هیوا جان.
اگر چه فکر می‌کنم که جواب من را به چنین سوالی می‌دانی یا لااقل می‌توانی حدس بزنی، اما باز هم در حدی که به ذهنم می‌رسد، چند نکته‌ای را می‌نویسم.
لااقل این بحث تو، بهانه‌ای می‌شود که اشاره‌ای به تفاوت فلسفه با علم و ادبیات و سایر قصه‌‌های ناتمامی که در گذشته مطرح کرده‌ام، اشاره بکنم.
بحثی را که ایلان ماسک مطرح می‌کند می‌توان از نوع Thought Experiment دانست.
اجازه بده قبل از اینکه به Thought Experiment بپردازم، در مورد شکل ساده‌تر آن یعنی Thought Play یا بازی ذهنی صحبت کنیم.
بازی ذهنی، تصور کردن هر چیزی است که در دنیای واقعی روی نداده یا ممکن است روی ندهد و شاید هم روی داده باشد و ما از آن بی‌اطلاع باشیم.
مثال کلاسیک آن، فکر کردن به فیل صورتی یا جیغ بنفش است.
بازی ذهن، برای ما انسان‌ها چیز جذابی است و شاید بتوان گفت خواب، نمونه‌ای از بازی ذهن است.
زمانی که در حالت ناخودآگاه، قوانین حاکم بر هستی را فراموش می‌کنیم و مغز فرصت پیدا می‌کند تجربیات گذشته و داده‌های فعلی را با رویاهای آینده‌ی خود در هم بیامیزد و فارغ از قوانین دنیای واقعی، برای خود داستان بسازد.
این بحث، خارج از صحبت الان ماست. اما فکر می‌کنم اگر سرچ کنی، به این ماجرای جالب می‌رسی که ذهن ما، محدودیت‌های شگفت‌انگیزی در خواب دارد.
از جمله اینکه نمی‌توانیم چهره‌ای را که هرگز ندیده‌ایم تصور کنیم.
اگر حتی رهگذری را در خواب می‌بینیم، چهره‌اش یکی از چهره‌هایی است که زمانی در دنیای واقعی دیده‌ایم.
مغز آن قدرها قوی نیست (حداقل در حوزه‌ی Facial Processing) که فارغ از قوانین طبیعی رویاپردازی کند.
اما حرف زدن با مردگان، چیزی بیرون از قوانین طبیعی است که در دنیای خواب در قالب Thought Play اتفاق می‌افتد و این رویا دیدن‌های بی‌ حد و مرز و فراتر از قانون، چه باورهای فراتر از طبیعت که در ذهن و جان انسان، نکاشته است.
بگذریم.
حرفم این است که در Thought Play، ما محدودیت‌ قوانین حاکم بر جهان رو نداریم و اگر محدودیتی هست – که هست – ناشی از محدودیت‌ها و ناتوانی‌های ذهنی‌مون در این بازی و این نوع بازی‌هاست.
لایه‌ی بعد از Thought Play یا بازی ذهنی، چیزی است که به آن تجربه‌ی ذهنی یا Thought Experiment می‌گویند.
ویژگی تجربه‌ی ذهنی این است که ماجرا در آن جدی‌تر است و انسان‌ها به خاطر همین جدی بودن و قابل تصور بودن، آن را دوست دارند.
هر کس از خواب می‌پرد، می‌داند که آنچه دیده واقعی نبوده.
اما در تجربه‌ی ذهنی، ممکن است هرگز به واقعی بودن یا نبودن آن نبریم و نتوانیم ببریم.
بی‌هوده نیست که فیلمی مثل ماتریکس برای ما جذاب است. این فیلم نمونه‌ای از Thought Experiment است و ممکن است بعد از دیدن آن، تا لحظه‌ی مرگ، این سوال برایت باقی بماند که آیا دنیای واقعی می‌تواند چنین بازی را در خود نهان کرده باشد؟
بعضی نویسندگان و کارگردان‌هاو اندیشمندان و حتی فیلسفان تاریخ، این بازی را خوب می‌دانند.
فیلم Inception کریستوفر نولان را تصور کن. حتی Interstellar هم (با در نظر گرفتن سکانس کلیدی پایانی آن) تلاش می‌کند نوعی Thought Experiment برای ما بسازد. در حدی که برای همیشه این سوال باقی می‌ماند که آیا واقعاً جهان می‌تواند چنین شکلی از چیدمان و بازی را در خود هضم کرده یا گنجانده باشد؟
مثال‌های دیگری هم دارم. فیلم Trueman Show هم نزدیک به همین بازی‌هاست.
اگر یادت باشد، جوان‌تر که بودم من هم در روزنوشته‌ها نمونه‌ای از این Thought Experiment را به شکلی بسیار بدوی و ساده مطرح کرده بودم و نامش را “قورباغه‌ای داخل تخم مرغ” گذاشته بودم.
حرفم این بود که قورباغه‌ای داخل هر تخم مرغ پنهان است که به محض پدید آمدن نخستین ترک، به مایعی زرد رنگ تبدیل می‌شود و ما به آن زرده تخم مرغ می‌گوییم.
حالا اگر مردی، بیا بگو دروغ می‌گویم!
حتی با X-Ray هم نمی‌توانی صحت حرف من را زیر سوال ببری. چون من می‌گویم قورباغه با نخستین تابش اشعه X تبدیل شده است!
بگذریم.
حرفم از تجربه‌ی ذهنی، مثال‌ها و داستان‌ها و مدل‌هایی است که صحت سنجی آنها امکان پذیر نیست. اما فکر کردن به آنها می‌تواند لذت بخش بوده و حتی فراتر از آن، گاهی به ذهن ما و تصمیم‌گیری‌های ما و الگوهای باور ما جهت دهد.
حرفی که ایلان ماسک می‌زند شکلی از تجربه‌ی ذهنی است که البته با شواهد و قرائنی که مطرح می‌کند، می‌کوشد نشان دهد که احتمال آن زیاد است.
چیزی که شاید ما را یاد کلیپ کوتاه و زیبای اتاق شماره ۸ بیندازد.
من و تو هیچ وقت نخواهیم فهمید چنین فرضی درست است یا خیر.
البته سوال بعدی این است که آیا دانستن پاسخ این سوال، تاثیری روی زندگی ما و تصمیم‌های ما خواهد داشت یا نه.
من بر این باورم که این سوال، و انبوهی از سوالاتی که ما دائماً به دنبال پاسخش می‌گردیم، نمی‌توانند کوچک‌ترین تاثیری داشته باشند.
شبیه همین ماجرا هم در بحث ساده و واضح جبر و اختیار است که به طرز شگفت انگیزی فیلسوفان خنگ ما قرن‌ها سر کار گذاشته است
به نظر می‌رسد که ما فراموش می‌کنیم جبر و اختیار، بدون انتخاب ناظر قابل تعریف نیست و به عنوان یک پدیده مستقل بیرونی قابل بررسی نخواهد بود.
حتی اگر فرض کنیم جهان با قوانینی کاملاً مکانیکی رفتار و زندگی می‌کند و توسعه می‌یابد، تا زمانی که ما نتوانیم از تمام آن قوانین مطلع باشیم و در هر مرحله، وضعیت هستی را در یک اپسیلون بعد پیش بینی کنیم، جهان برای ما طعمی از اختیار خواهد داشت.
همچنانکه برای آنکس که در زندان اسیر است، حتی اگر تمام جهان به اراده‌ای فراتر از قانون و بیرون از قواعد مکانیک اداره شود، برای او، بخش مهمی از هستی و زندگی، آلوده به جبر خواهد بود.
در اینجا، به بحث فلسفه می‌رسیم.
فلسفه یک تفاوت مهم با علم دارد و آن اینکه بر خلاف علم که به تجربه و مشاهده‌ی بیرونی اتکا دارد، فلسفه صرفاً یک دستگاه هستی شناسیک خودسازگار ارائه می‌کند.
به عبارت دیگر، هر فلسفه‌ای اگر بتواند مجموعه‌ای از دیدگاه‌ها و گزاره‌ها را عرضه کند که با خود سازگار باشند و در خود تعارض و تناقض نداشته باشند، می‌تواند ادعا کند که یک دستگاه فلسفی است.
البته من از فلسفه‌ای حرف می‌زنم که “بدهکار” نباشد. کافی است به فلسفیدن امثال سن توماس آکویناس در الهیات مسیحی فکر کنی و انبوهی کاغذ که حرام اندیشه‌هایش کرده است.
فلسفه‌ی او بدهکار است. چون قبل از شروع به فکر کردن، متعهد است که باورهای قرون وسطی را از درون خود استخراج کند و طبیعتاً حرف هیچ بدهکاری، سند قابل استناد نخواهد بود. اگر از فلسفه اسکولاستیک که فلسفه‌ی بدهکاران است و بخش عمده‌ای از تاریخ فلسفه‌ی جهان را تشکیل می‌دهد بگذریم، هر نوع سیستم فکری و دستگاه هستی شناسیک غیر بدهکار خودسازگار را می‌توانی فلسفه بدانی.
فلسفه هیچ تعهدی ندارد که دنیای واقعی را برای ما توصیف کند. نه تعهد و نه ادعا. چنانکه هیچ کس شناختی از دنیای واقعی ندارد و اگر ما حرفی می‌زنیم، صرفاً از ادراک‌های خود می‌گوییم.
پس بگذار یک گام دیگر تعریفم را کامل کنم:
فلسفه در نگاه من – که البته ناآشنا هستم و به عنوان یک عامی حرف می‌زنم – دستگاهی از گزاره‌های خودسازگار غیربدهکار در توصیف ادراک ما از محیط اطراف است که می‌تواند به ما کمک کند تا به دنیای اطراف خود “معنا” بدهیم.
نمی‌توان مرز مشخصی بین تجربه‌ی ذهنی و فلسفه تعریف کرد.
اما باور من بر این است که فلسفه خروجی‌های رفتاری و نگرشی دارد. مثلاً حرفی که ایلان ماسک می‌زند، برای من و تو ممکن است صرفاً تجربه‌ی ذهنی باشد. اما می‌تواند برای او فلسفه باشد. چون با همین مدل ذهنی، در حال تلاش برای خلق جهانی است که در آن موجوداتی شکل بگیرند که روزی بخواهند در مورد وجود یا عدم وجود ایلان ماسک، فکر کنند.
اینجا هم ظاهراً ناظر است که مرز بین بازی ذهنی و تجربه‌ی ذهنی و فلسفه‌ را مشخص می‌کند.
طولانی شد.
کاش زمان دیگری برسد و فرصتی باشد تا در مورد “معنا” حرف بزنیم.
علی الحساب این را بگویم که بر این باور هستم که معنا هم، در ذات چیزی وجود ندارد و ناظر است که به آنچه منظور نظر اوست، معنا می‌دهد.
به نظر می‌رسد با پیچیده تر شدن سیستم شناختی مغز، معنایابی و معناخواهی و معنا دوستی، از جمله ویژگی‌هایی بوده است که در آن ظهور کرده است.
اگر به همان ادبیات پیچیدگی که همیشه به آن اشاره می‌کنم بازگردیم، به نظرم عبارت The Emergence of Meaning می‌تواند مفهومی قابل تعریف، قابل توسعه، قابل بحث و قابل پذیرش باشد.
مطمئنم که پریشان گویی‌ها و پریشان نویسی‌های من را در قالب این کامنت می‌بخشی.
دنبال جایی بودم که کمی نق بزنم، اینجا را مناسب دیدم.