویه‌ی منابع طبیعی دامن زده است).

اما به هر حال، دکتر سروش قاعدتاً در این سطح، چنین بحثی ندارند و نمی‌خواهند وارد آن بشوند (فعلاً بحث ما درباره‌ی صحبت‌های ایشان، اختلاط دو سطح سیستم است. طبیعتاً نظریه‌پردازی در‌ سطح اقتصاد ملی، فراتر از بحث ایشان خواهد بود).

ایشان اشاره‌ای هم به بحث‌های کلاسیک رایج درباره‌ی قوت و ضعف مارکسیستم و کاپیتالیسم می‌کنند و کمی هم از پیتر سینگر (Peter Singer) نقل می‌کنند که البته خارج از موضوع بحث فعلی ماست.

اما در نهایت، اعلام می‌کنند که «ما نمی‌توانیم و نمی‌خواهیم جهان را اصلاح کنیم. اما می‌توانیم خودمان را اصلاح کنیم.»

در واقع تلویحاً اشاره می‌کنند که دغدغه‌ی ما قناعت در سطح فردی است و قناعت در سطح جامعه (قناعت در تولید) را فعلاً کنار می‌گذاریم.

البته چند جمله بعد، استعاره‌ی دیگری به کار می‌برند که معنای متفاوتی را در خود دارد. می‌گویند وقتی باران می‌آید، باران را که نباید متوقف کرد. باید چتر در دست گرفت.

این استعاره به آن معناست که بپذیریم Market Economy و الگوی اقتصادی حاکم، درست مانند باران است، به این معناست که «ضرورت» آن را در سیستم پذیرفته‌ایم و اگر کسی آسیبی می‌بیند،‌ آن را به چتر نداشتنش نسبت بدهیم (عکس مفهومی که دکتر سروش در چند جمله قبل می‌گویند).

اما قناعت فردی با قناعت در سطح اقتصاد ملی یک تفاوت مهم دارد که دکتر سروش از آن غافل هستند.

در سطح فردی، خود فرد است که تصمیم می‌گیرد و الگوی زندگی‌اش را انتخاب می‌کند. اما در سطح ملی، باید سیاست‌گذاری انجام شود. در واقع اگر دکتر سروش، قناعت را می‌پسندند، ناگزیر باید این را بپذیریم که «کمیته‌ی گزینش» تشکیل دهند و اقتصاددان‌های هم‌سوی خود را انتخاب کنند و اقتصاد‌دان‌های دیگر را هم کنار بگذارند و بعد هم، نه از موضع موعظه، که از موضعِ قیّم مردم به تصمیم‌گیری برای ما بپردازند.

ممکن است با خود بگویید که دکتر سروش چنین حرفی نزده‌اند و تبعات این اختلاط سیستمی هم، تا این حد وخیم نیست.

بنابراین برای این‌که نشان دهم که اتفاقاً این نگرش به آن تبعات می‌رسد، بد نیست چند سطر از کتاب تفرج صنع ایشان را (فصل صناعت و قناعت) نقل کنم:

«مصنوعات را در یک تقسیم کلی در دو دسته‌ی مصنوعات معرفتی و غیرمعرفتی می‌توان جای داد.»

«افزارهایی که به جای یک میکروگرم تا یک نانوگرم جیوه را فی‌المثل در محلولی نشان می‌دهند واقعاً چه مزیتی دارند؟»

«چه سرمایه‌هایی باید صرف شود تا چنین دقتی تأمین گردد؟»

«جاروبرقی هم در وقت کدبانوی خانه صرفه‌جویی می‌کند و هم آسان‌تر و بی‌غبارتر غبارروبی می‌کند و هم آدمی را از خدمتکار و رفتگر بی‌نیاز می‌کند، اما همین جاروبرقی آیا ما را نیازمند الکتریسیته و نیازمند تعمیرکار جاروبرقی و قطعات یدکی نکرده است؟ نیازهایی که پیش از این نداشتیم.»

«تکنیک، نیاز آفرین است و نیاز، عجز آور است. از این رو تکنیک، نه قدرت‌بخش که قدرت‌ستان است.»

«اگر کشورهای صنعتی‌تر قدرتمندترند یا چنین می‌نمایند، بدین سبب است که دیگران بدان‌ها نیازمندند و از آن‌ها می‌ترسند. ترس‌ها و نیازها را حذف کنید و ببینید این غولان باز هم هم‌چنان سهمگین و چالاک برپا خواهند ماند؟»

«دشواری ترافیک تهران را با احداث مترو حل نکنیم. مترو را کسانی به کار می‌گیرند که به قناعت پای‌بند نیستند.»

«سفینه‌های فضایی، بازیچه‌های تکنیکی هستند که به درد کودکان کهنسال می‌خورند»

این جمله‌ها برایتان آشنا نیست؟ احساس نمی‌کنید اخبار نیمه‌شب صدا و سیما و تحلیل‌های سطحی آن را می‌خوانید و می‌شنوید؟

فکر نمی‌کنید چنین تفکری اگر – زبانم لال – جایگاهی برای ظهور و بروز پیدا می‌کرد، الان چیزی به نام شورای عالی انقلاب صنعتی هم داشتیم و ته‌مانده‌های صنعت کشور هم به فنا رفته بود؟

خلاصه این‌که آقای سروش که در موضع وعظ و خطابه، صرفاً توصیه می‌کنند، با اختلال اخلاق فردی و فلسفه‌ی تکنولوژی در سطح اجتماعی، به مقام سیاست‌گذار هم می‌رسند و می‌توان فهمید که اگر ایشان امروز در کشور بودند، ما علاوه بر صف گوشت و شکر، باید در صف جاروبرقی هم می‌ایستادیم.

کمی تلخ و تند است. اما ای کاش دکتر سروش هم، چنان‌که خود می‌گویند، کمی قناعت پیشه می‌کردند و پا از سطحِ ادبیات و اخلاق فردی فراتر نمی‌گذاردند و نظریه‌پردازی و مدیریت در سطح سیستمی را به اهلش واگذار می‌کردند.

بدین‌گونه ما هم کمتر به یاد تصویری می‌افتادیم که منتقدانشان از منش سیاسی و مدیریتی ایشان می‌گویند‌.

 

آموزش مدیریت کسب و کار (MBA) دوره های توسعه فردی ۶۰ نکته در مذاکره (صوتی) برندسازی شخصی (صوتی) تفکر سیستمی (صوتی) آشنایی با پیتر دراکر (صوتی) مدیریت توجه (صوتی) حرفه ای گری (صوتی) هدف گذاری (صوتی) راهنمای کتابخوانی (صوتی) آداب معاشرت (صوتی) کتاب «از کتاب» محمدرضا شعبانعلی کتاب های روانشناسی کتاب های مدیریت