گفتگو با دوستان

پیش‌‌نوشت ۱: مصطفی یک کامنت زیر بحث فروشگاه روستایی نوشته بود دربارهٔ فروش تک‌محصولی. برای من خیلی جالب بود که ذهن مصطفی از نظر آنالوژی اون‌قدر قوی بود که این دو بحث رو مشابه (یا مربوط) در نظر بگیره. در حالی که ظاهرشون کمی متفاوته. اول خواستم زیر کامنت مصطفی جواب بدم، اما دیدم طولانی می‌شه و خوندنش سخته. ضمن این‌که شاید بعدها کسی خواست زیر این بحث کامنتی بذاره. همون‌طور که امروز مصطفی زیر بحث روستایی کامنت گذاشت. اینه که تصمیم گرفتم جوابم رو جدا بنویسم.

پیش‌نوشت ۲: من این بحث رو با مثالی که به حرف مصطفی مربوطه پیش می‌برم، اما این رو می‌شه دربارهٔ هر نوع فروش تک محصولی هم (با اندکی تغییر)‌ مطرح کرد.

مقدمه

مصطفی.

به‌نظرم این‌که تو – حداقل فعلاً – قصد داری تنوع مدل نداشته باشی، و صرفاً روی یه محصول، یه مدل و یه برند متمرکز بشی خیلی عالیه. در واقع، نقطهٔ قوت تو در برابر رقیب‌ها و عرضه‌کنندگان موجود در بازار حساب میشه.

برای بیشتر کسب‌و‌کارها صرفهٔ اقتصادی نداره که این‌طوری متمرکز بشن روی یه محصول و در تعداد نسبتاً کم. و وقتی متنوع کار می‌کنن، طبیعتاً تمرکزشون روی هر یک از محصول‌ها کمتر می‌شه.

می‌فهمم که کاملاً طبیعیه که اگر تلاش تو جواب داد، آروم‌آروم مدل‌های بیشتر رو اضافه بکنی و قاعدتاً خودت هم همین توی ذهنته. اما این‌که الان به خاطر محدودیت وقت یا منابع مالی یا هر چیز دیگه، تصمیم داری کاملاً محدود روی یه مدل متمرکز بشی، نقطهٔ قوت تو شده.

من مفهوم مزیت رقابتی پایدار رو، به‌جای اون تعریف خشک و رسمی که معمولاً توی کتاب‌ها می‌گن، همیشه این‌طور توضیح می‌دم که: «بهترین استراتژی، اون استراتژی‌ای هست که حتی اگر رقیبت ببینه، و تشخیص بده که به چه علت انتخابش کردی، و چطور به موفقیتت کمک کرده،‌ شوق یا رغبت یا انگیزه یا توان کپی کردنش رو نداشته باشه.» حالا هیچ‌وقت نمی‌شه ۱۰۰٪ به این رسید. اما هر چی نزدیک‌تر بشی، بهتره. فروش تک‌محصولهٔ ماشین اداری دست دوم، به‌شدت به این تعریف نزدیکه.

ضمن این‌که یه جورایی (از نظر استعاری)‌ شبیه مفهوم MVP می‌شه که استارتاپی‌ها می‌گن. تو اگر یه بار کامل دستت بیاد که مثلاً دستگاه شارپ ۷۰۲۴ رو چه‌جوری می‌تونی به عنوان تک‌محصول در فضای آنلاین بفروشی و کل فرایندش استخراج بشه، طبیعتاً این کار رو می‌تونی برای دستگاه بعدی هم انجام بدی. و بخش‌هایی از این کار هم نیاز به تکرار نداره. یعنی برای محصول دوم، کار راحت‌تره.

دربارهٔ سایت

با این مقدمات، من اگر بودم:

۱. قطعاً یه سایت تک‌محصولی راه‌اندازی می‌کردم. و خودم رو مقید می‌کردم در اون تک‌محصول، در صفحهٔ اول گوگل باشم (به‌ نظرم جزو سه گزینهٔ اول بودن در بسیاری از کوئری‌ها اصلاً سخت نیست. به همین علت تمرکز).

۲. اسم و عنوان سایت و بعضی از صفحات رو عمومی در نظر می‌گرفتم (چیزهایی مربوط به فروش پرینتر دست دو یا ماشین‌های اداری دست دوم یا …) اما بیشتر صفحات رو کاملاً متمرکز روی اون مدلی که دستم هست جلو می‌بردم.

دربارهٔ پرسونای مخاطب

اگر با همون شارپ ۷۰۲۴ بریم جلو (این رو مثال می‌زنم چون دستگاهش زیاد جلوی چشمم بوده. من توی این حوزه تخصصی ندارم که بدونم بهترین مثالش چیه).

به این فکر می‌کردم که مخاطب من سه دسته آدم هستن:

(۱) کسی تصمیم گرفته دستگاه کپی دست دو بگیره و تصمیم گرفته شارپ ۷۰۲۴ بگیره
(۲) کسی که تصمیم گرفته دستگاه نو شارپ ۷۰۲۴ بگیره و حالا بهش پیشنهاد داده‌ان (یا خودش به ذهنش رسیده) که خرید دستگاه شارپ دست دو یا استوک هم یه گزینه است.
(۳) کسی که تصمیم گرفته دستگاه کپی بگیره و من می‌دونم ۷۰۲۴ براش بسیار ایده‌‌آل هست اما خودش ممکنه هنوز به نتیجه نرسیده باشه.

سوال‌های نفر اول شفاف‌تر و specific‌تر هست. سوال‌های نفر دوم، عام‌تره. یعنی داره به تفاوت کلی محصولات دست‌دوم و نو فکر می‌کنه.
سوال‌های نفر سوم هم کاملاً بر اساس عملکرد نهاییه.

اگر بخوام بر اساس اون چیزی که در مدل FAB در فروش می‌گیم تقسیم بندی کنم، سوال‌های اولی دربارهٔ امکانات و قابلیت‌ها (Features) هست،‌ سوال‌های نفر دوم از جنس مزیت (Advantage) و سوال‌های مشتری سوم از جنس فایدهٔ نهایی (Benefit).

در ادامه چند نمونه سوال از هر حوزه می‌نویسم. با همین چارچوب میشه فهرست کامل‌تری از سوال‌ها رو از LLM‌ها گرفت.

پرسونای اول چیزهایی شبیه این رو جستجو می‌کنه

• قیمت شارپ ۷۰۲۴ کارکرده چنده؟
• شارپ ۷۰۲۴ کارکرده در تهران
• نکات مهم هنگام خرید شارپ ۷۰۲۴ کارکرده
• تست سلامت شارپ ۷۰۲۴ دست دوم
• مقدار کارکرد (کانتر) مناسب شارپ ۷۰۲۴ استوک
• معایب دستگاه کپی شارپ ۷۰۲۴ استوک
• بهترین فروشنده شارپ  استو۷۰۲۴ با گارانتی

پرسونای دوم احتمالاً سوال‌های مقایسه‌ای هم داره. مثلاً این‌که

• تفاوت ۷۰۲۴D با ۷۰۲۴N یا ۷۰۲۴DN
• هزینه مواد مصرفی ۷۰۲۴ بیشتر است یا (نمی‌دونم چه مدل رقیبی داره. مثلاً:‌ توشیبا مدل فلان)
• دستگاه کپی با کیفیت چاپ بهتر از ۷۰۲۴
• قیمت قطعات یدکی اصلی شارپ
• مزایای شارپ ۷۰۲۴ نسبت به … (نمی‌دونم با چی مقایسه می‌شه)
• معایب شارپ ۷۰۲۴ نسبت به … (نمی‌دونم با چی مقایسه می‌شه)

پرسونای سوم:

• دستگاه کپی با قیمت مناسب برای مدارس
• دستگاه کپی برای دفاتر اسناد رسمی
• دستگاه کپی برای کپی با کیفیت نقشه های مهندسی
• …

محتوای عمومی و مرجع

قاعدتاً یه سری چیزهایی هم در سایتت باید داشته باشی که ورودی سئو نمی‌گیرن (چون خیلی رقابتیه و منطقی نیست روی ورودی سئوی اون‌ها حساب کنی). اما از نظر اخلاقی و حرفه‌ای وظیفه‌ داری برای کسی که به سایتت سر زده و می‌خواد ۷۰۲۴ بخره پاسخ بدی. مثلاً:

• دفترچه راهنمای فارسی شارپ AR 7024 (لینک دانلود)
• آموزش خطاهای متداول شارپ و ریست کردن‌شون
• درایورهای مورد نیاز
• راهنمای نگهداری روزمره و سرویس‌های ساده
• روش خرید لوازم یدکی و مصرفی
• …

پاسخ دادن به این سوال‌ها هم سایت رو تمیزتر و جامع‌تر می‌کنه، هم عمق کلیک میاره. یعنی کسی که میاد داخل صفحات، بیشتر می‌چرخه، و هم authority به سایت می‌ده. به موتورهای جستجو نشون میده که تو واقعاً مسئله‌ات حل کردن مسئلهٔ مردمه. نه این‌که یه پولی در بیاری بری دنبال زندگیت.

ضمناً LLM‌ها هم وقتی سایت تو رو کراول می‌کنن، با این نوع پوشش احساس می‌کنن سایت تو در فضای معناییِ پرسشِ مخاطب قرار داره و احتمال این‌که در پاسخ‌ها بهش اشاره کنن یا ازش چیزی نقل کنن بیشتره.

پیشنهاد مهم من

حداکثر استفاده‌ای که از LLM‌ها می‌کنی در حد ایده گرفتن برای سوال‌ها باشه. مثلاً این‌جور سوال‌هایی که من دادم رو بدی بهشون و بگی ازش ایراد بگیرن یا بهش چند تا اضافه کنن یا … (این کار رو حتماً‌ انجام بده. LLM‌ها برای ایده‌پردازی واقعاً گاهی خیلی خوب هستن).

اما هیچ متنی رو، تأکید می‌کنم، هیچ متنی رو، حتی یه تک‌جمله، ندی برات بنویسن. حتی ندی برات ادیت کنن. هم به‌خاطر این‌که دیر یا زود، همهٔ موتورهای جستجو از جمله خود LLM‌ها یاد می‌گیرن به خروجی LLM‌ها امتیاز منفی بدن (يا به متن ارگانیک امتیاز مثبت بدن). و هم به‌خاطر این‌که متن یه‌جوری سرد و بی‌روح میشه که دیگه مخاطب با خوندنش حال نمی‌کنه.

امتیاز تو در مقایسه با سایت‌های بزرگ، امتیاز برندهایی مثل مازراتی، بوگاتی و بنتلی در مقایسه با خودروسازهای انبوهه. دست‌ساز بودن و دست‌نویس بودن محتوا تو رو می‌بره در سطح اون دستهٔ اول. اما وقتی مکانیکی کار می‌کنی نهایتاً یه جایی در طیف پراید تا تویوتا و بنز قرار می‌گیری (و چیزی من الان در به‌کارگیری LLM‌ها، حتی در سایت‌های بزرگ دنیا می‌بینم، باید بگم بین فرغون تا دوچرخه).

این جواب من خیلی ناقصه. اما فعلاً این‌جا می‌بندمش. بعداً اگر چیزی توی کامنت‌ها بود، در پاسخ کامنت‌ها یا در ادامهٔ همین متن می‌نویسم.

پی‌نوشت کوتاه و نامربوط: در راستای نکتهٔ آخر، من اخیراً دیده‌ام دو سه نفر از بچه‌های متمم که دارن کار مشاوره می‌کنن (یا دوست دارن کار مشاوره بکنن) در مطالبی که منتشر می‌کنن، دارن کامل از LLM خروجی می‌گیرن (البته این رو نمی‌گن و فکر می‌کنن کسی نمی‌فهمه). اگر می‌بینن مشتری یا مراجع ندارن یا برندشون جا نمیفته، یا به اندازهٔ انتظارشون جلو نمی‌رن، «یکی از علت‌ها» همینه. مشتری به مشاور پول میده که مشاور در کنار اون (و گاهی حتی به جای اون) فکر کنه. وقتی مشاور حوصله نداره برای خودش فکر کنه، چطور ممکنه حوصله کنه ، در کنار مشتری، به جای مشتری و برای مشتری فکر کنه؟

اول توی ذهنم بود که به خود اون دوستانم بگم. بعد دیدم واقعاً به من ربط نداره. گفتم عمومی بگم (به قول اون پیرمرد: اینم پشت بلندگو).

پیش‌نوشت

دوست نداشتم دربارهٔ گفتگوهای ترامپ و زلنسکی چیزی بنویسم. به دو علت.

علت اول این که یک قانون مرتبه دوم دارم که بر اساس آن هر وقت موضوعی بیش از حد داغ و رایج می‌شود، تا حد امکان در موردش ننویسم. چون دوست ندارم تلقی شود که در پی موج‌سواری روی موضوعات هستم. آن‌قدر حرف نگفته و نوشتهٔ نانوشته دارم، و آن‌قدر قول‌های انجام نداده به خوانندگان روزنوشته و متمم دارم، که فرصتی برای این موج‌سواری‌ها و نیز نیازی به آن‌ها وجود ندارد. همین که هنر کنم و حرف‌های نیمه‌کاره و وعده‌های عمل‌نکرده را محقق کنم، کافی است.

علت دوم هم این‌‌ که بسیاری از کسانی که در زمینهٔ مذاکره کار می‌کنند و کلاس و درس و کتابی دارند، صحنه به صحنه و حتی فریم به فریم این گفتگو را به عنوان کیس مذاکره جویده‌اند. در حالی که باور من این است که در عین این‌که «مذاکره آمریکا – اوکراین» وجود دارد،‌ تقریباً چیزی به اسم مذاکرهٔ ترامپ – زلنسکی در آن روز اتفاق نیفتاده است. یعنی من هنوز درست‌و‌‌حسابی نفهمیده‌ام کسانی که دربارهٔ نتایج مذاکرهٔ ترامپ و زلنسکی حرف می‌زنند،‌ چه می‌گویند. یا اصلاً تصورشان از مذاکره چیست که فکر کرده‌اند شاهد مذاکره بوده‌اند و به تحلیل و بررسی و خوردن و جویدن آن مشغول شده‌اند؟ چه آن‌هایی که دیدار ترامپ و زلنسکی را نشانه‌ای از نادرست بودن مذاکره ایران با آمریکا می‌‌دانند (تحقیر و اخراج، پاداش سالها نوکری / بوسه بر پنجه گرگ) و چه کسانی که این دیدار را تأییدی بر درستی مذاکره ایران با آمریکا در نظر می‌گیرند (مثل روزنامه جمهوری اسلامی: می‌توان با شیطان مذاکره کرد).

با این حال، چون محسن شیروانی به این مذاکره اشاره کرد، و نمی‌شود به کسی بگویی که «چرا دربارهٔ موضوعی که عده‌ای فکر می‌کنند مذاکره است از یک نفر که به معلمی مذاکره شناخته می‌شود چیزی پرسیدی؟» چند جمله می‌نویسم.

اول حرف‌های محسن را بیاورم:

رییس جمهور اکراین که برای امضا قرداد معادن به کاخ سفید رفته بود (قردادی که به گمانم به خاطر اینه که ترامپ می‌خواد  از طریق اون، میلیاردها دلار کمکی که بایدن به زلنسکی کرده رو پس بگیره)، با ترامپ و معاونش به درگیری لفظی پرداخت. فکر کنم این درگیری در مقابل دوربین ها و چشم میلیون ها بیننده، بی‌سابقه  بوده. نمی دونم چه جوری میشه از منظر مذاکره به این اتفاق پرداخت؟ یا حتی زبان بدن؟ راستش چیزی که برای من جالب بود، اعتماد به نفس جِی دی ونس، معاون اول ترامپ بود. اتفاقاً همین دیروز خوندن زندگی نامه اش رو به اتمام رسوندم. (کتاب “هیل بیلی”). آدم جالبیه و واقعاً با چه سختی های و بحران هایی مواجه بوده، تا به این جایگاه برسه.

من فیلم این گفت و گو رو نگاه می کردم، اول به نظرم همه چی آروم میومد و انگاری ناگهانی زلنسکی خشمگین شد.

چند نکته دربارهٔ ترامپ و زلنسکی

پیش از این‌که نکاتی را که در ادامه می‌آورم بخوانید، توجه کنید که من در این توضیحات، نه طرف ترامپ هستم و نه زلنسکی. فقط می‌خواهم چند نکته را فهرست کنم تا خودتان در کنار مفروضات، دانسته‌ها و نگاه خودتان قرار دهید و هر جور که می‌پسندید تحلیل کنید. من خودم واقعاً در این زمینه موضع و تحلیلی ندارم.

نکته ۱: رابطهٔ آمریکا و اوکراین رابطهٔ دو کشور مستقل در موضع برابر نیست. یعنی مثلاً نباید تعامل آمریکا و اوکراین را با تعامل انگلیس و آلمان یا تعامل فرانسه و استرالیا و حتی با تعامل ایران و آمریکا مقایسه کرد. رابطهٔ اوکراین با آمریکا بسیار شبیه رابطهٔ سوریه با ایران است.

تبصره: منظور من کشور اوکراین و کشور آمریکاست. وگرنه زلنسکی را نمی‌شود کاملاً شبیه بشار اسد دانست. او مثل بشار اسد دیکتاتور نیست و سابقهٔ کشتار و سرکوب مخالفان را ندارد و در یک ساختار دموکراتیک بالا آمده. ناشایستگی ساختاری هم در حکومتش نبوده (سران سپاه اعلام کردند در دوران بشار اسد حتی برق هم در دمشق روزی دو ساعت بوده. قطعاً زلسنکی این نوع حکومت‌داری کثیف و شرم‌آور را نداشته است). زلنسکی پابه‌پای مردمش جنگیده نه علیه مردمش.

توضیح بیشتر نکتهٔ ۱: شباهتی که می‌گویم به این دلیل است:

جنگی در اوکراین اتفاق افتاده. این جنگ به شکل مستقیم، به منافع آمریکا لطمه نمی‌زند. زلنسکی توانست این جنگ را به‌عنوان «جنگ روسیه با اروپا» و در قدم بزرگ‌تر «جنگ روسیه با ناتو» و حتی «جنگ روسیه با جهان آزاد» چارچوب‌بندی کند. وگرنه آمریکایی‌ها در خانهٔ خودشان نشسته بودند و سرگرم کارشان بودند. اما فضا جوری پیش رفت که نهایتاً هر کسی در جهان لازم بود در یک طرف این جنگ بایستد.

مثلاً‌ مسئولان کشور ما در سمت پوتین ایستادند و در صحبت‌های رهبری آمد که حملهٔ روسیه به اوکراین نوعی «ابتکار عمل» بوده و اگر پوتین حمله نمی‌کرد، طرف مقابل این جنگ را آغاز می‌کرد (+). در واقع، موضع ایران در قبال اوکراین، با موضع بایدن در قبال اوکراین مخالف بود. اما با موضع ترامپ در قبال اوکراین کاملاً یکسان است. ترامپ در همین گفتگو هم پوتین را آغازگر جنگ ندانست.

به هر حال، مسئله جهانی شد و جوری چارچوب‌بندی شد که دولت وقت آمریکا یعنی بایدن، اوکراین را – به تعبیر ایرانی – بخشی از عمق استراتژیک خود دید. به همین علت تصمیم گرفت با تمام توان سمت اوکراین بایستد. در این ماجرا هم اتحادیهٔ اروپا و هم آمریکا هر یک بین ۱۰۰ تا ۲۰۰ میلیارد دلار به اوکراین کمک کردند.

پس پولی که آمریکا به اوکراین داده شبیه حمایت‌های مالی ایران از سوریه است. چون سوریه هم بخشی از عمق استراتژیک ایران در نظر گرفته شده. البته باید به خاطر داشته باشیم که اقتصاد آمریکا ۶۷ برابر اقتصاد ایران است. و چون ما در آمار GDP خود عددسازی می‌کنیم و دلار را به قیمت واقعی در نظر نمی‌گیریم، در واقع اقتصاد آمریکا چندصدبرابر اقتصاد ایران است.

پس اگر می‌خواهیم با عینکی واقع‌گرایانه به ماجرا نگاه کنیم، شبیه این است که بشار اسد (البته از نوع دموکراتیک و نمایندهٔ‌ واقعی مردم سوریه) سقوط نکرده و به ایران آمده باشد و مسئولین ایران بخواهند با او در مورد میلیاردها دلاری که در سوریه خرج کرده‌اند صحبت کنند.

در این چارچوب، ماجرای «مذاکرهٔ سیاسی دو قدرت برابر» نیست. بلکه تعامل بر سر چارچوب‌بندی ماجراست. باز فرض کنید بشار اسد بگوید: شما اگر در سوریه پول خرج کردید، برای منافع استراتژیک خودتان بود و خودتان هر روز می‌گفتید عمق استراتژیک ماست و تمام نمازجمعه‌ها مشغول بیان همین حرف‌ها بودید. و مسئولین ایرانی هم بگویند: بله. گفتیم. اما نهایتاً تو هم حکومتت/کشورت حفظ شده و منطقی است به جبران آن، هزینه‌های ما را پس بدهی.

نکتهٔ ۲: ما چون در کشور خودمان سیاستگذاری متمرکز داریم، دنیا را هم از همین چارچوب می‌بینیم. در ایران سیاست‌گذاری کشور توسط رهبری مشخص می‌شود و توسط نمایندگانی که رهبری تعیین می‌کنند در چارچوبی که رهبری تأیید می‌کنند و به شیوه‌ای که رهبری تصویب می‌کنند اجرا می‌شود. اما کشوری مثل آمریکا سیاستگذاری متمرکز ندارد. ترامپ از طریق یک حزب سیاسی بالا آمده است. به همین علت، ما در واقع تعامل «حزب جمهوری‌خواه آمریکا» با «جنگ اوکراین» را می‌بینیم و نه «موضع ترامپ در برابر جنگ اوکراین.»

مردم آمریکا به دموکرات‌ها رأی داده‌اند و آن‌ها چند سال به شیوه‌ای که مناسب می‌دانسته‌اند، از اوکراین حمایت کرده‌اند. نهایتاً مردم آمریکا احساس کرده‌اند که با این شیوه، فقط جنگ طول می‌کشد و نهایتاً چیزی دستگیرشان نمی‌شود. از طرفی دیده‌اند که دموکرات‌ها جنگ‌ها را به شیوهٔ‌ عجیبی تمام می‌کنند. مثلاً تمام سلاح‌های آمریکایی را در افغانستان رها کردند و رفتند و به طالبان دادند. پس نهایتاً خرد جمعی آمریکاییان به نتیجه رسیده که فرمانی را که تا امروز دست دموکرات‌ها بوده به دست جمهوریخواهان بسپارد تا آن‌ها هم روش خود را امتحان کنند.

جامعهٔ آمریکا بعد از چهار سالی که به دموکرات‌ها وقت داد، چهار سال هم فرصت دارد روش جمهوریخواهان را بیازماید. طبیعتاً اگر جواب نگیرد، دوباره سراغ دموکرات‌ها می‌رود. این همان چیزی است که پایهٔ دموکراسی است: حل مسئله از طریق تغییر دائمی «مدل ذهنی و الگوهای ارزشی». آمریکایی‌ها چیزی به اسم آرمان آمریکا ندارند (گاهی در حد تعارف از Founding Fathers اسم می‌برند). آن‌ها آرمان‌هایشان را در هر انتخابات عوض می‌کنند و دنبال این هستند که آرمان‌های جدید جواب می‌دهد یا نه. فعلاً آرمان جدید MAGA است (مخفف: Make America Great Again). یعنی جو داخلی آمریکا این است که آمریکا در اولویت است و پول‌ها باید داخل آمریکا خرج شود و قرار نیست ما در هر جای جهان سرک بکشیم و هر جا جنگی هست باید جمع شود، ولو به قیمت باختن طرف مظلوم یا بردن طرف ظالم.

بنابراین ما با خودرویی طرف هستیم که «مردم» جاده را می‌بینند و هر بار فرمان را دست راننده می‌دهند. یک راننده فقط بلد است فرمان را به چپ بکشد و یک راننده فقط بلد است به راست بکشد. مردم نگاه می‌کنند و هر دوره بسته به این‌که حس کنند جاده چقدر پیچیده یا قرار است بپیچد، راننده‌ای را که فرمان را به سمت مناسب می‌برد انتخاب می‌کنند. چیزی شبیه «صراط مستقیم» در مدل سیاسی آمریکایی وجود ندارد.

نکتهٔ‌ ۳: در توافق‌ها و مذاکره‌های بسیار بزرگ و جدی سیاسی و اقتصادی، تقریباً هیچ اتفاق مهمی در «جلسهٔ گفتگو» نمی‌افتد. محیط و بستر مذاکره و شرایط مذاکره و مفاد مذاکره، همگی بیرون جلسه در جاهای مختلف چیده می‌شوند و نهایتاً جلسه‌ای برای امضا کردن یا نکردن برگزار می‌شود. توافق زلنسکی و ترامپ، اگر چیزی برای «بررسی کردن» داشته باشد،‌ نه زبان بدن زلنسکی است و نه کلمات ترامپ و ونس. بلکه متنی است که دو بار قبلاً تنظیم شد برای اوکراین فرستاده شد و رد شد و متن سومی که زلنسکی آن را هم حاضر نشده بود در اوکراین امضا کند. همان متنی که ترامپ انتظار داشت در آمریکا امضا شود. اصل متن موجود است و ندیده‌ام کسانی که می‌خواهند این جلسه را تحلیل کنند، جزئيات آن را بررسی کرده باشند (این‌جا متن را می‌توانید بخوانید).

در متن مشخصاً‌ هیچ تضمینی برای امنیت بعد از توافق داده نشده بود و تنها کلمه‌ای که می‌شد زلنسکی به آن دل خوش کند، participants بود. کلمه‌ای که تلویحاً می‌گفت در صندوقی که برای نگهداری درآمدهای معادن اوکراین ایجاد می‌شود،‌ اوکراین و آمریکا شریک برابر هستند. آن‌جا هم مدام گفته «بعداً تعریف خواهد شد» و «بعداً گفته خواهد شد» و «بعداً …».

آمریکا این درفت را Fund Agreement نامیده بود و  زلنسکی هم قبل از رفتن به آمریکا گفته بود که این متن را یک Framework می‌داند؛ یعنی چارچوبی که تازه بعداً‌ باید روی آن کار شود تا به agreement تبدیل شود.

طبیعی است تصور زلنسکی این بوده که در سفر به آمریکا، قبل از این‌که دوربین و بساط رسانه‌ها پهن شود، تیم او با تیم آمریکایی دربارهٔ همهٔ آن «further to be defined»‌ها صحبت خواهند کرد. و فکر نمی‌کرد که تعیین این بخش‌ها به بعد از امضا موکول شود.

طبیعی است ترامپ هم متقابلاً‌ روی این حساب باز کرده بود که زلنسکی ابتدا امضا می‌کند و بعداً می‌شود آمریکایی‌ها سر جزئیات چانه‌‌زنی کنند. که طبیعتاً نشد.

نکتهٔ ۴: با این توضیحات،‌ اگر زلنسکی کت‌و‌شلوار می‌پوشید،‌ اگر ونس لال بود و حرف نمی‌زد، اگر زلنسکی صد بار از آمریکا تشکر می‌کرد، اگر ترامپ عاشق زلنسکی بود، هم‌چنان این چارچوب امضا نمی‌شد.

نباید چشم‌مان به بازی‌های رسانه‌ای مشغول شود که این‌ها بد حرف زدند و آن‌ها بد حرف زدند و این می‌توانست آن‌موقع که فلانی آن حرف را زد این کار را بکند.

همین‌هایی که می‌گفتند زلنسکی پروتکل کاخ سفید را رعایت نکرده،‌ ایلان ماسک را بدون همان پروتکل‌ها با لباس غیررسمی و با فرزندنش به اتاق بیضی کاخ سفید راه دادند و وقتی بچهٔ ایلان ماسک انگشت در دماغش کرد و دماغش را هم به گوشهٔ‌ میز عتیقهٔ اتاق رئيس‌جمهوری مالید (که مرمت‌کارها روزها درگیر ترمیمش بودند) هیچ اعتراضی نکردند (+).

نکتهٔ ۵: بنابراین کل جلسهٔ زلنسکی و ترامپ را می‌شود این‌گونه خلاصه کرد که ترامپ معتقد بود زلنسکی باید یک چک سفید امضا شده به آمریکا بدهد و زلنسکی معتقد بود چنین کاری درست نیست.

اگر می‌خواهید بدانید دل‌تان با کدام طرف است،‌ فرض کنید بشار اسد که با حمایت ایران و تنفس مصنوعی نظام سیاسی ما سال‌ها حکومت کرد، این‌گونه به لجن کشیده نمی‌شد و فرار نمی‌کرد و می‌ماند و به ایران می‌آمد و ایران از او می‌خواست چکی سفید به جبران بدهی‌هایش امضا کند.

قضاوت دربارهٔ‌ این‌که حق با کدام طرف است، با چنین مقایسه‌ای راحت‌تر است (اگر چه هم‌چنان راحت نیست).

نکتهٔ ۶: در همهٔ نظام‌های سیاسی، بیشتر از آدم‌ها باید عقبهٔ آدم‌ها را دید. سیاست جای آدم‌های مستقل نیست. هر کس در سیاست جایگاهی دارد، پشتوانه‌ها و پله‌هایی داشته و افراد و نهادهایی هستند که با محاسبات و ملاحظات و چانه‌زنی‌هایی او را داخل ساختار قدرت جا داده‌اند.

این کار در ذات خود ایراد ندارد. مهم این است که «نظام سیاسی» جوری طراحی شود که با همین آدم‌های تحمیلی، نهایتاً عملکرد مناسب داشته باشد و خودش را اصلاح کند و به پیش برود. مثلاً در آمریکا، هر دو طرف باید تلاش کنند اول رشد اقتصادی و بیکاری و تورم و … را مهار کنند، و سپس با تکیه بر دستاوردهایشان، آدم‌های خودشان را به داخل ساختار تزریق کنند.

ونس از این منظر، نمایندهٔ فصل مشترک «ارتش آمریکا و سیلیکون ولی» است. در دولت قبلی ترامپ، این نقش را پیتر تیل بر عهده داشت. و مستقیم با ترامپ جلسه می‌گذاشت. در این دوره، او کنار کشید و دو نفر دیگر در اطراف ترامپ هستند. یکی ایلان ماسک و دیگری ونس که عملاً اهرم قدرت پیتر تیل در دولت محسوب می‌شود.

این به آن معنا نیست که ونس دهان پیتر تیل است. بلکه به این معناست که تیل از بین آدم‌های مختلف به سراغ کسی رفته که عقاید او را قبول داشته باشد و بتوانند زبان گویای بخش محافظه‌کارِ حوزهٔ‌ تکنولوژی باشد. رابطهٔ پالانتیر و اوکراین هم رابطهٔ پیچیده‌ای است. هم در زمان جنگ سود می‌برد و هم در بازسازی پس از جنگ. بنابراین باید دید برایند این نیروها نهایتاً‌ ونس را به چه موضعی می‌کشاند.

نکتهٔ ۷: در کنار همهٔ‌ تعارض‌های ساختاری و ابهام‌هایی که در چارچوب همکاری وجود داشت،‌ علت این‌که خود جلسه به این شکل برگزار شد را می‌توان به سوابق فردی ترامپ و ونس ربط داد. ونس در دولت بایدن تمام تلاشش را کرده بود تا بودجه کمک به اوکراین تصویب نشود که شد. او طبیعتاً‌ در جلسه، بیش از این‌که حواسش به روبه‌رویی‌ها باشد، به دوربین‌ها بود و امیدوار بود دموکرات‌ها او را ببینند و حرص بخورند.

ترامپ هم در دولت قبلی خود از زلنسکی خواسته بود تحقیقات دربارهٔ پسر بایدن را در اوکراین کلید بزند که اگر چنین می‌شد احتمالاً به کاخ سفید راه پیدا می‌کرد و زلنسکی این کار را نکرد. چون ترجیح می‌داد دموکرات‌ها در کاخ سفید باشند. پس ترامپ در پس ذهن خود این را داشت که روبه‌رویش کسی نشسته که کمک کرده درهای کاخ سفید در انتخابات قبل به روی او بسته شود.

نکتهٔ ۸: پیش‌بینی گام بعدی این وضعیت بیش از هر چیز به ارزیابی و تحلیل اوکراین از واقعیت‌های میدانی جنگ با روسیه بستگی دارد. طبیعتاً زلنسکی و تیمش با مشاهدهٔ خسارات جدید جنگ و هزینه‌های فرسایش نیروی نظامی اوکراین باید تصمیم بگیرند خسارت ناشی از ادامهٔ جنگ بیشتر است یا خسارت قراردادِ دو‌صفحه‌ایِ بدون توضیح و پیوست (= چک سفید که حتی سقف ۵۰۰ میلیارد دلاری هم ندارد) به آمریکا.

همهٔ این اتفاقات، فراتر از آن هستند که مدرسان مذاکره و زبان بدن، بخواهند با زوایهٔ بدن زلنسکی، دستهای ترامپ و کلمات ونس دربارهٔ آن‌چه پیش روی دوربین‌ها گذشت حرف بزنند و ماوقع را تحلیل کنند.

پیش‌نوشت: این مطلب زیرمجموعهٔ گفتگو با دوستان محسوب می‌شود. حرف‌هایی که در پاسخ به صحبت‌ها، نظرات، سوال‌ها و تحلیل‌های دوستانم می‌نویسم. میلاد زیر مطلبی که دربارهٔ ایلان ماسک و کاهش کارآمدی دولت نوشته بودم، کامنتی نوشته بود که می‌شد همان‌جا جواب داد. اما دیدم فرصت خوبی است که آن کامنت را به بهانه‌ کنم دربارهٔ چند نکته حرف بزنیم. هم میلاد مخاطب خوبی است و هم صورت‌بندی مسئله را جوری انجام داده که به اندازهٔ کافی جا برای حرف زدن من باز کرده است (میلاد. ممنونم).

این بحث در نهایت قرار است به حرف‌هایی دربارهٔ نسیم طالب برسد. به همین علت، عنوان «نسیم طالب؛ شام خوب، صبحانهٔ بد» را برایش انتخاب کرده‌ام. اما آن‌چه در ادامه می‌گویم به نسیم طالب محدود نیست.

ترتیب موضوعاتی که می‌نویسم به این صورت خواهد بود:

• اختلاف‌نظر میان اقتصاددان‌ها
• ظرفیت اقتصاددان‌ها در پیش‌بینی اقتصاد (و متغیرهای اقتصادی)
• جایگاه نسیم طالب در اقتصاد و مباحث مالی
• نقد مختصری بر نسیم طالب و رویکرد او به مباحث
• روش اثربخش مطالعه نسیم طالب و بررسی نظرات او

منبع عکس

ابتدا حرف‌های میلاد را بیاورم:

محمدرضا،‌ من دوست داشتم شهود اقتصادی مفیدی داشته باشم. مثلا الان،‌ به‌درستی متوجه نمی‌شوم که قرض‌الحسنه‌ها چه هستند و چرا مشکل‌زا هستند؟ شهود درستی در مورد بورس و تورم و غیره ندارم. یا نمی‌توانم درست به این فکر کنم که سیاست‌های خاویر میلی در آرژانتین در بلندمدت مفید خواهند بود یا مضر؟ یا حتی نمی‌دانم برای بررسی اقتصاد یک کشور به‌صورت کلی به چه معیار‌هایی باید نگاه کنم تا کمتر درگیر تبلیغات سیاست‌مدارها بشم و بیشترین سیگنال از واقعیت رو بگیرم.  

می‌خواستم بپرسم به نظرت چه‌کاری می‌تونه یک شهود خوب اقتصادی برای استفاده‌ی شخصی و مدیریت زندگی و داشتن کمی قدرت پیش‌بینی بسازه. متاسفانه نمی‌توانم فرصت زیادی به مطالعه‌ی اقتصاد بگذرانم اما مطالب افرادی مثل نسیم طالب که اصرار داره اقتصاد‌دان‌ها پیش‌بینی چیزهای مهم رو بلد نیستند باعث شده  یک گاردی هم نسبت به خوندن اون مطالب پیدا بکنم و احساس می‌کنم شاید گمراه‌تر هم بشم. 

در ادامه حرف‌های خود را در چند بخش می‌نویسم.

اقتصاددان‌ها و شهرت به اختلاف‌نظر

اقتصاددان‌ها را به اختلاف‌نظرشان بر سر موضوعات مختلف می‌شناسند. به‌نظر می‌رسد آن‌قدر که در میان اقتصاددان‌ها اختلاف‌نظر هست، در میان دانشمندان زیست، فیزیک، ریاضی و علوم دیگر نیست. لطیفه‌ها و شوخی‌های بسیاری هم در این باره ساخته شده است.

فکر می‌کنم گویاترینش، جمله‌ای باشد که یک بار دربارهٔ کینز در کنگره آمریکا گفتند (نقل به مضمون): «اگر ده اقتصاددان، شامل کینز، را در یک اتاق جمع کنید و دربارهٔ‌ یک موضوع خاص از آن‌ها نظر بخواهید، در نهایت ۱۱ نظر متفاوت خواهید داشت. علتش هم این است که کینز خودش به تنهایی دو نظر متضاد ابراز می‌‌کند.»

این شوخی ساده از دو  منظر به اقتصاددان‌ها کنایه زده است. نخست این که انتظار می‌رود از ده اقتصاددان، یک نظر یا نهایتاً دو یا سه نظر در بیاید. نه این که ده نظر مختلف بدهند. معنای شوخی این است که هیچ‌یک از آن‌ها نظر دیگری را قبول ندارد. کنایهٔ دوم هم که مشخصاً به کینز است، اشاره به این دارد که خود کینز (و گاهی برخی دیگر از اقتصاددان‌ها) در یک موضوع ثابت هم نظرات متعارض و متضادی دارند.

البته می‌دانیم که این کنایه، لااقل در مورد کینز، منصفانه نیست. چون در مواردی که آراء کینز فرق کرده، شرایط محیطی و پارامترهای اقتصادی یکسان نبوده است. او گاهی در مقاطع مختلف زمانی نظرات متفاوتی داشته، اما نه این‌طور که در یک جلسه یا در یک مقطع زمانی مشخص، حرف‌های متضاد بزند.

اما به هر حال، شوخی‌ها بیشتر از یکی دو مورد است. از جمله این‌که گاهی می‌گویند «اقتصاددان‌ها کسانی هستند که وقتی پیش‌بینی‌هایشان درست پیش نرفت، می‌توانند به صورت علمی توضیح دهند که چرا چنین شده است.» ده‌ها و شاید صدها شوخی دیگر از این دست نیز وجود دارد.

اما این شوخی‌ها چقدر در واقعیت ریشه دارند؟ چه انتظاراتی از اقتصاددان‌ها وجود داشته که آن‌ها – ظاهراً – نتوانسته‌اند آن‌ها آن‌طور که باید و شاید برآورده‌ کنند؟

اختلاف‌نظر در جای دیگری است | اولین منشاء اختلاف

واقعیت این است که تفاوت در مبانی علم اقتصاد، بسیار کمتر از آن چیزی است که عامهٔ مردم فکر می‌کنند. شاید نظریه‌های علم اقتصاد به اندازهٔ نظریه‌های فیزیک و ریاضی قاطع نباشند، اما لااقل از بسیاری حوزه‌های دیگر از جمله روانشناسی، انسان‌شناسی، جامعه‌شناسی، فلسفه، علوم سیاسی، هنر و زیبائی‌شناسی وضعیت بهتری دارد.

ماجرا این‌جاست که آن‌چه اقتصاددان‌ها با آن کار می‌کنند، صرفاً علم اقتصاد نیست. بلکه هنجارها و ارزش‌ها هم هست.

تحلیل عکس‌العمل مردم به تغییر قیمت کالا، یا موج‌سواری رایگان بر سر کالاهای عمومی و ده‌ها موضوع دیگر، ربطی به مکتب اقتصادی ندارد. ماجرا از جایی شروع می‌شود که شما باید  بر اساس «نظریه + ارزش‌ها» چیزی را تجویز کنید.

مثلاً به این سوال‌ها فکر کنید:

• آیا درست است که بالاترین حقوق در کشور،  صد برابر حداقل حقوق باشد؟
• آیا باید مصرف کالاهایی که ضررهای عمومی دارند (مثل سیگار) با مالیات محدود شود؟ (درس مالیات گناه در متمم)
• آیا کمک به فقرا وظیفه دولت است یا باید به افراد و خیریه‌ها واگذار شود؟
• آیا بهتر است آموزش و درمان رایگان باشد، حتی اگر کیفیت آن کاهش یابد؟
• آیا برای حل مشکل کمبود منابع، می‌توان محیط‌زیست را قربانی رشد اقتصادی کرد؟
• آیا مالیات تصاعدی که ثروتمندان سهم بیشتری بپردازند، عادلانه است؟
• آیا منطقی است که دستمزدها بر اساس بهره‌وری افراد تنظیم شود، حتی اگر این کار باعث افزایش نابرابری شود؟

این نوع سوال‌ها، سوال‌های هنجاری هستند. یعنی ربطی به نظریه‌های اقتصادی ندارد. شما بر اساس اصول و ارزش‌های خود در مورد آن‌ها نظر می‌دهید و قضاوت می‌کنید.

در این باره، معمولاً به سادگی نمی‌توان نگاه ارزشی انسان‌ها را تغییر داد.

جالب این‌جاست که هر چه در تاریخ عقب می‌رویم، باز هم اختلاف‌نظرها در این حوزه‌ها را می‌بینیم. مثلاً برداشت من این است که ادراک اقتصادی امام علی بیشتر به سمت چپ و ادراک اقتصادی پیامبر بیشتر به سمت راست متمایل بوده است. چیزی که در نگاه متفاوت اهل تشیع و تسنن هم می‌بینیم (همان‌طور که بارها گفته‌ام، مفهوم عدالت یک مفهوم پررنگ در رویکرد چپ اقتصادی است. شاید دقت کرده باشید که ما از عدالت علوی حرف می‌زنیم اما اصطلاح عدالت محمدی بین ما رواج ندارد). از امام علی داستان‌های متعددی نقل شده که در رویکرد چپ اقتصادی می‌گنجد. مثلاً‌ امام علی با قیمت‌گذاری تبعیضی (Discriminative Pricing) مخالف بوده‌اند. گفته شده که زمانی که ایشان دیده‌اند میثم تمار دو نوع خرما را با دو قیمت می‌فروشد، می‌گویند خرماها را قاطی کن و یک نوع خرما و به یک قیمت بفروش (+). این را مقایسه کنید با داستانی که دربارهٔ عروه ابن جعد بارقی نقل می‌شود که پیامبر به او یک دینار داد و گفت برو یک گوسفند بخر. عروه ظاهراً یک گوسفند یک دیناری می‌خرد و همان روز آن را دو دینار می‌فروشد و بعد با پولش دو گوسفند می‌خرد و یکی را برای پیامبر می‌آورد و توسط پیامبر تشویق می‌شود (البته این مسئله ۱۴۰۰ سال است که حوزه‌های علمیه را مشغول کرده که ماهیت این دو معامله دقیقاً چه بوده و تفسیر فقهی‌‌اش چیست. اما اصل ماجرا، تشویق ارزش‌آفرینی اقتصادی مبتنی بر تجارت است. چیزی که اقتصاد چپ، ارزش‌آفرینی نمی‌بیند).

خلاصه این که شما وقتی «اصول ثابت علمی» را در کنار «تفاوت در ارزش‌های اخلاقی» قرار می‌دهید، تجویزهای متفاوتی از آن‌ها در می‌آید.

همین می‌شود که ممکن است چند اقتصاددان که همگی در یک دانشکده ساکنند و حتی با هم دوستند، در عین این که «علم اقتصاد» را تقریباً یکسان می‌فهمند، تجویزهای متفاوتی داشته باشند.

اختلاف‌نظر در جای دیگریست | دومین منشاء اختلاف

دومین منشاء اختلاف، به دستگاه فکری اقتصاددانان برمی‌گردد و این که در طیف «تمرکز» و «توزیع‌شدگی» به کدام قطب تمایل دارند (اگر بخواهیم خیلی عمیق نگاه کنیم، بخش زیادی از اختلاف‌نظر هنجارها و ارزش‌ها هم زیرمجموعهٔ همین بحث است).

در زیست‌شناسی، نگاه متمرکز معتقد است که تمام وجود انسان در چیزی به نام «روح» جمع شده و بدن، صرفاً لباسی بر تن روح یا اسبی زیر پای روح است. نگاه توزیع‌شده معتقد است که انسان یک «کلِ منسجم» است که در تک‌تک سلول‌ها توزیع شده. برآیند همهٔ آن‌چه تک‌تک سلول‌ها انجام می‌دهند‌، چیزی است که هویت، شخصیت و رفتار انسان‌ها را می‌سازد.

در نگاه به مغز، نگاه متمرکز معتقد است که ما دو چیز داریم: مغز و ذهن. اما نگاه توزیع‌شده معتقد است که چیزی اضافه بر نورون‌ها وجود ندارد. همین که هر نورون کار خود را درست انجام دهد، باعث می‌شود ترکیب ۱۰۰ میلیارد نورون، دستگاه بسیار پیچیده‌ای بشود که ما آن را «ذهن» می‌نامیم.

در تحلیل خلقت، کسانی که نگاه متمرکز دارند، خلقت کل موجودات عالم را در نقطهٔ خاصی خلاصه می‌کنند؛ شش‌هزار سال قبل یا عقب‌تر یا جلو‌تر. اما کسانی که نگاه توزیع‌شده دارند، به سراغ تکامل می‌روند و معتقدند که فرایند خلقت، در گسترهٔ کل عالم پخش شده و در تمام طول زمان وجود داشته و هنوز هم ادامه دارد. عالم، خلق نشده بلکه «در حال خلق» است و هر نقطه‌ای از این جهان را که بگیری، هم‌اکنون مشغول خلق است.

در نگاه معنوی، نگاه متمرکز به «خدای واحد» می‌رسد که اراد‌ه‌اش را در عالم متجلی می‌کند. نگاه توزیع شده به عرفان نزدیک‌تر می‌شود که «کثرت» را می‌پذیرد و «وحدت در کثرت» و «کثرت در وحدت» را به رسمت می‌شناسد. نگاه دوم، خداوند را نه چیزی «بیرون از عالم هستی» بلکه «هر آن‌چه هست» می‌داند.

در جامعه‌شناسی، نگاه متمرکز جامعه را از دید طبقاتی بررسی می‌کند. دو یا سه یا ده یا صد طبقه. هر جور که ببیند، نهایتاً جامعه را در چند خوشه (cluster) متمرکز کرده. در نگاه توزیع‌شده، جامعهٔ هشتاد میلیونی، دو طبقه، سه طبقه، یا سی طبقه نیست. بلکه یک جامعه با ۸۰ میلیون عضو است. درست همان‌طور که یک گاز با ۸۰ میلیون مولکول در یک اتاق وجود دارد. در این نگاه به جای sociology‌ به معنای کلاسیک آن، بیشتر به social physics توجه می‌شود.

در سیاست،‌ نگاه متمرکز دنبال یک یا دو یا چند رهبر اصلی برای جامعه می‌گردد. اما نگاه توزیع‌شده، می‌گوید که خِرد، در ذهن یک نفر متمرکز نیست و اگر خردی هست،‌ در کل جامعه توزیع شده است. بنابراین تنها روش جستجوی حقیقت، انتخاب جهت‌گیری مناسب و حل مسائل جامعه این است که دموکراسی پیاده شود و همه حق رای داشته باشند و همه‌ی مردم با هم دربارهٔ درستی و نادرستی کارها و جهت‌ حرکت جامعه تصمیم بگیرند.

در نگاه اقتصادی، دیدگاه متمرکز معتقد است که قلب اقتصادی جامعه در دولت و یک یا چند نهاد و کمیته و شورا و سازمان می‌تپد. در نگاه توزیع‌شده، باور بر این است که جامعه،‌ قلب و دست و پا ندارد. بلکه تک‌تک بازیگران اقتصادی، به اندازهٔ خود سهمی دارند. از یک فرد خانه‌دار تا یک کارآفرین بزرگ. به خاطر همین، نگاه توزیع‌شده، قانون‌گذاری و رگولاتوری افراطی را تحمل نمی‌کند. بلکه می‌گوید بازار را رها کنید تا خودش، نقطهٔ تعادل مناسب را کشف کند.

 پس همان‌طور که می‌بینی، این ماجرای تمرکز و توزیع‌شدگی صرفاً در اقتصاد نیست و در بسیاری از علوم مطرح است. این که دانشمندان اقتصاد به یکی از این دو رویکرد نزدیک باشند و بر اساس آن،‌ از برخی نظریه‌های اقتصادی دفاع کنند، نمی‌تواند به این معنا باشد که «خب. پس این‌ها نمی‌فهمند چه می‌گویند و اختلاف‌نظر زیاد است و بهتر است همه‌چیز را رها کنیم و پیگیرشان نباشیم.»

بخواهی یا نخواهی، باید جایی در زندگی، یکی از دو رویکرد تمرکز و توزیع‌شدگی را به عنوان جهان‌بینی اصلی زندگی‌ات انتخاب کرده و دنبال کنی. وگرنه تا آخر عمر با کمترین نسیمی از این سو به آن سو پرت می‌شوی.

نقد نسیم طالب بر مدل‌های پیش‌بینی بازار

یکی از بن‌مایه‌های اصلی حرف‌های نسیم طالب، ضعف اقتصاددان‌ها و مدل‌های اقتصادی در پیش‌بینی بازار است. او مدام به اقتصاددان‌ها طعنه می‌زند که آن‌ها نمی‌توانند رفتار بازار را به درستی پیش‌بینی کنند.

قوی سیاه، کتابی که نسیم طالب را به شهرت رساند، حول این ایده شکل گرفته که اتفاق‌های پیش‌بینی‌نشده یا دارای احتمال بسیار پایین، همیشه آماده‌اند تا پیش‌بینی‌های ما را به چالش بکشند. هم‌زمان شدن حرف‌های طالب با رکود اقتصادی ۲۰۰۸ و ۲۰۰۹ فرصت ارزشمندی ایجاد کرد تا این حرف او بسیار شنیده شده و «قوی سیاه» به اصطلاحی پرکاربرد در تحلیل‌ها، خبرها و سخنرانی‌ها تبدیل شود.

این‌که چرا نسیم طالب به چنین بحثی علاقه دارد، کاملاً واضح است. او متخصص ریسک و سرمایه‌گذاری است و سرمایه‌گذاری بیش از هر چیز بر پایهٔ درک از مفهوم احتمال و توزیع احتمالات بنا شده است. از طرف دیگر، این یک واقعیت است که شهود اکثر ما انسان‌ها دربارهٔ احتمال ضعیف است. و از این منظر، بسیاری از حرف‌ها و تذکرهای نسیم طالب جذاب است و می‌تواند آموزنده باشد. این نوع حرف‌ها را می‌توان با حرف‌های دنیل کانمن، آموس تورسکی و ریچارد تیلر در یک دسته قرار داد که همگی قدرت تحلیل ذهن انسان را در ارزیابی احتمالات زیر سوال می‌برند. البته نسیم طالب یک پله فراتر رفته و معتقد است که ماجرا فقط ضعف ذهنی و میان‌برهای شناختی نیست. بلکه مدل‌هایی هم که برای تحلیل بازار ساخته می‌شوند، چنین ضعف‌هایی دارند. حرف‌های نسیم طالب در کتاب فریفتهٔ تصادف هم کم‌و‌بیش از همین جنس است.

نسیم طالب به خوانندهٔ خود – به‌درستی – می‌آموزد که:

• توزیع احتمالات، همیشه و همه‌جا نرمال نیست. نه‌فقط نرمال، که گاهی با هیچ‌یک از توزیعات متعارفی که ما می‌شناسیم، هم‌خوانی ندارد.
• برخی از مدل‌هایی که از بازار وجود دارند، گاهی بیش‌ازحد ساده شده‌اند. آن‌قدر ساده که دقیقاً در لحظه‌‌ای که باید به کار بیایند، شکست می‌خورند.
• بسیاری از کسانی که به عنوان تحلیل‌گر، بازارشناس، تریدر و فروشندهٔ سینگال در بازارها فعالیت می‌کنند،‌ یا شیادند و یا عملکردشان در بلندمدت، با نتایج پرتاب‌ کردن سکه، تفاوت چندانی ندارد.
• اگر انسان‌ها بخشی از ریسک و هزینهٔ تصمیم‌هایشان را تحمل نکنند، احتمال این‌که تحلیل‌ها و تصمیم‌ها و تجویزهایشان غلط از آب در بیاید زیاد است.

همهٔ نکات بالا – و بسیاری از نکات دیگری که نسیم طالب می‌گوید – درست و ارزشمندند و خوب است که آن‌ها را به خاطر بسپاریم. اما چیزی که باید به خاطر داشته باشیم این است که نسیم طالب دربارهٔ «پیش‌بینی بازار» حرف می‌زند. معامله‌گری (trade) و پیش‌بینی بازار (market prediction) بخش کوچکی از علم بازار (market science) است. سرمایه‌گذاری و مدیریت پورتفولیو هم – که نسیم طالب سال‌ها انجام داده و به پشتوانهٔ آن حرف می‌زند – زیرمجموعهٔ بسیار کوچکی از علم مالی (finance) است. خود علم مالی هم زیرمجموعهٔ کوچکی از علم اقتصاد است. علم اقتصاد ده‌ها زیرمجموعهٔ دیگر دارد که بعضی از آن‌ها را در ادامه می‌آورم:

• مدیریت و شیوهٔ تخصیص منابع کمیاب
• سیاست‌گذاری‌ بر اساس عوامل دموگرافیک و برای عوامل دموگرافیک
• مدیریت عرضه و تقاضا در بازارهای مختلف از جمله مدیریت و سیاست‌گذاری در اقتصاد بازار کار
• سیاست‌گذاری‌های تعرفه‌ای در تجارت بین‌المللی
• تعیین و جهت‌دهی پیشران‌های رشد اقتصادی
• تعریف مدل توسعه در سطح ملی و منطقه‌ای
• مدیریت منابع مالی عمومی
• سیاست‌گذاری و هدف‌گذاری (تعیین نقطهٔ بهینه) برای نابرابری درآمد
• اقتصاد محیط زیست
• سیاست‌گذاری، مدل‌سازی و عملیاتی‌کردن برنامه‌های اقتصاد سلامت
• سیاست‌گذاری پولی و بانکی
• مدل‌سازی، تحلیل و برنامه‌ریزی برای اقتصاد فرهنگ

این که یک نفر کمی سهام خرید و فروخت و سود کرد و مچ چند تحلیل‌گر را هم که سقوط بازار مالی را پیش‌بینی نکرده بودند گرفت، بیاید و علم بسیار بزرگ‌تری را که ده‌ها شاخه دارد زیر سوال ببرد و نقد کند، چندان قابل‌درک نیست. تصویر ذهنی من از نسیم طالب، پوکرباز قهاری است که چند شب متوالی در قمارخانه برنده شده و پس از آن مست و عربده‌کش به خیابان آمده و می‌گوید چون در میز قمارخانه موفق بودم، نقدهای فراوانی به شهرداری و مدیریت شهری دارم.

کلمات پوکر، قمارخانه، مست،‌ عربده‌کش و شهرداری را با دقت انتخاب کرده‌ام و در ادامه دربارهٔ تک‌تک آن‌ها توضیح خواهم داد.

آیا کار اقتصاددان‌ها پیش‌بینی است؟

حل مسئله و مدل‌سازی، از ستون‌های اصلی بسیاری از شاخه‌های علم هستند. با وجودی که این دو به هم وابسته‌اند، سهم‌شان در شاخه‌های مختلف علم یکسان نیست.

مثلاً در پزشکی، حل مسئله بسیار پررنگ‌تر از مدل‌سازی است. علم پزشکی هنوز برای برخی از سیستم‌های بدن، از جمله سیستم ایمنی و مغز، مدل‌سازی دقیق و جامعی ارائه نداده. هم‌چنین مکانیزم بروز بسیاری از بیماری‌ها و حتی نحوهٔ اثرگذاری برخی از داروها همچنان ناشناخته باقی مانده است.

به دلیل همین محدودیت‌های مدل‌سازی است که پزشکی نمی‌تواند با قطعیت یا دقت بالا عمر افراد، بیماری‌های آینده یا روند تغییرات سلامت را پیش‌بینی کند. و نیز، همان‌طور که می‌دانیم، دربارهٔ ریشهٔ بسیاری از بیماری‌ها پاسخ‌های قانع‌کننده‌ای ندارد. قطعاً اگر مدلی جامع و یکپارچه از بدن انسان وجود داشت، بسیاری از ابهام‌های کنونی پزشکی برطرف می‌شد (البته می‌دانیم که پزشکی تا کنون هزاران مدل کوچک و تخصصی ایجاد کرده. حرف من، یک مدل کامل و یکپارچه است).

پیچیدگی انسان به‌عنوان موضوع اصلی این علم، پزشکی را به سمت حل مسئله سوق داده. در اغلب چالش‌های  جدید در حوزهٔ سلامت، تلاش برای یافتن راه‌حل بر مدل‌سازی دقیق اولویت دارد.

این روش اشتباه هم نیست. تا کنون بسیاری از این مسائل بهداشتی و درمانی به همین روش حل شده‌اند، حتی اگر دلایل اثربخشی یک مداخله کاملاً روشن نباشد. و با همین وضعیت، همهٔ ما امید داریم مسائل بسیار بیشتری را هم حل کند.

روانشناسی هم به‌ویژه در زمینهٔ آسیب‌های روانی وضعیت مشابهی دارد. فکر می‌کنم روانشناسی جزو معدود حوزه‌های علمی باشد که از نظر به‌هم‌ریختگی، کثیف بودن و آشفتگی نظریه‌ها و تعدد دیدگاه‌ها با جهان‌بینی‌های دینی و هزاران فرقه‌ٔ معنوی که تمام عمر به جان هم می‌پرند (و مدام یکدیگر را تکفیر می‌کنند) قابل‌مقایسه باشد (البته برخورد میان روانشناسان، قطعاً قاعده‌مندتر است).

روانشناسی هم، دقیقاً‌ گرفتار همان مشکل پزشکی است: سوژهٔ دشوار و سیستم‌های متعدد در هم‌تنیده. روانشناسان هم هنوز نتوانسته‌اند مدل جامعی ارائه دهند که انسان را توصیف کرده و آیندهٔ انسان را پیش‌بینی کند. به همین علت، مدل‌ها، نظریه‌ها و رویکردهای بسیار متعددی در روانشناسی وجود دارد.

این پیچیدگی باعث شده روانشناسی به سمت «حل مسئله» برود. یعنی بیش از هر چیز اولویتش این باشد که مسئلهٔ بیمار و مُراجع را حل کند. نمی‌شود به بیمار گفت: فعلاً‌ ما نظریه‌های جامعی نداریم. شما برو با بدبختی‌هایت بساز تا ببینیم چه می‌شود.

برعکس این ماجرا را در فیزیک و ریاضی و شاخه‌های آن‌ها می‌بینیم. یعنی سهم مدل‌سازی پررنگ‌تر از حل مسئله است. در حدی که حتی گاهی مدل‌ها ساخته می‌شوند، بی‌ آن‌که هنوز مسئله‌ای فوری و واقعی روی میز باشد.

در این چارچوب، علم اقتصاد بیشتر به پزشکی و روانشناسی نزدیک است تا ریاضی و فیزیک. سیستم‌های اقتصادی از لحاظ پیچیدگی یک لایه بالاتر از روانشناسی و پزشکی هستند. مسئلهٔ پزشک، انسانی است که درون جسمش، معده و روده و مغز و دهان و دست با هم در تعاملند. اما اقتصاددان با ده‌ها میلیون انسان در ارتباط است که هر یک در وجودشان معده و روده و مغز و جسم دارند. آن‌چه دیشب در رودهٔ یک قانون‌گذار بوده، ممکن است فردا با یک قانون‌گذاری احمقانه بر معدهٔ صدها هزار نفر دیگر تأثیر بگذارد. بگذریم از سیستم‌های مکمل مثل سیستم‌های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، اکولوژيک و … که همگی روی این سیستم پیچیدهٔ اقتصادی تأثیر می‌گذارند و هم‌زمان از آن تأثیر هم می‌پذیرند.

ما هیچ‌وقت به پزشک نمی‌گوییم چرا نتوانستی مرگ بیمار را پیش‌بینی کنی؟ چون انتظارمان از پزشک پیش‌بینی نیست، بلکه حل مسئله است. پزشک گام‌به‌گام مسئله را در حد توانش حل می‌کند و با ملاحظهٔ حال بیمار، قدم بعدی را برمی‌دارد. گاهی موفق و گاهی ناموفق.

مرگ برای سیستم‌ پیچیده‌ای مثل انسان، مثل Crash کردن و Collapse‌ کردن و در هم شکستن یک بازار است. مرگ، قوی سیاه سیستم پیچیده‌ای به اسم انسان است. اما نه کسی چنین اسمی برایش گذاشته و نه پزشکان به خاطر ناتوانی در پیش‌بینی مرگ،‌ متهم به نادانی شده‌اند.

چرا؟ چون در نظریهٔ‌ سیستم‌ها و علم پزشکی، کاسبی مثل نسیم طالب نبوده تا مرگ را به اسم دیگری (مثلاً: قورباغهٔ بنفش) «Rebrand» کند (البته، بسیاری از تبیین‌های معنوی از جهان، بر پایهٔ ترس انسان‌ها از مرگ و پیش‌بینی‌ناپذیری این اتفاق شکل گرفته‌اند و از این منظر، نسیم طالب به کشیشان نزدیک‌تر است تا دانشمندان).

گفتم که «تصویر ذهنی من از نسیم طالب، پوکرباز قهاری است که چند شب متوالی در قمارخانه برنده شده و پس از آن مست و عربده‌کش به خیابان آمده و می‌گوید چون در میز قمارخانه موفق بودم، نقدهای فراوانی به شهرداری و مدیریت شهری دارم.»

حالا دربارهٔ تک‌تک اجزای این استعاره توضیح می‌دهم:

نسیم طالب و بازی پوکر

نسیم طالب، اهل بازی ترید است. از قدیم، مستقیم و غیرمستقیم با صندوق‌های سرمایه‌گذاری کار کرده و تجربهٔ عملی معامله در بازار را دارد. موفقیت در بازار، ترکیبی از بازی خوب و شانس خوب است. نظرها دربارهٔ این‌که سهم مهارت و شانس در بازار چقدر است، متفاوتند. اما هنوز کسی پیدا نشده که بازار را کامل و قاطع، قابل‌پیش‌بینی و دترمینیستیک ببیند.

بنابراین، نزدیک‌ترین بازی به دنیای بازار، پوکر است. اگر کاملاً مهارت‌محور بود،‌ می‌گفتیم شطرنج است. اگر کاملاً‌ شانس‌محور بود می‌گفتیم بازی سکه و شیر یا خط است. اما جایی در این وسط‌هاست. پوکر احتمالاً مثال خوبی است.

تریدر، قبل از هر کس دیگری، باید به خاطر داشته باشد که قمارباز موفقی بوده است. اغلب قماربازها هم شیر یا خط بازی نمی‌کنند. آن‌ها سراغ بازی‌هایی می‌روند که بتوانند در آن «ریسک مطلع / informed risk» را تجربه کنند. دلشان می‌خواهد اهل ریسک باشند و بیشتر از مردم عادی از ریسک لذت می‌برند. اما نه ریسکی که کاملاً مستقل از مهارت باشد.

تشبیه ترید به قمار، کسر شأن نسیم طالب نیست. بزرگانی در تاریخ، که نسیم طالب در برابرشان مثل مورچه در برابر فیل است، شوق پژوهشی خود را از قمار گرفته‌اند. از برنولی، پاسکال و فرما، که بررسی قمار از سوژه‌های جذاب کارشان بود. تا فون نویمان که عاشق قمار و قماربازی حرفه‌ای بود و بخش چشمگیری از نظریهٔ بازی‌ها و حاشیه‌های آن را برای استفادهٔ‌ شخصی خودش توسعه داد. این که بعداً کل دنیا از گوشهٔ سفرهٔ قمار او در قالب نظریهٔ بازی‌ها بهره‌مند شده‌اند، نشان می‌دهد که چقدر با آن‌چه به دستش می‌رسیده، خوب بازی می‌کرده که جهانی از آن‌ها سود برده‌اند.

نسیم طالب،‌ به هیچ وجه و در هیچ شکل، در قد و قوارهٔ این بزرگان نیست. اما ویژگی مشترکی که با آن‌ها دارد این است که علاوه بر شوق ترید و معامله، دوست دارد منطق پشت ترید را هم بفهمد و برای درک آن تلاش می‌کند.

اگر این تریدرهای اینستاگرامی را دیده باشید، همه‌شان این ویژگی را دارند که وقتی پیش‌بینی‌‌هایشان درست از آب در می‌آید، سر و صدا راه می‌اندازند که «این منم، خدای بازار، بیایید و مرا سجده کنید. بقیه هم گاو هستند و هیچ‌چیز نمی‌فهمند.»

اما از آن‌ سو، وقتی پیش‌بینی‌هایشان شکست می‌خورد، ساکت می‌شوند و در سوراخی می‌خزند. یا انواع توجیه‌ها را پیدا می‌کنند که چرا چنین اتفاقی افتاده است.

نسیم طالب از جمله قماربازهای خوش‌شانسی بود که کتاب قوی سیاهش تقریباً‌ در آستانهٔ رکود ۲۰۰۸ منتشر شد (ویراست اول کتاب سال ۲۰۰۷ به بازار آمد). کافی است ببینید کتاب «فریب‌خوردهٔ تصادف / فریفتهٔ تصادف» که در سال ۲۰۰۱ منتشر شده بود، سرو‌صدایی نکرد و دیده نشد. حرف‌های نسیم طالب، آن‌جا هم هست. اما بازار آن را حرف تازه‌ای نمی‌دید. نه بازار معامله و نه بازار نشر.

در همین ایران هم، که ناشران مدیریت و توسعهٔ فردی که فقط پای «لیست‌های پرفروش» و «لیست‌ کتابهای جدید» آمازون می‌خوابند، fooled by randomness همین اخیراً و مدتها بعد از قوی سیاه ترجمه شد. نشانه‌ای از این که اگر قوی سیاه با رکود هم‌زمان نمی‌شد، در جامعهٔ جهانی رغبتی به حرف‌های نسیم طالب نبود.

حتی پیش‌بینی رکود ۲۰۰۸ هم کار پیچیده‌ای نبود و نمی‌شود آن را معجزه تلقی کرد. مندل‌برات، همین حرف‌ها را بسیار شیوا‌تر، محکم‌تر و زیباتر در کتاب The Misbehavior of the Market در سال ۲۰۰۴ پیش از نسیم طالب گفته بود. از این‌ها عقب‌تر، هایمن مینسکی آن مقالهٔ معروف financial instability hypothesis را در سال ۱۹۷۷ نوشته بود. می‌گوییم نسیم طالب دقیقاً در آستانهٔ رکود فهمید و هشدار داد؟ این هم چیزی نبود که از چشم‌ها دور باشد. پیتر شیف در همان سال کتاب crashproof‌ را منتشر کرد که عنوان فرعی روی جلدش جالب است:

How to profit from the coming economic collapse

«چگونه از سقوط اقتصادی پیش رو سود ببریم؟» فصل هفتم کتاب، تیتر جالبی دارد: My Kingdom for a Buyer تمام سلطنتم را می‌دهم برای پیدا شدن یک خریدار!

اشاره‌ای به آن جملهٔ معروف ریچارد سوم در نمایشنامهٔ شکسپیر که می‌گفت:

A horse, a horse, my kingdom for a horse!

اسب. اسب. تمام سلطنتم را می‌دهم، اگر به من یک اسب بدهید (ذلیل شدن همیشگی صاحبان‌قدرت، در آخرین لحظاتی که به بدبختی می‌افتند).

خلاصه این‌ که هم چشم‌انداز رکود، پیش روی بسیاری از تحلیل‌گران واضح بود و دیده می‌شد و هم ناپایداری بازار. علاوه بر این، به اندازهٔ‌ کافی در این زمینه نظریه‌پردازی هم شده بود. کنایه‌های مندل‌برات در کتاب Misbehavior of the market به اقتصاددان‌ها و پیش‌بینی‌کنندگان بازار، دقیقاً شبیه چیزهایی است که بعداً نسیم طالب یاد گرفت و نوشت:

[su_note note_color=”#fefefe” text_color=”#222222″ radius=”2″]

Patterns are the fool’s gold of financial markets. The power of chance suffices to create spurious patterns and pseudo-cycles that, for all the world, appear predictable and bankable. But a financial market is especially prone to such statistical mirages. My mathematical models can generate charts that—purely by the operation of random processes—appear to trend and cycle. They would fool any professional “chartist.” Likewise, bubbles and crashes are inherent to markets. They are the inevitable consequence of the human need to find patterns in the patternless.

[/su_note]

[su_note note_color=”#fefefe” text_color=”#222222″ radius=”2″]

Sure, after the fact, with enough time and effort, we can piece together a tolerable cause-and-effect story of why a price moved the way it did. But who cares? It is too late by then.

[/su_note]

[su_note note_color=”#fefefe” text_color=”#222222″ radius=”2″]

All models by necessity distort reality in one way or another. A sculptor, when modeling in stone or clay, does not try to clone Nature; he highlights some things, ignores others, idealizes or abstracts some more, to achieve an effect. Different sculptors will seek different effects. Likewise, a scientist must necessarily pick and choose among various aspects of reality to incorporate into a model. An economist makes assumptions about how markets work, how businesses operate, how people make financial decisions. Any one of these assumptions, considered alone, is absurd. There is a rich vein of jokes about economists and their assumptions. Take the old one about the engineer, the physicist, and the economist. They find themselves shipwrecked on a desert island with nothing to eat but a sealed can of beans. How to get at them? The engineer proposes breaking the can open with a rock. The physicist suggests heating the can in the sun, until it bursts. The economist’s approach: “First, assume we have a can opener. …”

[/su_note]

نسیم طالب و حرف تازه

سبک نگارش نسیم طالب به گونه‌ای است که این حس را به مخاطبش القا می‌کند که حرف تازه‌ای دارد. به گمانم اکثر مخاطبان نسیم طالب – از جمله محمدرضا شعبانعلیِ ده سال قبل – هم تأیید می‌کنند که در مواجهه با او به نتیجه می‌رسند که به متفکری رسیده‌اند که حرف تازه‌ای می‌زند و دریچه‌های تازه‌ای به روی آن‌ها باز می‌کند.

اما آيا حرف‌های نسیم طالب واقعاً تازه‌اند؟ آیا او نظریهٔ تازه‌ای به دنیای مالی اضافه کرده؟ آیا حرفی زده که پیش از او کسی نگفته بود؟ بسیار سخت است بتوانید در حرف‌های نسیم طالب،‌ ایده یا نظریه‌ای بیابید که پیش از او گفته نشده باشد. شاید لحن تلخی باشد. اما نسیم طالب از آن‌هایی است که اگر به دنیا نیامده بود یا اگر در بیست سالگی می‌مرد، دنیای علم،‌ هیچ لطمه‌ای نمی‌خورد.

با این حال، لازم است به نکتهٔ مهمی اشاره کنم: می‌گویم «دنیای علم». قطعاً نسیم طالب نقش ارزشمندی در گسترش ادبیات عمومی ترید و معامله‌گری ایفا کرده است. ما امروز تریدرهای بسیار زیادی داریم که شاید کتابی از مینارد کینز، اندرو لو، پاول کروگمن، دوین فارمر، برایان آرتور و اریک باین‌هاکر نخوانده باشند، اما حداقل چند اصطلاح مثل توزیع توانی، فرضیهٔ‌ بازار کارا، قوی سیاه و پوست در بازی را بلدند که اگر ردیابی کنیم، مستقیم یا غیرمستقیم از نسیم طالب آموخته‌اند.

«بیان تازه از حرف قدیمی» کار ارزشمندی است و یکی از نقش‌های مهم در اکوسیستم علم، نویسندگانی هستند که حرف‌هایی را که پیش از خودشان بوده، به زبان تازه‌‌تر یا جذاب‌تری بیان کرده‌اند.

اما مهم است حواس‌مان باشد که کسی که می‌خواهد در این جایگاه قرار بگیرد، حداقل وظیفه‌اش این است که جایگاه خود را پررنگ‌تر و بالاتر از صاحبان حرف‌ها و نظریه‌ها قرار ندهد.

نسیم طالب، سال‌ها پس از این‌که همه از وقایع کم‌احتمال و نامحتمل و توزیع توانایی و اهمیت رویدادهای غیرمحتمل و نامحتمل حرف زدند، این بحث‌ها را ری‌برند کرد و به اسم قوی سیاه فروخت. زمانی که کاربرد سیستم‌های پیچیده در اقتصاد، جاافتاده بود و افراد بسیاری درباره‌اش گفته و نوشته بودند، این بحث‌ها را ری‌برند کرد و به اسم پادشکننده فروخت. و زمانی که ارتفاع کتاب‌ها و مقالاتی که دربارهٔ نظریهٔ نمایندگی نوشته شده‌اند چند برابر قد خود نسیم طالب بود،‌ کتاب پوست در بازی را منتشر کرد و باز هم حرف دیگران را فروخت.

این‌ها به‌تنهایی مهم نیست. مهم این است که ارج و قرب کسانی را که منشاء و مبداء بحث بودند، حفظ نکرد. سبک نوشتنش از برایان آرتور را در فصل دهم fooled by randomness ببینید:

[su_note note_color=”#fefefe” text_color=”#222222″ radius=”2″]

Economists discovered path-dependent effects late in their game, then tried to publish wholesale on the topic that otherwise would be bland and obvious. For instance, Brian Arthur, an economist concerned with nonlinearities at the Santa Fe Institute, wrote that chance events coupled with positive feedback rather than technological superiority will determine economic superiority…

[/su_note]

برایان آرتور از غول‌های بزرگ بین‌رشته‌ای است که اقتصاد و سیستم‌های پیچیده را به هم متصل کرده است. هر کس اندکی دربارهٔ نظریه بازی‌ها یا پیچیدگی بداند، معمای El Farol را شنیده. فکر می‌کنید نام ال‌فارول از کجا آمده؟ کافهٔ روبه‌روی محل اقامت آرتور. او هر روز به آن‌جا سر می‌زده و با دیدن شلوغی و خلوتی یک تجربهٔ ذهنی دربارهٔ‌ آن کافه پیشنهاد کرده است.

می‌دانم مثالم خیلی سطحی است. قطعاً برای دیدن جایگاه او باید خودتان کارهایش را ببینید. اما می‌خواهم بگویم که مثلاً‌ کسی مثل آرتور، که کافه یا بار جلوی خانه‌اش هم برند مستقلی در تحلیل بازار، پیچیدگی و نظریهٔ بازی‌هاست، چیزی نیست که وقتی از خود او و کسانی در سطح او ایده می‌گیری و دربارهٔ‌ پیچیدگی بازار می‌نویسی، این‌جور درباره‌شان حرف بزنی که نسیم طالب حرف می‌زند.

بیایید جمله‌بندی‌های نسیم طالب را شبیه‌سازی کنیم: انگار که من می‌خواهم گوشه‌ای از نظریه نسبیت را در قالب کتاب مستقلی منتشر کنم و جایی بگوییم: «پیش از من فیزیک‌دان‌هایی هم بوده‌اند که وقتی ایده فضا-زمان مطرح شده، خیلی درباره‌اش پرگویی کرده‌اند. مثلاً آلبرت اینشتین، فیزیکدانی در پرینستون، که به این نوع مباحث علاقه‌ داشت…»

نسیم طالب، تقریباً هر اسم بزرگی را که به کار می‌برد، همین‌جور خوار و ذلیل می‌کند. شاید تنها استثنا مندل‌برات باشد. مشخصاً‌ به این علت که اگر مندل‌برات نبود، نسیم طالب لال از دنیا می‌رفت و هیچ حرفی برای گفتن نداشت.

ممکن است بگویید حالا این‌ها اخلاق شخصی اوست. ما با اخلاق و لحن نگارشش چکار داریم؟ مسئله این است که این صرفاً‌ لحن نگارش نیست. چند نفر از خوانندگان نسیم طالب را می‌شناسید که بعد از خواندن آثار او،‌ بگویند ما از فلان اقتصاددان یا فلان متفکر یا فلان کس خوشمان آمد و رفتیم کارهایش را بخوانیم‌؟ چه کسی بعد از این لحنی که نسیم طالب در مورد برایان آرتور و ده‌ها نفر دیگر مثل او به کار می‌برد، کنجکاو می‌شود کارهای او و امثال او را بخواند؟ کدام‌یک از ناشرانی که کارهای نسیم طالب را در همین ایران خودمان ترجمه کرده‌اند، کتاب دیگری را هم ترجمه کرده‌اند و در مقدمه‌اش گفته‌اند: «هنگام ترجمهٔ آثار طالب، به این علت که او بارها و بارها فلان اقتصاددان یا نظریه‌پرداز را تحسین کرد، تصمیم گرفتیم کارهای او را هم ترجمه کنیم»؟

چرا؟ چون نسیم طالب، بن‌بست واقعی است. همیشه گفته‌ام هر وقت به کسی که خود را اهل علم و اهل تفکر می‌داند علاقه‌مند شدید و آثارش را دنبال کردید، اما هیچ‌وقت شما را به خواندن و دنبال کردن و یادگیری از کسی بزرگ‌تر و بالاتر از خودش تشویق نکرد، مطمئن باشید در بن‌بست گرفتار شده‌اید.

جلوتر که برویم خواهم گفت، جمله‌ای که میلاد در کامنتش نوشت و من به خاطر آن تمام این حرف‌ها را می‌نویسم،‌ فقط جملهٔ‌ میلاد نیست. شاید بیشتر از ده بار از دوستان دیگرم هم – که همگی اهل فکر و مطالعه و یادگیری هستند – همان جمله را شنیده‌ام که: «مطالب افرادی مثل نسیم طالب که اصرار داره اقتصاد‌دان‌ها پیش‌بینی چیزهای مهم رو بلد نیستند باعث شده یک گاردی هم نسبت به خوندن اون مطالب پیدا بکنم…»

این نوع حرفها مشخصاً برایند کار نسیم طالب را نشان می‌دهد: کاسبی پررو، پرسرو‌صدا و کپی‌کار که مسیر گسترش و نشر علم و شوق یادگیری را بن‌بست کرده و خط پنهان لابه‌لای تک‌تک نوشته‌هایش این است که: پیش من بمانید، کتابهای من را بخرید، به من پول بدهید و جای دیگری نروید.

چرا می‌گویم عربده‌کشی؟

این که اصطلاح عربده‌کشی را برای سبک حرف زدن نسیم طالب به‌کار می‌برم به این علت است که نسیم طالب، عرف و متانت رایج در ادبیات علمی را رعایت نمی‌کند.

می‌دانیم که علم بر «تلاش برای نقض نظریه‌ها» بنا شده. دانشمندان دربارهٔ‌ موضوعات مختلف، مفروضاتی مشخص می‌کنند. سپس بر پایهٔ آن مفروضات،‌ مدل‌هایی می‌سازند. در ادامه مدل‌هایشان را اصلاح می‌کنند و بهبود می‌بخشند. و در عین حال، همیشه منتظرند که نسل دیگری بیاید و بگوید این مدل به‌کلی نادرست است. یا این‌که مدل دیگری وجود دارد که دقیق‌تر است و خطایی کمتر از مدل تو دارد.

آن‌چه توماس کوهن دربارهٔ پارادایم‌ها می‌گوید، تقربیاً همین است. اول مجموعه‌ای از نظریه‌ها و مدل‌ها آن‌قدر تثبیت می‌شوند که می‌گوییم یک پارادایم حاکم شده. بعد مدام مثال‌هایی در تأیید آن‌ها پیدا می‌شود. در این میان مثال‌های نقض‌ هم دیده می‌شوند. و کم‌کم تعداد مثال‌های نقض آن‌قدر زیاد می‌شود که دنیا (یا جامعهٔ علمی در یک رشتهٔ خاص) دنبال پارادایم تازه‌ای می‌گردد. و در آن‌جا کوهن به زیبایی اشاره می‌کند که ما با پارادایم‌های جدید، لزوماً به حقیقت نزدیک‌تر نمی‌شویم. بلکه تنها چیزی که می‌توانیم بگوییم این است که از پارادایم فعلی دورتر می‌شویم (در درس پارادایم متمم کمی در این باره حرف زده‌ایم).

نسیم طالب که نه حرف تازه‌ای زده نه پارادایم تازه‌ای بنا کرده. کارش تقریباً رنگ کردن قناری و فروختن آن جای گنجشک است (ضرب‌المثل را اشتباه نگفتم. حواسم هست. وقتی شما یک حالت خاص از یک مدل رنگارنگ را می‌گیرید و پررنگ می‌کنید، قناری را قهوه‌ای کرده‌اید و جای گنجشک فروخته‌اید. کاش لااقل برعکسش بود).

اما با همین حرف‌های نیم‌بندش هم، نتوانسته لحن و زبان یک نظریه‌پرداز را تقلید کند. بی‌احترامی‌ها، لحن گزنده، توهین و تحقیر دائمی تمام صاحب‌نظران یک رشته، آن‌هم وقتی تنها دستاوردت چند پوزیشن معاملاتی موفق در آستانهٔ رکود بوده و کتابت، تکرار حرفی که قبل از تو و هم‌زمان با تو دیگران هم گفته‌اند.

یادتان نرود، نسیم طالب در بازاری کار می‌کند و دربارهٔ بازاری نظریه‌پردازی می‌کند که کسانی مثل وارن بافت، چارلی مانگر و جیم سایمونز در آن کار کرده‌اند. بافت و مانگر، رویکرد متفاوتی به بازار دارند که با منطق نسیم طالب تفاوت دارد. جیم سایمونز هم شاید نتوانسته اندازهٔ بافت پول در بیاورد، اما با تکیه بر دانش ریاضی و مدل‌های آماری‌اش را در ترید، آن‌قدر پول جمع کرد که وقتی می‌مرد، بیش از سی‌ میلیارد دلار ثروت داشت.

نمی‌خواهم بگویم بی‌پول بودن نسیم طالب و ثروت افسانه‌ای بافت و مانگر و سایمونز، به این معناست که هر چه طالب می‌گوید غلط است. حرفم این است که سفرهٔ بزرگی از دانش و مهارت ترید و معامله‌گری پهن بوده و بزرگان بسیاری بر سر آن نشسته بودند و نسیم طالب هم بشقاب کوچکی غذا با خودش آورده و آن‌جا گذاشته. کارش بی‌ارزش نیست. حرف‌هایش هم – در بسیاری از بخش‌ها – نادرست نیست. اما بازار، فیل بزرگی است که مانگر و بافت و سایمونز و دیگران، هر یک بر قسمتی از بدنش دست کشیده‌اند و نسیم طالب هم، تکه‌ای از آن فیلم را لمس کرده و برای مخاطبش شرح داده. اگر همهٔ کسانی که مدل‌های دیگری از تحلیل بازار دارند،‌ گرسنه مانده بودند و نسیم طالب ثروت افسانه‌ای داشت، می‌شد بپذیریم که هر روز آن‌ها را نهیب بزند. اما آن‌ها هم با مدل‌های خود کار کرده‌اند. جواب هم گرفته‌اند. این نشان می‌دهد که در دنیای واقعی، هیچ‌یک از این مدل‌ها را نمی‌شود به سادگی به نفع دیگری کنار گذاشت. بازار، سیستمی بسیار پیچیده است و این پیچیدگی باعث شده مدل‌های ظاهراً متناقض و متعارض، هر یک بتوانند وجهی از آن‌ را منعکس کنند و در هر مقطعی از زمان، برخی از این مدل‌ها در توصیف رفتار بازار موفق‌تر از دیگری باشند.

این نوع فریاد زدن و بی‌اعتبار اعلام کردن اقتصاددان‌ها، سرمایه‌گذاران و معامله‌گران، شبیه این است که کسی که گوش فیل به دستش رسیده، به هر کسی که از شکم یا خرطوم یا پای فیل حرف می‌زند، توهین کند و دروغ بگوید. بگذریم از این‌که آن‌چه دست نسیم طالب است، دم فیل هم نیست. تازه آن هم از ته مشت مندل‌برات و چند نفر دیگر بیرون آمده و نسیم طالب هم به زور انگشتی به آن رسانده است.

من نمی‌گویم هر کس در دنیای علم حرف می‌زند، آرام و متین و مودبانه صحبت می‌کند. جملهٔ کینز دربارهٔ تینبرگن را شنیده‌ایم که کارهایش را شارلاتانیزم نامیده (+). اما اولاً در کتاب رسمی نبوده. دوم این که به یک فرد این صفت را نسبت داده و نه این که یک شاخه علم را به‌کلی زیر سوال ببرد. و نیز این‌که بالاخره هر که بوده،‌ کینز بوده و نه طالب. یعنی با وجود این‌که جایگاه بسیار بالاتری داشته، آرام‌تر و محافظه‌کارانه‌تر حرف زده است.

نسیم طالب و مستی

این را هم کوتاه بگویم که چرا در آن استعاره‌ای که به کار بردم، گفتم نسیم طالب مثل یک مست، عربده‌ می‌کشد (چون می‌شود عربده کشید و مست نبود).

من مستیِ افراد مست را نماد بی‌گذشته بودن و بی‌کس بودن‌ فرض می‌کنم. مست، حواسش نیست از کجا آمده. گذشته‌ای ندارد. و نیز با کسی هم نسبت مشخصی ندارد. مست در مدت مستی، تنهاست. خودش را می‌بیند در برابر تمام عالم. همان حالی که اخوان، به‌زیبایی توصیفش می‌کند:

مستم و دانم که هستم من

ای همه هستی ز تو، آیا تو هم هستی؟

نسیم طالب دقیقاً چنین نسبتی بین خود و اطرافیان می‌بیند. او پیوند خود را با دستاوردهای علمی گذشته (که در حال تکرار آن‌هاست) انکار می‌کند یا نادیده می‌گیرد. نظریاتش را به شکل کاملاً‌ سیستماتیک، از گذشتگان جدا کرده. اگر از او بپرسی خانه‌ات کجاست و از کجا آمده‌ای؟ حرفی نمی‌زند. از سوی دیگر، ارتباطی هم بین حرف‌های خودش با نظریات دیگر در حوزهٔ تخصصی‌اش برقرار نمی‌کند (چون اگر این کار را بکند، مشخص می‌شود که حرف تازه‌ای ندارد). نسیم طالب، با خودش آغاز می‌شود و در خودش به پایان می‌رسد. و این کاری است که با مخاطبانش هم انجام می‌دهد. به همین علت گفتم که او بن‌بست است و دیگران را هم گرفتار بن‌بست می‌کند.

نسیم طالب؛ شام خوب، صبحانهٔ بد

اولین لحظه‌ای که نوشتن این مطلب را شروع کردم، این تیتر شام خوب و صبحانهٔ بد را نوشتم. و حالا که به پایان رسیده‌ام، باید منظورم را از این عبارت توضیح دهم.

نسیم طالب، کتاب‌های خوبی دارد. حرف‌های درست بسیاری هم در آن‌ها گفته. با وجودی که تخصص و سواد مدل‌سازی ندارد و حرف‌هایش صرفاً توصیفی است، در همین سطح هم نکات ارزشمندی مطرح می‌کند. یادآوری‌های نسیم طالب و تذکرهایش واقعاً مهم‌اند.

حتی کسانی هم که با تئوری‌های این حوزه‌ها آشنا هستند، خوب است یادشان بیفتد که ذهن انسان برای برآورد کردن و ارزیابی کردن توزیع احتمال بسیاری از پدیده‌ها ضعیف است. خوب است همه یادمان بیفتد که سهم تصادف در پدیده‌ها معمولاً بیشتر از چیزی است که فکر می‌کنیم. مفید است یادمان باشد که ما در بسیاری از اوقات، مدل‌هایمان را به واقعیت تحمیل می‌کنیم. هر چند که همین تذکرها را هم، دیگران بهتر و زیباتر از نسیم طالب گفته‌اند.

اما نکته این‌جاست که خواندن حرف‌های نسیم طالب،‌ نباید صبحانهٔ علاقه‌مندان به اقتصاد و بازار باشد. خوب است کتابهای متعددی دربارهٔ اقتصاد، بازار، نظریه‌های مختلف این حوزه، صاحب‌نظران و جایگاه آن‌ها، مدل‌های موجود و … خوانده باشید و سپس آثار نسیم طالب را هم به عنوان شام، یا دسر بعد از شام ورق بزنید. اما وقتی حرف‌های او خوراک صبح‌تان می‌شود، اشتهایتان برای تغذیهٔ فکری در طول روز کور خواهد شد.

درست شبیه این‌که به دانشجوی ترم اول دانشگاه که تازه دنبال محل سلف و توالت‌ها می‌گردد، کتابی دربارهٔ فساد دانشگاه و دانشگاهیان و زد و بندهای اهل علم در تنظیم، تولید، نشر و تأیید مقالات علمی بدهند. چنین کتابی کاملاً می‌تواند درست باشد. خواندن آن هم برای هر اهل علمی مفید است. اما نه روز اول. بلکه در آخرین ترم، وقتی کمی طعم علم را چشید و در فضای دانشگاه تنفس کرد.

نسیم طالب قطعاً صبحانهٔ خوبی نیست. دربارهٔ این که شام خوبی هم هست یا نه، می‌شود تردید کرد.

پی‌نوشت: این نوشتهٔ من، کوتاه و مختصر، ضعیف، ازهم‌گسسته و با ارجاعات کم و ناکافی است. من بعید می‌دانم حوصله کنم دربارهٔ نسیم طالب بیشتر بنویسم (نه اولویتم است و نه برایم اهمیتی دارد). این‌ها را هم فقط در حد جواب کامنت میلاد نوشتم (که تازه اصل کامنتش هم هنوز بی‌جواب مانده). لطفاً شما هم با همان سطح از سهل‌گیری بخوانید که یک کامنت را در اینستاگرام یا لینکدین می‌خوانید. اگرچه پیگیری این بحث، با سرنخ‌هایی که در متن هست، دشوار نیست.

حدود هفت سال از زمانی که تصمیم گرفتم کامنت‌گذاری را در روزنوشته محدود کنم می‌گذرد. در این مدت، در مقاطع مختلف، هر جا فرصتی دست داده، دربارهٔ علت این تصمیم و نتایج آن حرف زده‌ام.

اما بعد از این‌که نوذر صیفوری عزیز زیر بحث زندگی و کار در دنیای بی در و دربان به این نکته اشاره کرد، به نظرم رسید که فرصت خوبی است تا یک بار دیگر جمع‌بندی خودم را از این تصمیم بیان کنم.

قاعدتاً بخشی از این تصمیم کاملاً شخصی است و به ترجیحات من برمی‌گردد. اما از این جهت وقت‌تان را با گفتن آن‌ها می‌گیرم که شاید نکات ریزی لابه‌لای این توضیحات به کار شما هم بیاید.

[toggle title=”حرف‌های نوذر (کلیک کنید)”]

حین خوندن این مطلب یاد دروازه کامنت گذاری همینجا، یعنی رو نوشته‌ها افتادم.

گذاشتن کامنت توی اکثر وبلاگ‌ها و شبکه‌های اجتماعی نه تنها محدود نیست که محبوب است و مورد پسند صاحب آن بستر.

ولی برای نوشتن کامنت توی روز نوشته‌های محمدرضا شعبانعلی باید از یک دروازه رد بشی به نام متمم. اونجا باید ۱۵۰ امتیاز کسب کنی تا اینجا اجازه کامنت گذاری رو بهت بدن.

این شیوه دروازه‌بانی، در زمانه‌ای که همه دعوت می‌کنن به گذاشتن کامنت و حتی بابت اون جایزه میدن ( کامنت بذارید تا به قید قرعه پکیج آموزشی منو ببرید) به وضوح از استراتژی دوم استفاده می‌کنه. یعنی دروازه‌‌ای تنگ‌تر که با ارزش‌های محمدرضا همخوانی داره.

[/toggle]

نکتهٔ اول | ناگزیر از نشنیدن

ما ناگزیرم بخشی از حرف‌هایی را که با ما یا دربارهٔ ما مطرح می‌شود نشنویم.

به نظرم کسانی هم که ادعا می‌‌کنند علاقه‌مند به شنیدن حرف و نظر همه هستند، حتی به فرض که راست بگویند و این حرف تعارف نباشد، اغلب در عمل ناگزیرند این واقعیت را بپذیرند که نمی‌شود حرف همه را شنید. وقت و انرژی محدود باعث می‌شود مجبور شویم حرف عده‌ای را بشنویم و حرف عده‌ای دیگر را نشنیده کنار بگذاریم.

بنابراین بهتر است به جای این سوال که «آیا حرف دیگران را بشنوم یا نه؟» از خود بپرسیم «استراتژی من برای نشنیدن حرف دیگران چیست؟»

قاعدتاً دو استراتژی برای این کار وجود دارد. نخست این‌که خود را رها کنیم و ببینیم چه پیش می‌آید. تصادفاً بعضی حرف‌ها را بشنویم و برخی دیگر را نشنویم.

من این شکل ارتباط با دیگران را در دو دورهٔ نسبتاً کوتاهی که در اینستاگرام بوده‌ام (۲۰۱۵-۲۰۱۴ و ۲۰۲۲-۲۰۲۱) تجربه کردم. معمولاً فرصت کافی برای خواندن همهٔ‌ کامنت‌ها نبود. بنابراین کاملاً تصادفی تعدادی از آن‌ها را می‌خواندم.

استراتژی دوم این است که برای گوش ندادن به حرف دیگران استراتژی داشته باشیم. یعنی کاملاً گزینشی برخورد کنیم و تصمیم بگیریم به حرف چه کسانی گوش بدهیم و به حرف چه کسانی گوش ندهیم. این سبکی است که من تا حد امکان از آن استفاده می‌کنم.

به همین علت، به نظرم روی دیگر سکهٔ «گوش دادن فعال / Active Listening» گوش ندادن فعالانه است. شاید اگر می‌خواستم روزی کتاب یا جستاری در این باره بنویسم، عنوان Active Tuning Out را برایش انتخاب می‌کردم.

نکتهٔ دوم | اهمیت نشنیدن حرف دیگران

یادم نیست کجا. اما چند سال پیش از مدیر یک سایت بین‌المللی شنیدم که در شرح علت موفقیتش می‌گفت: همان موقع که سایت را راه انداختیم، بخشی را به پیشنهادها و انتقادها اختصاص دادیم و در تماس با ما قرار دادیم. و هر کسی را که در هر جای سایت می‌خواست پیشنهاد یا انتقادی مطرح کند، به آن‌جا هدایت کردیم.

او در پاسخ به این سوال که «پیشنهادها را چه کسی می‌خواند و بررسی می‌کرد؟» گفت: هیچ‌کس. حتی در همان لحظهٔ فشاردادن دکمهٔ Submit پیام‌ها ثبت نمی‌شد.

و در ادامه گفت، بعد از حدود پنج سال که سایت پا گرفت، دیگر روش را عوض کردیم و پیشنهادها و انتقادها را بررسی می‌کردیم. توضیحش هم این بود که وقتی کار آن‌قدر جوان است، نقدها و حرف‌های منفی می‌توانند انرژی ما را بگیرند. پس بهتر بود که آن‌ها را نادیده بگیریم.

ما هیچ‌وقت در متمم چنین کاری نکردیم. اما حداقل این را می‌دانستم که نقد و نظر دیگران می‌تواند انرژی «من» را بگیرد. به همین علت، تصمیم گرفتم تا حد امکان، خودم نظر دیگران را نشنوم و در معرض نظرات‌شان نباشم.

ضمن این‌که دیگران می‌خواستند چه کمکی بکنند؟ اکثر کسانی که نقد و نظری داشتند، نه منابع در اختیار ما را می‌شناختند و نه محدودیت‌هایمان را. نه اصول و نه ارزش‌هایمان را.

در مقابل، اگر قرار بود از هم‌فکری دیگران استفاده شود، ترجیح‌مان این بود که خودمان به سراغ کسانی برویم که نوع فکر کردن‌شان را قبول داریم و آن‌ها هم اصول و ارزش‌های ما را می‌دانند.

روزنوشته‌ها، بالقوه می‌توانست جایی برای طرح این نوع نق‌ها و نقدها باشد. و من قصد نداشتم آن‌ها را از «غریبه» بشنوم. ترجیح می‌دادم اگر کسی در این زمینه حرفی می‌زند،‌ آشنا باشد. به این معنی که مدتی در جمع متممی‌ها بوده و آن فضا را از نزدیک تجربه کرده باشد (امتیاز کامنت‌گذاری شاید بهترین ایده برای این کار نبوده، اما قطعاً با این ایده هم‌سو بوده است).

با این کار، آن انرژی‌هایی که ممکن بود در شنیدن حرف‌های غریبه‌ها هرز رود، ماند و صرف متمم و متممی‌ها شد.

نکتهٔ سوم | مهمانی در بزرگ‌ترین هتل شهر یا گفتگویی صمیمی در کافه‌ای کوچک؟

فرض کنید آخر هر هفته دو گزینه دارید: یکی این‌که در یک مهمانی بزرگ که در بزرگ‌ترین هتل شهر برگزار می‌شود شرکت کنید، و دیگر آن‌که به کافه‌ای کوچک در حوالی خانه‌تان بروید و با چند دوست صمیمی، کمی گپ بزنید. کدام را انتخاب می‌کنید؟

من فکر می‌کنم مهمانی در هتل، هر چقدر هم جذاب باشد، نمی‌تواند همیشه جای آن گپ‌های صمیمی در کافهٔ کوچک را بگیرد. شبکه‌های اجتماعی بیشتر شبیه آن مهمانی بزرگند. من همیشه دوست داشته‌ام این‌جا آن کافهٔ کوچک باشد. ده سال قبل، خواسته و ناخواسته این‌جا کوچک و خلوت بود. اما بعداً که به تدریج آشنایان بیشتر شدند، باید آگاهانه تصمیم می‌گرفتم که این‌جا سرزیر آن مهمانی بزرگ باشد، یا کافه‌ای کوچک و مستقل. انتخاب من دومی بود.

محدود کردن کامنت کمک می‌کرد روزنوشته‌ها هویت مستقل خودش را پیدا کرده و حفظ کند.

همیشه باورم این بوده – و نمی‌دانم چقدر درست است – که تجربهٔ خواندن کامنت‌ها در روزنوشته، با خواندن کامنت‌های زیر یک پست در شبکه‌های اجتماعی فرق دارد. بلد نیستم تفاوتش را توضیح دهم. اما باور دارم که تفاوتی هست.

نکتهٔ چهارم | زنده کردن بُعد زمان در گفتگو و تعامل اجتماعی

بُعد زمان همواره در تعامل‌های اجتماعی ما انسان‌ها حضور دارد و بر ارتباطات ما سایه می‌اندازد:

وقتی برای نخستین بار کسی را می‌بینیم، جمله‌هایمان کوتاه است. پرسش‌ها و پاسخ‌ها هم تابع قراردادهای بیرونی‌اند تا حال درونی. مثلاً در پاسخ «حال شما چطور است؟» نمی‌گوییم: «افتضاح. فاجعه.» در گفتگوها هم به آدابی مانند رعایت نوبت توجه می‌شود. کمی من حرف می‌زنم و کمی تو. پیوستگی موضوعی هم وجود دارد. اگر کسی از شما دربارهٔ وضعیت کارتان بپرسد، در پاسخ دربارهٔ شام دیشب‌تان حرف نمی‌زنید.

همهٔ این قوانین در طول زمان و با صمیمی‌تر شدن رابطه در هم می‌ریزند:

• قراردادهای بیرونی کمرنگ می‌شوند: دیگر مقید نیستید تعارف کنید و حرف‌های کلی بزنید. در پاسخ به سوال «خوبی؟» می‌گویید «نه. اصلاً. بی‌حوصله‌ام.»
• رعایت نوبت به اندازهٔ‌ قبل اهمیت ندارد: گاهی یک ساعت حرف می‌زنید و دوست‌تان گوش می‌دهد. شاید فقط تأیید کند. یا شاید در انتها حرف کوتاهی بزند. یا خودتان بگویید که چه انتظاری دارید: «این حرف‌ها رو بشنو. نظرت را نمی‌خواهم. فقط می‌خواهم شنیده باشی.»
• پیوستگی موضوعی هم به تدریج رنگ می‌بازد. طرف مقابل می‌پرسد: «اوضاع کار چطوره؟» و شما پاسخ می‌دهید: «کار رو ولش کن. بذار برات از یه رستوران باحال که دیشب رفتم بگم.»

این تغییر از کلیشه‌های ارتباطی به ارتباط دوستانه، تغییر صفر به یک نیست. بلکه بسیار آرام و در طول زمان اتفاق می‌افتد. هر چه زمان جلوتر می‌رود، قواعد عام بیش از پیش رنگ می‌بازند. بی‌قاعدگی حاکم می‌شود و اگر قاعده‌ای هست، توافق‌های صریح و ضمنی خودساخته‌‌ای هستند که به تدریج شکل گرفته‌ و تثبیت شده‌اند.

این روند در شبکه‌های اجتماعی و گفتگوهای مبتنی بر وب ۲.۰ رعایت نمی‌شود. ما چند ابزار ساده در شبکه‌های اجتماعی داریم (کامنت، لایک، پاسخ به کامنت، به اشتراک‌گذاری و …) که تقریباً همهٔ آن‌ها از همان ابتدای رابطه هم‌زمان در دسترس‌اند. البته کمی قدرت کنترل وجود دارد؛ اما بسیار کم و محدود. آن‌ هم در مقیاس کوچک.

حاصل این می‌شود که من می‌توانم در نخستین تعامل با یک نفر دیگر همهٔ قواعد بالا را در نقطهٔ صفرِ زمانیِ رابطه بشکنم.

مثلاً برای اولین بار پست یا توییتی از یک نفر می‌بینم، و در اولین تعامل کامنتی ثبت می‌کنم و می‌گویم: «حرفت کاملاً غلط است.» «اشتباه گفتی.» «فلان نکته را در نظر نگرفتی.» «راستی چرا در مورد فلان اتفاق حرف نمی‌زنی؟» یا «به تو چه ربطی دارد که دربارهٔ فلان موضوع حرف بزنی؟»

اگر کسی در خیابان هنگام عبور از کنار فردی دیگر، ناگهان اعتراض کند که «چرا لباس زرد پوشیدی؟» همه به او به عنوان یک فرد ضداجتماعی که مفهوم بدیهی اختیار در پوشش را نمی‌فهمد نگاه می‌کنند (همین حرف را در یک آشنایی طولانی‌تر به راحتی و بی‌مقدمه می‌توان گفت). اما جمله‌ها و کامنت‌های بالا در فضای دیجیتال – که کاملاً مشابه همین رفتارهای ضداجتماعی است – به عنوان بخشی از واقعیت‌های حضور در پلتفرم‌های نسل دوم وب (از وبلاگ یا شبکه‌های اجتماعی)‌ پذیرفته شده‌اند.

بخشی از تنش‌ها، خستگی‌ها، فرسوده شدن‌ها، خشم‌ها و ناکارآمدی‌های شبکه‌های اجتماعی (بدون این‌که بخواهم کارکردهای مثبت فراوان آن‌ها را انکار کنم) ناشی از همین ضعف ساختاری است.

به روش‌های مختلفی می‌توان این ضعف را کمرنگ کرد (به عنوان یک تجربه ذهنی می‌توانید فکر کنید که چه ایده‌هایی برای وارد کردن بُعد زمان در تعاملات آنلاین در شبکه‌های اجتماعی وجود دارد). در مورد من، که این بخت را داشته‌ام که دو فضای مختلف برای گفتگو با دوستانم داشته باشم (متمم و روزنوشته)، ایده‌ای که به ذهنم رسید استفاده از متمم برای «ایجاد بُعد زمانی در گفتگوهای روزنوشته» بود. با وجودی که شاید در ابتدا از نظر بیشتر دوستان و مخاطبان، محدود کردن کامنت‌گذاری نادرست بود، اما من آن‌قدر به اهمیت بُعد زمان در تعاملات اجتماعی باور داشتم که در این تصمیم تردید نکردم. البته حدس می‌زدم که ممکن است بعداً راه‌های دیگری را هم آزمایش کنم (که چنین نشد). اما در اصل ایده، که من نمی‌خواهم دردسرهای ضعف ساختاری شبکه‌های اجتماعی دیجیتال را تحمل کنم، مطمئن بودم.

نکتهٔ پنجم | Unrestricted Participation در برابر Collective Moderation 

پیش از این بارها به بهانه‌های مختلف به این نکته اشاره کرده‌ام که در شکل‌گیری هر جمع و گروهی، باید مشخص کنیم که استراتژی ما «پذیرش جمعی و حذف موردی» است یا «محدودیت عمومی و پذیرش موردی.»

وبلاگ‌ها و شبکه‌های اجتماعی معمولاً بر اساس قاعدهٔ «مشارکت محدودنشده» رفتار می‌کنند. یعنی همه حق حضور و حرف زدن دارند. در این میان، اگر عده‌ای رفتار مناسبی نداشته باشند، با تصمیم صاحب پلتفرم یا با تصمیم جمعی (ریپورت کردن گروهی) فرد از حق حضور در آن جمع محروم می‌شود.

ترجیح من با توجه به تمام آن‌چه پیش از این گفتم، معکوس کردن این روند بود. یعنی هیچ‌کس حق حرف زدن نداشته باشد. مگر کسانی که یک جمع آن‌ها را به نوعی انتخاب یا تأیید کرده‌اند. این جمع، جمع متممی‌هاست. وقتی کسی در روزنوشته کامنت می‌گذارد، تأیید عده‌ای از متممی‌ها را داشته است.

بنابراین ما این‌جا با نوعی Moderation (کنترل و محدود کردن گفتگو) روبه‌رو هستیم؛ اما Moderation‌ مدرن.

بعضی وبلاگ‌نویس‌ها کامنت‌گذاری را باز و آزاد می‌گذارند و به Moderation اعتقاد ندارند. اما برای من که می‌خواستم حتماً Moderation داشته باشم، سیستم Moderation سنتی در وبلاگ‌ها دو ضعف داشت:

• یک فرد در مورد آن تصمیم می‌گیرد (صاحب وبلاگ)
• حرف‌ها قبل از بیان Moderate می‌شوند. یعنی کامنت با تأیید فرد منتشر می‌شود.

با روشی که انتخاب کردم، دو اتفاق خوب می‌افتاد:

• یک نفر به تنهایی در مورد حرف زدن دیگران تصمیم نمی‌گیرد (متممی‌ها تصمیم گرفته‌اند چه کسی حق حرف زدن داشته باشد)
• حرف‌ها پس از بیان Moderate می‌شوند.

یعنی من کامنت‌های بچه‌ها را قبل از انتشار نمی‌خوانم. قطعاً ممکن است بعداً کامنتی را پاک کنم (بسیار نادر بوده) یا از فردی بخواهم دیگر کامنت نگذارد. اما این نوع رفتار – که در Moderation متعارف کاملاً عادی است و با تأیید دانه‌دانهٔ کامنت‌ها عملاً لحظه به لحظه انجام می‌شود – در این‌جا قاعده است و نه استثناء.

ششمین نکته و جمع‌بندی من

کاملاً درک می‌کنم که ممکن است سلیقه، ترجیحات و ارزش‌های من را نپسندید. هم‌چنین ممکن است منطق استدلال من در برخی از موارد فوق را قبول نداشته باشید.

اما حداقل یک نکتهٔ مهم در این حرف‌ها وجود دارد که شاید به کار بیاید:

ما بندهٔ پلتفرم‌ها و تکنولوژی‌ها نیستیم. آن‌ها ابزار ما هستند. درست است که هر تکنولوژی و ابزار جدید، روح و منطق خود را هم به همراه می‌آورد و بخشی از این منطق را نمی‌توان رد یا انکار کرد. اما موارد بسیاری هم وجود دارد که ما می‌توانیم آگاهانه با ابزارها برخورد کنیم.

آن‌چه به عنوان روش‌های متعارف استفاده از ابزارها و رسانه‌های دیجیتال (وبلاگ، اکانت اینستاگرام و توییتر، تولید پادکست و …) می‌شناسیم، شبیه تنظیمات گوشی و لپ‌تاپ است. همان‌طور که پس از خرید موبایل یا نصب سیستم عامل، تنظیمات پیش‌فرض را تغییر داده و با سلیقه و نیازهایمان تطبیق می‌دهیم، هنگام استفاده از ابزارها و رسانه‌های جدید هم می‌توانیم همین کار را انجام دهیم.

نوع مطلب: گفتگو با دوستان

توضیح اول: نوشتن این مطلب در ۲۳ آذر ماه ۱۴۰۱ شروع شده و – مثل خیلی از نوشته‌های من – به تدریج کامل می‌شود. هر بار که چیزی به آن اضافه می‌کنم، تاریخش را تغییر می‌دهم تا بالاتر از سایر مطالب روزنوشته بیاید و راحت‌تر متوجه شوید که به‌روز شده است.

توضیح دوم: دوستان خوبم بهنام و هیوا زیر مطلبی که با عنوان استحاله کلمات نوشته بودم، موضوعاتی را مطرح کردند که در این‌جا می‌خواهم درباره‌شان کمی بیشتر بنویسم. ممکن است این موضوعات، دغدغهٔ بخشی از خوانندگان عزیز روزنوشته نباشد. با این حال، قالب «گفتگو با دوستان» طرح این حرف‌ها را توجیه‌پذیر می‌کند.

همهٔ مطالبی که تا کنون در قالب گفتگو با دوستان منتشر شده‌اند (تا کنون بیش از هفتاد مطلب)، می‌‌توانستند در یک گفتگوی رودررو یا در مکالمه‌ای خصوصی و جمعی کوچک‌تر مطرح شوند. اما فرض من بر این بوده که طرح عمومی آن‌ها ممکن است برای افراد دیگری هم مفید باشد. بنابراین لطفاً آن‌ها را با سخت‌گیری کمتری بخوانید.

حرف‌های بهنام و هیوا را دوباره در این‌جا می‌آورم تا مجبور نشوید به مطلب قبلی سر بزنید:

[toggle title=”حرف‌های بهنام (کلیک کنید)”]

محمدرضا. سوالی که می‌خواستم بپرسم کمی تا قسمتی نامربوط به فضای نوشته‌های روزنوشته و دغدغه های کلی این روزهاست. اما خب این مشکلی بود که معمولا این روزها در گفت‌ وگو های روزمره می‌شنیدم و جوابی هم براش نداشتم.

یادم هست تو مصاحبه تصویری با سه دوست متممی گفتی که از یک زمانی به بعد خودت هرروز برای خودت گزارش کار مینویسی و بعد امضا میکنی و نگهش میداری. این روزها که نظم زندگی ما تا حد بسیار زیادی متاثر از اتفاقات روزانه‌ای هست که در اطرافمون میفته، حس میکنم مستند کردن کارهامون تا حد زیادی می‌تونه ما رو از این کلاف سردرگم در زندگی روزمره نجات بده. تجربه من این بوده که به طور کلی وقایع نگاری و نوشتن میتونه تا حدی از فشارهای روانی کم کنه. واقعیت انکارنشدنی زندگی هم این هست که با وجود تمام اتفاقات تلخی که برامون رقم میخوره، باید کار کنیم و تا حدی، قسمتی از زندگی رو در ابعاد خودمون جلو ببریم.

میخواستم ببینم آیا امکانش هست از گزارش نوشتن روزانه خودت برامون بگی؟ اینکه چقدر از جزییات و مفروضات خودت مینویسی یا اینکه صرفا برون‌دادها رو مینویسی و این‌که ساختارش چطور هست؟ من صرفا خواستم اول سوال و بحث رو طرح کنم تا هرجور که خودت صلاح دیدی از تجربه خودت بنویسی.

[/toggle]

[toggle title=”حرف‌های هیوا (کلیک کنید)”]

سلام محمدرضا جان، سلام بهنام عزیز

منم مدتی هست دوست دارم کامنت مشابهی بگذارم. الان به بهانه کامنت بهنام به صورت خلاصه مطرحش میکنم.

در این روزهای پر استرس و پر هیاهو که ورودی‌های ذهنمون خیلی بیشتر شده، کارایی فردی‌مون به شدت افت کرده. این رو احتمالاً همه توی خودمون و اطرافیان میبینیم.

خودم روشهای مختلفی رو دارم امتحان میکنم اما دوست دارم اگه فرصت داشتی از راهکارهای احتمالی خودت بگی یا راهکارهای کسایی که میبینی خوب از عده این مسئله بر میان. البته این موضوع، یه موضوع فردیه و مربوط هست به شخص خودمون و اطرافیانمون.

اما در سطح اجتماعی هم میشه همین رو پرسید: چطوری در راستای موضع‌گیری‌مون، موثرتر عمل کنیم؟ چون خیلی‌هامون بخش بزرگی از زمانمون خواسته یا ناخواسته به روشهای مختلف صرف این موضوعات میشه اما در عمل ناکارامد هستیم.

البته میدونم پرداختن به این موضوع ملاحظات بسیار زیادی میخواد و صحبت کردن در مورد آن شاید شدنی نباشه. مخصوصاً با در نظر گرفتن این موضوع که گاهی اگه نتونیم به اصل موضوع اشاره کنیم، بهتره بقیه رو هم با موضوعات فرعی سرگرم نکنیم یا حداقل نگیم اینها موضوعات اصلی هستن (نظرت در مورد دکتر فاضلی هم برای من مصداقی از همین موضوع بود. ایشون به اصل موضوع (بر اساس تحلیل سیستمی)  نمیپردازن اما از اینوری و اونوری زیاد صحبت میکنن)

[/toggle]

پیش‌نوشت

افراد صاحب‌نظر و محققان و پژوهش‌گران، به اندازهٔ کافی دربارهٔ اهمیت و کارکردهای نوشتن، نوشته‌اند. فرض من این است که علاقه‌مندان به این موضوع، درس تمرین خودآگاهی هیجانی را در متمم خوانده‌اند (به ویژه بخشی را که به عنوان محتوای تشویقی نمایش داده می‌شود).

اگر به بررسی دقیق‌تر کارهای پژوهشی در این زمینه علاقه‌مند باشید، قطعاً باید برای مطالعهٔ آثار پنه‌بکر (James W. Pennebaker) وقت بگذارید (منبع اصلی تدوین درس‌های مرتبط با این بحث در متمم هم غالباً کارهای پنه‌بکر بوده است). پنه‌بکر پژوهشگر شناخته‌شده و معتبری است که راه این بحث را – با کلمهٔ کلیدی Expressive Writing – گشوده و افراد بسیاری را با خود همراه کرده است. حتی فرد بسیار سخت‌گیری مثل ویلیام اوداناهیو هم – که وسواس بسیار جدی در کار خود دارد – فصلی از کتاب «تکنیک‌های CBT» را به پنه‌بکر اختصاص داده تا دربارهٔ «اهمیت نوشتن» بنویسد (فصل ۲۶).

منظورم از اشاره به این منابع این است که اگر قصد دارید حرف‌های دقیق، جدی و مستند دربارهٔ نوشتن بخوانید، منابعی از این دست وجود دارد. حرف‌هایی که من در ادامه می‌آورم، صرفاً تجربهٔ شخصی هستند و نه چیزی بیشتر.

گزار و گذار

دو بحثی که بهنام و هیوا مطرح کردند، برای من در دو کلمه خلاصه می‌شود: «گزار» و «گذار.»

گزار به معنای شرح دادن و تعریف کردن و تعبیر کردن است. مثلاً خواب‌گزار در دربار شاهان، کسی بوده که بعد از شنیدن خواب سلطان، برای او شرح می‌داده که خوابش چه معنایی دارد. خبرگزاری، خبرها را نقل می‌کند و شرح می‌دهد. سپاس‌گزاری، شرح سپاس و قدردانی ماست. گله‌گزاری هم یعنی شرح گلایه‌ها و دلگیری‌ها. گزارش دادن و گزارش‌نویسی و گزارش‌گری هم از این خانواده‌اند.

گزارش، چنان‌که در این واژه‌ها دیدیم، می‌تواند طیف گسترده‌ای را پوشش دهد: از شرح دقیق ماوقع (خبرگزار) تا بافتن آسمان و ریسمان و شرح تداعی‌های مربوط به یک اتفاق (خواب‌گزار).

گذار اما به معنای عبور است: گذر کردن، Transition، سپری کردن دورانی که قرار نیست همیشگی باشد. مقطعی که قرار است پلی باشد میان گذشته و آینده. وقتی از گذار حرف می‌زنیم، از موقتی بودن سخن می‌گوییم. از چیزی که در ذات خود اصالت ندارد. وضعیتی که آن را در انتظار وضعیتی دیگر – که طولانی‌تر، ماندنی‌تر و خواستنی‌تر است – تحمل می‌کنیم. همیشه در گذار، دو دغدغه وجود دارد: کمترین هزینه برای عبور و کمترین انحراف در مسیر.

ما چه در زندگی فردی و چه در مقیاس اجتماعی، بارها دوران گذار را تجربه می‌کنیم. ناآشنایی ما با مهارت زیستن و تصمیم‌گیری و رفتار در دوران گذار – چه در مقیاس فردی و چه اجتماعی – به سادگی می‌تواند تجربه‌هایی پرهزینه و کم‌دستاورد بسازد.

این مقدمه را گفتم تا به تدریج دربارهٔ گزار و گذار حرف بزنیم.

گزارش‌نویسی روزانه (روزمره نویسی)

سال‌ها پیش، وقتی برای اولین بار گزارش‌نویسی را آغاز کردم، برای آن یک فرم استاندارد ساخته بودم. پرینت می‌گرفتم و همیشه تعدادی در کیفم داشتم و هر روز یکی از آن‌ها را پر می‌کردم.

این شیوه را از دوستان آلمانی و اتریشی‌ام یاد گرفته بودم که برای مأموریت به ایران می‌آمدند. آن‌ها باید چنین گزارش‌هایی تهیه می‌کردند و بعد از سفر، به عنوان گزارش سفر، به مدیران‌شان تحویل می‌داند. در فرم گزارش روزانهٔ آن‌ها بخش‌هایی برای شرح جلسات برگزار شده، اقدامات فنی انجام شده، هزینه‌ها و قطعات مصرفی (برای تعمیرات) وجود داشت.

خوب یادم هست که چه شد این کار را شروع کردم. در سفرهایی که به اصطلاح «طول خط» می‌رفتیم (سفرهایی به دشت و بیابان برای کارهای عملیاتی ریلی)، شب‌ها و روزهای زیادی با هم بودیم. می‌دیدم که آن‌ها شب‌ها می‌نشینند و آن فرم‌ها را پر می‌کنند. گزارش‌نویسی در بین ما (همکاران ایرانی تیم) به این شکل رواج نداشت. اگر هم قرار بود گزارش سفر بنویسیم، آخرین روز سفر چیزی سر هم می‌کردیم و در قالب چند صفحه تحویل شرکت می‌دادیم. اما آن‌ها موظف بودند که گزارش روزانه را واقعاً روزانه بنویسند.

حس خوبی نبود که من شب‌ها دست خالی، سرگرم کتاب و لپ‌تاپ و کارهای شخصی‌ام باشم و آن‌ها گزارش بنویسند. من هم برای خودم فرمی درست کردم، با ظاهری شبیه سربرگ شرکت. به تعداد زیاد پرینت گرفتم و هر جا می‌رفتم آن‌ها را می‌بردم. شب‌ها وقتی آن‌ها فرم‌هایشان را در می‌آوردند، من هم کاغذهایم را درمی‌آوردم و مشغول پر کردن فرم می‌شدم. این کار را خیلی جدی انجام می‌دادم و چند بار که از من درباره‌ٔ فرم‌ها پرسیدند، توضیح دادم که شرکت ما هم انتظار دارد گزارش‌های روزانه تحویل دهیم. مدام مراقب بودم که فرمم تمیزتر،‌ مرتب‌تر و دارای اجزای بیشتری باشد. آن زمان این کار را دفاع از آبرو و حیثیت ایران و ایرانی می‌دانستم! به نظرم باید آن‌ها می‌فهمیدند که در ایران هم بعضی شرکت‌ها اندازهٔ آن‌ها قانون‌مند و چارچوب‌دار و رسمی هستند. جملهٔ «مستندسازی حافظهٔ سازمان است» را هم یاد گرفته بودم و مدام آن را از طرف مدیرم – که هرگز این جمله را نگفته بود، اما به نظرم مخالفش هم نبود – نقل می‌کردم.

رقابت در فرم‌ها – که البته صرفاً در ذهن من وجود داشت و آن‌ها اصلاً درگیرش نبودند – بسیار جدی شده بود و بخشی از انرژی فکری من را به خود اختصاص می‌داد. مدام در پی بخش‌های جدیدی بودم که به فرم اضافه کنم تا شکلی حرفه‌ای‌تر و جدی‌تر به خود بگیرد. شاید موفق‌ترین بخش، توضیحاتی در مورد افرادی بود که با آن‌ها برخورد داشتم. از ویژگی‌هایشان می‌نوشتم، علایق‌شان، دغدغه‌هایشان، و هر چیزی که برایم تعریف می‌کردند. نوع کار و سفرهایم به شکلی بود که گاهی بعد از دو یا سه سال، دوباره به یک منطقه برمی‌گشتم و وقتی برخی جزئيات در مورد آدم‌ها یادم بود، خوشحالشان می‌کرد.

گزارش‌نویسی در آن سال‌ها، ابتدا اقدامی رقابتی بود، بدون این که کارکرد و فایده‌ای برای آن در نظر داشته باشم. اما تدریج، گاهی مواردی پیدا می‌شد که کارکرد آن را می‌دیدم. آن زمان، پیام‌رسان‌ها به شیوهٔ امروزی وجود نداشتند که با یک دکمهٔ جستجو، بشود حرف‌های قدیم را پیدا کرد. ارتباط‌ دیجیتال، بیرون از فضای ایمیل، حداکثر به پیامک محدود بود که آن هم کارکرد وسیع امروزی را نداشت. بنابراین، وقتی در جلسه‌ای بحثی در می‌گرفت و به گذشت ارجاع می‌دادم، اثرات شگفت‌آور آن را می‌دیدم:

«آقای … شما گفته بودید وقتی مشکل جک‌های هیدرولیک حل شود، ضمانت‌نامهٔ حسن انجام کار ما آزاد می‌شود. یادتان رفته؟ الان حدود ۱۳ ماه از آن تاریخ گذشته. اما من به خوبی یادم هست. سه‌شنبه بود. یازده بهمن. ده صبح. خدمت شما بودیم. آقای … هم این‌جا نشسته بود. یادتان هست به من گفتید این دو تا قند را از خانه آورده‌ام و به تو می‌دهم. از قند این‌جا شیرین‌تر است؟ همان روز را می‌گویم.» یادآوری دو قند، آن‌قدر معجزه‌آسا نبود که ضمانت‌نامه آزاد شود. اما آن‌قدر هم کمک می‌کرد که طرف مقابل، حرف‌ها و وعدهایش را انکار یا تحریف نکند.

گزارش‌نویسی به تدریج کارکردهای شخصی‌تر هم پیدا کرد. گاهی اشاره‌ای کوتاه یا نکته‌ای ساده در گزارش‌هایم، مرا به گذشته می‌برد. حس‌هایی که برایم کمرنگ شده بودند و برش‌هایی از زندگی که به فراموش‌خانهٔ ذهنم منتقل شده بودند. این چند جمله را بخوانید:

[su_note note_color=”#fafaf9″ text_color=”#222222″ radius=”4″]

آخرین خبر امروز هم این که صبح، کل پولی که برای مأموریت به من داده بودند، گم کردم. مطمئنم در سالن هتل از دستم افتاد. دختری که پشت میز رسپشن هتل ایستاده بود، صادقانه و مهربانانه به من گفت: حتی دختری به زیبایی و مهربانی من هم، احتمالاً وسوسه می‌شود آن پول را بردارد و به شما برنگرداند.

یک ساعتی در لابی نشستم. به چهرهٔ تک‌تک آدم‌ها نگاه می‌کردم. یعنی الان پول من در جیب کدام‌شان است؟ گاهی می‌گفتم کسی که زیادی لبخند می‌زند، پول اضافه‌ای پیدا کرده. گاهی هم می‌گفتم شاید آن کس که خیلی جدی است و اخم کرده، پول را پیدا کرده و الان می‌خواهد خوشحالی خود را پنهان کند.

[/su_note]

سه یا چهار سال بعد، خواندن این جمله‌ها، حس عجیبی داشت. پولی که گم شده بود، معادل حقوق چند ماه من بود. گم‌ شدنش چالشی آن‌قدر جدی بود که آن را یکی از بزرگ‌ترین بحران‌های جوانی‌ام می‌دانم. آن هم وقتی قرار بود آن پول در یک سفر گروهی برای یک جمع هزینه شود. لحظاتی که من در لابی به چهرهٔ مردم خیره می‌شدم، سیزده نفر در سیزده اتاق هتل، مستقر بودند و فکر می‌کردند هزینه‌های جانبی روزهای آتی سفر آن‌ها در جیب من است. و کل پس‌انداز من و تمام خانواده‌ام به آن رقم – که البته دیگر وجود نداشت – نمی‌رسید.

زمانی که آن اتفاقات را روی کاغذ می‌نوشتم، تصور عبور از آن لحظات برایم غیرممکن بود. شرایطی که به معنای دقیق کلمه، با خودم فکر می‌کردم که «نمی‌شود زمین دهان باز کند و من را ببلعد؟» حالا پس از چند سال، آن لحظات، بسیار دور به نظر می‌رسیدند. نه سه یا چهار سال. حتی شاید ده سال دورتر.

در طول زمان، رویدادهای بیشتر و بیشتری در گزارش‌‌هایم ثبت شدند. بعضی از آن‌ها پیش پاافتاده‌تر بودند. مثل خوشحالی‌ام از اولین خودرویی که خریدم.

[su_note note_color=”#fafaf9″ text_color=”#222222″ radius=”4″]

بالاخره ماشین‌دار شدم. چند سال کار کرده. اما مهم نیست. سرحال است. پنج میلیون و هفتصد هزار تومان. پنج میلیون نقد و بقیه اقساط ماهانه (صد هزار تومن هر ماه).

اولین لحظهٔ دیدن ماشین را هرگز فراموش نخواهم کرد. مثل یک شیر سفید وسط پارکینگ ایستاده بود. اسمش را «قُلی» می‌گذارم.

[/su_note]

بله. درست خواندید. شیر! همین پرایدهای خودمان مد نظرم بوده است. اما هنگام نوشتن، اشتباه حدس زده بودم. لذت اولین دیدار با آن شیر سفید، به سرعت فراموش شد. اگر سال‌ها بعد چشمم به آن نوشته نمی‌افتاد، هرگز باور نمی‌کردم که چنین حسی را در لحظهٔ خرید ماشین تجربه کرده‌ام.

در بعضی از مقاطع، سهم موضوعات مالی در یادداشت‌هایم بیشتر است:

[su_note note_color=”#fafaf9″ text_color=”#222222″ radius=”4″]

احمقانه بود. اصلاً نباید به من می‌گفت که برایش کتاب گراهام گرین بخرم. من این نویسنده‌های داستانی را از کجا بشناسم.

کتاب را خریدم و اشتباهی خریدم. گفت اشتباه است. حالا دیگر پولش را هم نمی‌توانم بگیرم. می‌مُرد خودش می‌خرید؟ خب. من اگر می‌خواستم پول کتاب بدهم، برای خودم یک چیزی می‌خریدم.

بی‌شعور هم هست. اصلاً حتی وقتی کتاب را اشتباه خریده‌ام، ادب حکم می‌کرد او پولش را بدهد. مسئولیت این اشتباه با اوست. کارمندش که نیستم.

[/su_note]

[su_note note_color=”#fafaf9″ text_color=”#222222″ radius=”4″]

از حسابداری بدم میاد. از تنخواه‌ داشتن بدم میاد. آخرش درست نمیشه.

این‌که هر کدوم بچه‌ها میاد فاکتور میده و من بدون نوشتن توضیح، فقط معادلش از توی کشو بهش پول نقد می‌دم خیلی بده. باز آخر ماه شده و سه میلیون کم دارم. به اندازهٔ پولی که دستم بود، فاکتور دستم نیست. کِی پول دادم؟ به کی پول دادم؟ چرا حوصلهٔ سند زدن ندارم؟

[/su_note]

تجربهٔ دوستی‌ها، رابطه‌های عاطفی، قهرها، آشتی‌ها، خوشحالی‌ها و دلخوری‌ها هم به این گزارش‌ها راه یافته‌اند:

[su_note note_color=”#fafaf9″ text_color=”#222222″ radius=”4″]

دیگر دوست نیستیم. این را مطمئنم. دوست هم نخواهیم شد. این را هم مطمئنم.

شاید نیم ساعت زیر دوش گریه کردم. زیر دوش بهتر بود. حس می‌کنم اگر آب روی تنم نمی‌ریخت، با آن همه اشکی که ریختم، تنم خشک می‌شد. خشک می‌شدیم و بر زمین میفتادم. این احتمالاً همان اتفاقی است که من نخواهم توانست از آن عبور کنم.

[/su_note]

[su_note note_color=”#fafaf9″ text_color=”#222222″ radius=”4″]

[سالها بعد، دربارهٔ همان آدم] گفتیم همدیگه رو ببینیم. می‌دونستیم که هیچ‌کدوم، حسی به هم نداریم؛ ترکیبی از آشنایی و بیگانگی. به هر حال، بخشی از خاطرات هم بودیم. حالا که فرصتی بود یک ساعت با هم گپ بزنیم، صرفاً از سر کنجکاوی دربارهٔ سرنوشت آن دیگری، تصمیم گرفته بودیم استفاده کنیم.

این دیدار چقدر برای هر دوی ما خسته‌کننده بود. بی‌احترامی بود که پنج دقیقه بعد از سلام، خداحافظی کنیم. این بود که هر دو – بی آن‌که به دیگری بگوییم – تصمیم گرفتیم روش و منش آدم‌های محترم را رعایت کنیم و با لبخندهای دیپلماتیک و سوال‌های بی‌خاصیتی که منتظر شنیدن پاسخ‌شان نبودیم، این نشست را کمی طولانی‌تر کنیم، تا به حد طبیعی‌اش برسد.

خوردن همبرگر به جای قهوه، ایدهٔ خوبی بود. قهوه می‌خوری که به بهانه‌اش حرف بزنی. همبرگر را می‌خوری تا به بهانهٔ پر بودن دهانت بتوانی سکوت کنی.

در تمام زندگی‌ام، هیچ‌وقت خوردن یک همبرگر این‌قدر طول نکشیده بود.

[/su_note]

[su_note note_color=”#fafaf9″ text_color=”#222222″ radius=”4″]

بین خودشان قرار گذاشته بودند که خبر مرگ او را فعلاً به من ندهند. سفر بودم و می‌شد عقب انداخت. گفته بودند کم‌کم می‌گوییم. اول تصادف، بعد آسیب جدی، بعد بستری شدن. بعد مرگ.

اما کارمندی که باید خبر مرگ را به همهٔ همکاران ایمیل می‌زد، یادش رفته بود من را از فهرست حذف کند. آگهی را خواندم؛ یک عکس تمیز با کت و کراوات. همان لباسی که می‌گفت تا مجبور نشوم نمی‌پوشم. متن کوتاهی زیرش بود. با سواد اندک آلمانی من به نظر می‌رسید که برای مراسم یادبود است.

نه یادبود که نمی‌شود. حتماً می‌خواهد ازدواج کند و به من نگفته بوده. برای غافل‌گیری. حتماً آلمانی‌ها برای مراسم ازدواج و یادبود از یک کلمه استفاده می‌کنند. همین است. منطقی هم هست. اما نه. پس چرا اسمی از عروس نیست. چرا فقط عکس خودش هست؟ چرا باید برای او یادبود برگزار کنند؟ برای آدم زنده که یادبود برگزار نمی‌کنند.

[/su_note]

[su_note note_color=”#fafaf9″ text_color=”#222222″ radius=”4″]

با آرش روبه‌روی رودخانه نشستیم. نوشیدنی‌هایمان را خوردیم و با هم قرار گذاشتیم که همیشه و همه‌جا، تحت هر شرایطی، هوای هم را داشته باشیم. اسم قرار شد: قرار ۴۱۱۰ (شمارهٔ اتاق‌ هتل).

[/su_note]

نمونهٔ اتفاق‌های روزمره هم در گزارش‌هایم فراوان است:

[su_note note_color=”#fafaf9″ text_color=”#222222″ radius=”4″]

اصلاً نمی‌فهمم چرا باید این‌ها پول سماور آب گرم را بگیرند، پول آب را هم جداگانه بگیرند، اما شیر سماور را از روی آن بردارند. به بچه‌ها گفتم یک شیر سماور بخرند و همراه‌شان داشته باشند. صبح‌ها نصب می‌کنیم. عصرها بعد از کلاس با خودمان می‌بریم.

[/su_note]

[su_note note_color=”#fafaf9″ text_color=”#222222″ radius=”4″]

رفتیم رستوران نوید غذا خوردیم. ۱۸۰۰۰ تومان. می‌ارزید. حجم غذاهایشان زیاد است.

[/su_note]

[su_note note_color=”#fafaf9″ text_color=”#222222″ radius=”4″]

از تجریش پیاده راه افتادیم. رسیدیم پارک ساعی. اصلاً نفهمیدیم چطور شد که این‌قدر راه رفتیم.

[/su_note]

[su_note note_color=”#fafaf9″ text_color=”#222222″ radius=”4″]

باز هم به … یک چیزی گفتم و دو روز بعد همه می‌دانستند. بخش اخبار صدا و سیما را با آن همه بودجه، تعطیل کنند. فهرست خبرها را دست … بدهند و تأکید کنند خصوصی است. یک ملت می‌فهمد. بی‌هزینه و بی‌دردسر.

[/su_note]

نمونه‌های گزارش‌نویسی دیگران

زمانی که گزارش‌نویسی را آغاز کردم، هنوز نمی‌دانستم چنین کاری تا چه حد فراگیر است. برای من، چنان‌که گفتم، شروع ماجرا صرفاً ترکیبی از تقلید و رقابت بود. و البته حس خوبی که در من برمی‌انگیخت، باعث شد این کار را ادامه دهم.

بعدها نمونهٔ گزارش‌نویسی روزانه دیگران را دیدم. از بین نویسندگان مطرح جهان، الان سوزان سانتاگ به ذهنم می‌رسد که خوانندهٔ ایرانی، حتی اگر آثار او را نخوانده باشد، احتمالاً از طریق خاطره‌ای که نسیم طالب در کتاب پوست در بازی از دیدار با او نقل کرده، با نام سونتاگ آشناست.

سانتاگ سال‌های بسیاری گزارش و یادداشت روزانه می‌نوشته است. یادداشت‌های او طی سال‌های ۱۹۴۷ تا ۱۹۶۳ در کتابی با عنوان Reborn منتشر شده‌اند. قطعاً این یادداشت‌ها گزینش شده‌اند و نمی‌توان گفت همهٔ یادداشت‌هایش همین است. اما اگر Reborn را معیار قرار دهیم، او گاهی روزهای متوالی گزارش می‌نوشته و گاهی هم چند هفته بین گزارش‌هایش فاصله می‌افتاده است.

بعضی گزارش‌های او بسیار کوتاه هستند. مثلاً در ۲۵ ژانویهٔ ۱۹۵۰ فقط در یک سطر، از جنگ‌و‌صلح و سه کتاب دیگر نام می‌برد و می‌گوید مشغول خواندن آن‌هاست. همین. گاهی هم یادداشت یک روز، چند صفحه را پر کرده‌اند.

بعضی از نوشته‌هایش کاملاً ساده و عمومی‌اند. گاهی اوقات هم بسیار شخصی نوشته است. مثلاً در ۲۴ آگوست سال ۱۹۶۱ نوشته: خطاب به ایرن، دربارهٔ (۱) فیلیپ (۲) کودکی‌‌ام، مدرسه‌ها و … (۳) مادر حرف نزن.

در یادداشت‌های روزانهٔ سانتاگ نمونه‌های بسیاری از نقل خوانده‌ها و شنیده‌ها هم می‌بینیم. مثلاً در دسامبر ۱۹۵۶ تکه‌ای از حرف‌های جروم برونر روانشناس دانشگاه هاروارد را نقل کرده که: انسان‌ها چگونه می‌فهمند فرد دیگری دوست‌شان دارد؟ زنان از آن‌چه طرف مقابل می‌دهد. مثلاً اگر کسی به آن‌ها هدیه دهد، قضاوت‌شان چنین است که حتماً من را دوست دارد. اما مردان در چنین رفتارهایی به دیدهٔ تردید نگاه می‌کنند. مردها دنبال شواهد موافقت می‌گردند و اگر طرف مقابل با آن‌ها [دربارهٔ حرف یا موضوع یا تصمیمی] موافقت کند، چنین قضاوت می‌کنند که لابد مرا دوست دارد.

سانتاگ در آخرین روز دسامبر سال ۱۹۵۷ برای یادداشتش چنین عنوانی انتخاب کرده: دربارهٔ یادداشت‌نویسی روزانه. در آن‌جا می‌نویسد که ساده‌اندیشانه است اگر دفتر یادداشت روزانه را صرفاً ظرفی در نظر بگیریم که اسرار و افکار خصوصی خود را در آن می‌ریزیم؛ یک‌جور محرم اسرار کر و لال و بی‌سواد.

او اشاره می‌کند که من در یادداشت‌های روزانه‌ام خود را باز‌تر و صریح‌تر از هر جای دیگری در گفتگو با هر فرد دیگری بیان می‌کنم. اما کاربرد یادداشت روزانه به این محدود نیست: من در این یادداشت‌ها خودم را خلق [یا شاید: بازآفرینی] می‌کنم:

In the journal I do not just express myself more openly than I could do to any person; I create myself.

در میان مشاهیر ایرانی، هاشمی رفسنجانی برای من نمونهٔ جالب‌توجهی از یادداشت‌نویسی روزانه بوده است. البته یادداشت‌های او را باید با توجه به جایگاهش در نظام سیاسی و نقشی که در ساختار حاکمیت داشته، سنجید و ارزیابی کرد. اما فارغ از این جایگاه هم، سبک نوشتن روزانه‌اش مرا به خود جذب کرده است. رفسنجانی هم تقریباً هر چیزی که برایش جالب بوده می‌نوشته و یادداشت‌هایش مشخصاً برای خودش کارکردی فراتر از «پاسخ به تاریخ» داشته است.

چند تکه را با هم بخوانیم:

[su_note note_color=”#fafaf9″ text_color=”#222222″ radius=”4″]

بخش‌هایی از یادداشت ۶ آذر ۷۸

برای عیادت فاطی به بیمارستان مهراد رفتم. دکتر طباطبایی و دکتر گرجی هم آمدند. گفتند، دررفتگی لگن خاسره را جا انداخته‌اند و برای ترمیم شکستگی باید تا دوشنبه در بیمارستان بماند. درد شدیدی دارد؛ با مسکن قابل‌تحمل است. سارا هم همان‌جا بستری است؛ مشکل مهمی ندارد. گفتند، امروز ملاقات‌ها زیاد و خسته‌کننده بوده.

[/su_note]

[su_note note_color=”#fafaf9″ text_color=”#222222″ radius=”4″]

بخش‌هایی از یادداشت ۱۹ دی ۷۸

آقای لاریجانی [علی لاریجانی که آن زمان رئیس صدا و سیما بوده] آمد. گزارشی از وضع رد شدگان انتخاب داد [آن‌هایی که رد صلاحیت شده بودند.]

آقای باهنر آمد. درخواست داشت که به کارگزاران بگویم تعداد بیشتری از افراد جناح راست را در لیست خود بگذارند.

حبیبی [معاون رئيس‌جمهور] آمد. پیشنهاد داشت به شورای نگهبان بگویم که تعداد کمتری از جناح مقابل را رد صلاحیت کند و معتقد است این باعث مظلوم‌نمایی و انسجام آن‌ها می‌شود و برای آن‌ها از جهتی مثبت است.

… روس‌ها اعتراف کرده‌اند که تلفات زیادی در چچن داده‌اند. بلندقدترین مرد جهان که پاکستانی است با کوتاه‌ترین مرد جهان در تایلند ملاقات کردند؛ بلندقد، ۲ متر و ۳۷ سانتی‌متر قد دارد و کوتاه‌قامت فقط ۳۶ سانت قد دارد.

[/su_note]

[su_note note_color=”#fafaf9″ text_color=”#222222″ radius=”4″]

بخش‌هایی از یادداشت ۶ بهمن ۷۸

ساعت شش‌و‌نیم صبح به سوی قم حرکت کردیم. ساعت هشت‌و‌نیم به دانشگاه قم رسیدیم. در تالار مفید کنگرهٔ حکومت در اندیشهٔ‌ امام بود. سخنرانی افتتاحیهٔ مفصلی انجام دادم و نقش مردم در حکومت اسلامی را توضیح دادم.

… در کجور نور مازندران امروز دو قطعه یخ دویست کیلویی از فضا به زمین آمده و هنوز علت آن مشخص نشده است. در پارلمان انگلستان هم موشی باعث تشنج و به هم ریختن نظم آن شده است.

[/su_note]

دیدن این نمونه‌ها، چه ایرانی و چه غیرایرانی، جرئت و جسارت ما را در گزارش‌نویسی روزانه بالا می‌برد و گرفتار وسواس‌های بی‌خاصیت، سخت‌گیری، و چارچوب‌های من‌درآوردی نمی‌شویم (‌این واقعاً یکی از نگرانی‌های جدی من است. در فضایی که برای بولت گذاشتن هم بولت‌ژورنال منتشر می‌شود و عده‌ای می‌فروشند و عده‌ی بسیاری هم می‌خرند، به نظرم حق داریم نگران باشیم. وگرنه دیر یا زود باید کارگاه‌های گزارش‌نویس روزانه را هم در کنار بقیهٔ شعبده‌های برخی مربیان توسعهٔ فردی تحمل کنیم).

روش گزارش نویسی خودم

می‌توانم ادعا کنم که طی نزدیک به دو دهه روزمره‌نویسی (حدود ۷۰۰۰ روز گزارش‌؛ شاید اندکی کمتر)، تقریباً هر روش قابل‌تصوری از گزارش‌نویسی را آزموده‌ام.

زمانی فرم‌های دقیق با چارچوب مشخص طراحی می‌کردم و برای سی‌روز پرینت می‌گرفتم. یک نسخهٔ دیجیتال هم همیشه در دسترس داشتم و هر وقت ایرادی در فرم می‌دیدم یا ایده‌ای برای بهبود به ذهنم می‌رسید، فایل را ویرایش می‌کردم تا برای چاپ ماه بعد، آماده باشد.

زمانی گزارش‌های صوتی ضبط می‌کردم. در مقاطع مختلف، چند رکوردر مختلف هم برای این کار خریدم. ثبت گزارش با این روش بسیار سریع بود. اما جستجو و مرور گزارش‌های قبلی دشوار بود. اکنون، ضبط گزارش صوتی صرفاً مربوط به روزهایی است که آن‌قدر جلسه‌ها متراکم هستند که بین‌شان، فرصتی برای مکتوب کردن گزارش‌ها نیست (بعداً وویس‌ها را گوش می‌دهم و مکتوب می‌کنم).

بارها از جدول‌های اکسل استفاده کرده‌ام؛ گاهی جدول‌های ساده، گاهی هم جدول‌های پیچیده با لینک‌های تودرتو و کمی هم کدنویسی.

در سال‌های اخیر، وان‌نوت هم ابزار دیگری برای گزارش‌نویسی‌ام بوده است؛ با دفترچه‌ها و صفحات و برگه‌ها متعدد.

مدتی هم از اپلیکیشن‌های ویژهٔ گزارش‌نویسی استفاده کردم. فکر می‌کنم بهترین‌شان دایاریوم (Diarium)بود. روی موبایل حس خوبی می‌داد. اما وقتی نسخهٔ دسکتاپ را خریدم، در سینک کردن خراب‌کاری کرد. در یکی از آپدیت‌ها، به جای اینکه محتویات موبایل را روی کلاود بگذارد و به لپ‌تاپ منتقل کند. عکس این کار را انجام داد و بخش بزرگی از یادداشت‌هایم رفت. ماجرا هم نهایتاً با یک پاسخ کوتاه «ببخشید باگ بود» تمام شد.

اگر بخواهم ادامه بدهم، این فهرست می‌تواند به یک کتابچه (یا شاید کتاب) تبدیل شود.

بعد از تجربهٔ انواع روش‌ها و ابزارها و نیز دیدن نمونه گزارش‌های دیگران،‌ چارچوب گزارش‌های روزانهٔ من امروز ساده‌تر از هر دورهٔ دیگری در گذشته است: یک فایل وورد ساده. که آن را باز می‌کنم همه چیز را می‌نویسم. از طلبی که از فلانی دارم، تا نکته‌ای که کسی در یک گفتگو مطرح کرده و مرا خندانده، تا احساسات خودم، تا آرزوهای که برای مسئولین دارم (که امیدوارم زودتر برآورده شود)، تا توضیحاتی مانند این که «چه شد که دیگر نمی‌خواهم فلانی را ببینم»

البته ابزارهای دیگر، به طور کامل حذف نشده‌اند. بلکه هر کدام کاربردهای اختصاصی‌تری پیدا کرده‌اند. بعضی از این ابزارها را در این‌جا فهرست می‌کنم:

فایل Word: قطعاً باید فایل وورد را در صدر فهرست قرار دهم. چون در حال حاضر، مهم‌ترین ابزار یادداشت‌نویسی من است و بیشترین حجم یادداشت‌هایم در آن ثبت می‌شود. هیچ دسته‌بندی مشخصی ندارد و صرفاً روز و تاریخ را می‌نویسم و زیرش موضوعات مختلف را با بولت جدا می‌کنم. نمونه یادداشت‌هایی که در اوایل این نوشته آوردم، همگی در فایل Word ثبت می‌شوند. هیچ موضوعی نیست که بگویم برای نوشتن در این فایل مناسب نیست. اگر چه ممکن است بعضی از موضوعاتی که در این‌جا ثبت می‌کنم، بعداً در جاهای دیگر هم ثبت شوند (البته منظورم این نیست که هر چیزی که هر جا قرار است ثبت شود، ابتدا در فایل Word می‌آید. منظورم این است که وقت نوشتن در فایل Word، اگر چیزی به ذهنم برسد، هرگز نمی‌گویم: این را باید جای دیگری بنویسم. جای آن این‌جا نیست. اگر به ذهنم رسیده، باید نوشته شود. اگر لازم است بعداً در جای دیگری هم ثبت شود، این مسئلهٔ بعدی است).

وان‌نوت (One Note): وان‌نوت دومین ابزار پرکاربرد من برای گزارش‌نویسی است. گزارش را در این‌جا به گسترده‌ترین معنای آن (دقیقاً همان گزار که در ابتدا توضیح دادم) به کار می‌برم. در وان‌نوت برگه‌های متعددی دارم که شاید بد نباشد بعضی از‌ آن‌ها را در این‌جا بنویسم (فکر کنم حدود ۲۰۰ برگه دارم که در بیش از ۱۰ دفتر ساماندهی شده‌اند):

• پروژه‌هایی که باید به کارفرماهای مختلف تحویل دهم
• کسانی که خوب است با آن‌ها تماس بگیرم یا پیامی برایشان بفرستم یا پیام‌شان را پاسخ دهم
• کسانی که باید بیشتر بشناسم و پیگیری‌شان کنم
• بدهی‌ها و پرداخت‌های مهم که باید انجام شوند
• کامنت‌هایی که در متمم دیده‌ام و دوست داشته‌ام یا دارم به آن‌ها پاسخ بدهم
• کتاب‌هایی که باید حتماً بخرم؛ حتی اگر شده چند سال بعد
• موضوعاتی که دوست دارم حتماً یک روز در قالب یک فایل صوتی درباره‌شان حرف بزنم
• پول‌هایی که طلب دارم و نگرفته‌ام (شامل طلب‌هایی که شاید هرگز نخواهم بگیرم)
• عددهایی که خوب است در ذهنم (يا در دسترسم) باشند
• داستان‌های کوتاه یا بلندی که دوست دارم روزی بنویسم

Microsoft To Do: برای من هم Task Manager هست هم دفترچهٔ یادداشت. علاوه بر تمام کارهای خرد و درشتی که باید انجام دهم، ایده‌ها، خوانده‌ها، شنیده‌ها، نکاتی که باید از افراد مختلف در ذهنم باشد و … را در آن می‌نویسم. گاهی اوقات نکته‌ای را ابتدا در یادداشت روزانهٔ Word می‌آورم و بعداً به این‌جا می‌آید. گاهی هم برعکس (مثلاً چند وقت پیش نوشتم: «همهٔ دلخوری‌هایم از رفتارهای … را بعداً در یادداشت Word بنویسم.» چون حس کردم الان یادم هست و بعداً یادم می‌رود و چند ماه یا چند سال بعد که از من پرسید و بحثش پیش آمد، ممکن است جزئيات یادم رفته باشد و فقط حس بدی که این روزها دارم در خاطرم مانده باشد. دوستی داشتم که دربارهٔ دوست قدیمی دیگرش می‌گفت: «هیچ‌وقت فراموش نمی‌کنم که فلانی بی‌شعور و بی‌شرف است. اما جزئیاتش یادم نیست»).

واتس‌اپ: فکر می‌‌کنم همهٔ ما این شکل از آرشیو را داریم. مکالمه یا گروهی که با خودمان در واتس‌اپ ساخته‌ایم و برخی نکات را در آن یادداشت می‌کنیم یا وویس ضبط می‌کنیم و می‌گذاریم یا پیام‌هایی را که برایمان مهم است به آن فوروارد می‌کنیم. من بعد از چند سال، هنوز نتونسته‌ام جایگزینی برای این ابزار پیدا کنم و آن را به طور کامل کنار بگذارم. مثلاً همین امروز صبح بخشی از سخنرانی ترامپ برای انتخابات ۲۰۲۴ را گوش دادم. فرصت نبود کامل گوش دهم و سریع‌ترین جایی که در دسترسم بود، همین گروه واتس‌اپ بود که لینک را داخل آن بگذارم تا بعداً گوش بدهم.

برگ گزارش کاغذی: گزارش روزانهٔ کاغذی، چیزی است که تقریباً تمام این دو دهه همراه من مانده است (جز برخی هفته‌های خاص). همان گزارشی که می‌نویسم و امضا می‌کنم و کنار می‌گذارم. با توجه به این که بیشتر گزارش‌هایم را تایپ می‌کنم. عملاً گزارش کاغذی بیشتر شبیه یک چک لیست شده است. یعنی فهرستی از کارهایی که حتماً باید آن روز (و گاهی: آن هفته) انجام شوند. از تعداد قدم‌هایی که پیاده‌روی کرده‌ام، تا تعداد صفحاتی که به شکل پیوسته مطالعه کرده‌ام.

این چک‌لیست، هنوز هم به مرور زمان تغییر می‌کند. مثلاً قبلاً ساعت مطالعه را ثبت می‌کردم. اما بعداً دیدم که به خاطر پروژه‌ها و کارهای مختلفم، مطالعاتم بسیار پراکنده شده است. گاهی دویست صفحه در یک روز خوانده‌ام، اما دو صفحه و سه صفحه و پنج صفحه از این‌جا و آن‌جا (چند مقاله یا چند صفحه از چند فصل چند کتاب مختلف). به همین علت، تعداد صفحات مطالعهٔ پیوسته (از صفحهٔ X در یک کتاب شروع کردم و دقیقاً ۸۶ صفحه ممتد جلو رفتم) را اخیراً به گزارش روزانه‌ام اضافه کرده‌ام.

اگر همهٔ این‌ها را جمع بزنیم، حدس می‌زنم طی روزی که ۱۴ ساعت خالص کار می‌کنم، بین ۴۵ دقیقه تا یک ساعت هم صرف گزارش‌نویسی می‌شود.

در حال تکمیل…

نوع مطلب: گفتگو با دوستان

توضیح این مطلب: شهرزاد در زیر مطلبِ «لحظه‌نگار – گزارش این روزها» نکته‌ای نوشته و سوالی مطرح کرده بود که تصمیم گرفتم آن را در قالب یک مطلب جداگانه بنویسم. توضیحاتم نسبتاً کوتاه است و می‌شد به شکل کامنت نوشت. اما ترجیح دادم مطلبی مستقل باشد، تا مخاطب‌های ناآشناتر هم – که عادت یا حوصلهٔ خواندن کامنت‌ها را ندارند – آن را بخوانند.

[toggle title=”بخشی از حرف‌های شهرزاد (کلیک کنید)”]

محمدرضا، کتاب «نوت بوک» ازژوزه ساراماگو – که توی این لیست ازش نام بردی – رو دوست داشتی خودت؟

من نخوندمش و اسمش رو هم نشنیده بودم تا حالا.

اما از اونجایی که دو کتاب دیگهٔ ساراماگو یعنی «کوری» و «همهٔ نامها» – که توی سالهای پیش به واسطهٔ خودت باهاشون آشنا شدم و خوندمشون – رو دوست داشتم و از خوندنشون لذت بردم، میخواستم ببینیم این کتابش به اسم نوت بوک هم به نظرت ارزش وقت گذاشتن و خوندن رو داره؟

[/toggle]

کتاب نوت بوک ساراماگو | مجموعه‌ای از خُرده‌جستارها

کتاب نوت بوک ساراماگو، را به نوعی می‌توان آخرین کتاب ساراماگو در نظر گرفت. البته اگر از کتاب Cain که پس از مرگ ساراماگو منتشر شد – و در ساختار فعلی، بعید است به فارسی ترجمه شود – صرف‌نظر کنیم.

نوت بوک، بر خلاف قالب کتاب‌های ساراماگو، از جنس داستان نیست. بلکه مجموعه‌ای از جستارهای ساراماگو است. البته نمونه‌ای یادم نمی‌آید که متن‌های چندصد کلمه‌ای را جستار نامیده باشند. از طرفی، نام بهتری برای توصیف آن‌چه ساراماگو نوشته در ذهن ندارم.

ساراماگو در ۸۵ سالگی کار عجیبی کرد که مشابه آن را از کس دیگری در این سن سراغ نداریم. او در این سن #وبلاگ‌نویسی را آغاز کرد.

نوشته‌های او از سپتامبر ۲۰۰۸ آغاز شده و در آگوست ۲۰۰۹ به پایان رسیده است (ساراماگو در ژوئن ۲۰۱۰ درگذشت).

نوت بوک، مجموعهٔ پست‌های وبلاگی او، یا به زبان دیگر، جستارهای سال‌های پایانی زندگی اوست.

درست نمی‌دانم چرا. اما سال‌ها پیش، خواندن ترجمهٔ فارسی کتاب را پیش از رسیدن به نیمه، رها کردم (نمی‌دانم مشکلم با ترجمه بود یا تراکم کارهای خودم. الان هم که این مطلب را می‌نویسم، نسخهٔ فارسی کتاب، کنار دستم نیست تا آن را ورق بزنم و علت را به یاد بیاورم).

چند سال بعد، نسخهٔ انگلیسی را خواندم. ترجمهٔ آماندا هاپکینسون و دنیل هان از انتشارات ورسو (عکس زیر را خودم ثبت نکرده‌ام و آن را از سایت ورسو برداشته‌ام).

دربارهٔ استقبال از وبلاگ نویسی ساراماگو

استقبال از وبلاگ نویسی ساراماگو در مقایسه با کتاب‌های مشهورش (مثلاً کوری) کمتر بوده است.

آبزرور در همان روزهای نخست نخست آغاز وبلاگ نویسی ساراماگو، این کار را ترفند او برای بازاریابی بهتر آثارش دانست (+). با توجه به این که آن زمان، هنوز دو یا سه نوشته در آن وبلاگ منتشر شده بود، ارزیابی آبزرور را – مستقل از این که درست بوده یا غلط – باید مصداق پیش‌داوری در نظر گرفت.

گرگوری کاولز هم در سال ۲۰۱۰، یعنی زمانی که وبلاگ‌نویسی ساراماگو متوقف شده و به پایان رسیده بود، در مطلب کوتاهی که در نیویورک تایمز نوشت، گفت که به سختی می‌تواند این مجموعه را یک کار ادبی در نظر بگیرد (+).

خوانندگان گودریدز هم، که به کتاب کوری امتیاز ۴.۲ داده‌اند، در ارزیابی کتاب نوت بوک چندان سخاوتمند نبوده‌اند و به امتیاز ۳.۸ اکتفا کرده‌اند.

اما سوالی که در این‌جا مطرح می‌شود این است که «آیا ساراماگو نباید به سراغ وبلاگ نویسی می‌رفت؟»

وبلاگ نویسی ساراماگو درست بود یا اشتباه؟

نمی‌توان به چنین سوالی پاسخ قطعی داد. بسته به این که از دید چه کسی به موضوع نگاه کنیم و چه معیارهایی برای درستی یا نادرستی یک تصمیم داشته باشیم، پاسخ متفاوتی به این سوال خواهیم داد.

تنها دو نکته را می‌توان با قطعیت گفت: نخست این که پیش‌داوری شتابزدهٔ آبزرور در مورد وبلاگ نویسی ساراماگو (وبلا‌گ نویس به عنوان ترفند بازاریابی) نادرست بوده است. دیگر این که خود ساراماگو، حتی در زمانی که نوشتن این وبلاگ را متوقف کرده، حس بدی به این تصمیم نداشته است.

او در آخرین نوشتهٔ وبلاگش که «وداع» نام دارد – نقل به مضمون – می‌نویسد که: «برخی ممکن است در این مجموعه، پست‌های خوبی بیابند و من به خاطر آن پست‌ها، به خودم تبریک می‌گویم. و نیز برخی دیگر ممکن است به چیزهای بدی بر بخورند و من به خاطر آن‌ها، عذر می‌خواهم. اما منظور از عذرخواهی‌ام این نیست که نباید این موضوعات را می‌نوشتم یا باید به موضوعات دیگری می‌پرداختم. بلکه صرفاً به این علت عذر می‌خواهم که دربارهٔ بعضی از موضوعات می‌شد بهتر نوشت.»

مشخصاً برای ساراماگو، سلیقه و ترجیحات مخاطب در انتخاب موضوع، مهم نیست. او از موضوعاتی که دوست داشته نوشته و به این کار افتخار کرده است. تنها دغدغه‌اش این است که شاید می‌شد بهتر نوشت. فکر می‌کنم این «بی‌توجهی به ترجیحات مخاطب» نکتهٔ آموزندهٔ مهمی است که شاید نقش مهمی در رشد ساراماگو – و بسیاری از آفرینندگان – داشته است. او تنها خود را با یک معیار می‌سنجد: آیا کارم از استاندارد مطلوب برخوردار بود؟ و اگر حاضر می‌شود عذرخواهی کند، این عذرخواهی مربوط به مواردی است که به گمان او، سطح کیفی مطلوب را نداشته‌اند.

آخرین جملاتِ آخرین پست، واقعاً جالب‌اند. او از یک سو می‌گوید: «آيا پس از این وداع، روزی دیگر در این وبلاگ خواهم نوشت؟ اگر بخواهم صادقانه بگویم، گمان نمی‌کنم. من نوشتن کتابی دیگر را آغاز کرده‌ام و می‌خواهم تمام وقتم را به آن اختصاص دهم.»

اما فقط دو سطر پایین‌تر، با حرف دیگری مواجه می‌شوید: «پی‌نوشت: دوباره فکر کردم. اگر زمان دیگری حس کنم که می‌خواهم دربارهٔ موضوعی اظهارنظر کنم، احتمالاً به سراغ این وبلاگ خواهم آمد. این‌جا محلی است که بیش از هر جای دیگر، می‌توانم هم‌سو با شوق و میل خود بنویسم.»

پس تکلیف مشخص است. ساراماگو انتخاب خود را دوست دارد و در درستی تصمیم خود، تردید نکرده است. باقی ماجرا، این که ما این کار را برای او بپسندیم یا نه، تابع سلیقه و ترجیحات شخصی ماست.

وبلاگ نویسی | شخصی‌ترین شکل نوشتن است

به نظرم طبیعی است که از وبلاگ‌نویسی ساراماگو به اندازهٔ رمان‌نویسی‌اش استقبال نشود.

نخست این که ساراماگو یک ژورنالیست و جستارنویس، با مخاطبان اختصاصی این حوزه، نبوده است (منظورم سال‌های پایانی عمر اوست. چون در جوانی روزنامه‌نگار بوده). پس کسانی که به سراغ او می‌آیند، او را با داستان‌هایش می‌شناسد.

علاقه‌مندان یک داستان (یا داستان‌نویس)، بهترین مخاطبان برای یک جستار (یا جستارنویس) نیستند. آن‌ها چیز دیگری را می‌پسندیده‌اند و سلیقهٔ دیگری داشته‌اند.

از سوی دیگر، جستارها به شدت با علایق، ترجیحات، نگرش و ارزش‌های نویسنده آمیخته‌اند. شما در یک داستان، می‌توانید یک شخصیت را بپسندید یا نپسندید. می‌توانید سبک نویسنده را تحسین کرده یا از آن انتقاد کنید. اما به ندرت با خود نویسنده به مشکل برمی‌خورید (به جز آثار فرمایشی که با بودجه‌های حکومتی، نوشته می‌شوند و نویسندگان آن‌ها را می‌توان قلم‌به‌مزد یا مزدور دانست).

اما در جستارنویسی، نویسنده ذهن و ذهنیت خود را روی میز، پیش چشم شما می‌گذارد. این کار – اگر کسی دغدغهٔ قضاوت مخاطب را داشته باشد – بسیار پرخطر است. چون مخاطب ممکن است دربارهٔ یک موضوع، موضعی متفاوت داشته باشد و برون‌ریزی ذهنی، به همان اندازه که می‌تواند نزدیکی و صمیمیت بیافریند، می‌تواند فاصله هم ایجاد کند. پس با جستارنویسی، ما مخاطب را از وضعیت نسبتاً خنثی به به دوراهیِ عشق و نفرت سوق می‌دهیم (اگر کمی نرم‌تر بگویم، جستارنویس، با هر نوشته، هر مخاطب را یک گام به خود نزدیک‌تر کرده یا یک گام از خود دورتر می‌کند. و چه بسا، یک تک‌نوشته، لگدی محکم بر ذهن و ساختار ذهنی مخاطب باشد و او را برای همیشه از نویسنده براند و دور کند).

اگر این نکته را در نظر بگیرید که ما در نوت‌بوک، با یک وبلاگ‌نویسِ سابقاً کمونیست و عمیقاً آتئيست روبه‌رو هستیم، احتمالاً استدلال من دربارهٔ محبوبیت کمتر نوت بوک را خواهید پذیرفت.

شخصی‌نویسی، البته ویژگی‌های دیگری هم دارد. نویسنده می‌تواند قلم را رها کند تا به هر شکلی که پیش آمد، روی کاغذ بچرخد (یا به زبان امروزی‌تر، انگشتان را رها کند، تا به هر شکلی که دوست داشتند، روی صفحهٔ کلید برقصند).

نمونهٔ این اتفاق را می‌توانید در نوشتهٔ ۲۸ آگوست سال ۲۰۰۹ در نوت بوک ببینید. ساراماگو از خاطرات سال‌های دور زندگی‌اش می‌گوید. از دوره‌ای که تعمیرکار خودرو بوده. از زمانی که پس از تعمیر یک کاربراتور، آب در رادیاتور خودرو می‌ریزد و هر چی می‌ریزد،‌ رادیاتور سیراب نمی‌شود و دهان تشنهٔ خود را نمی‌بندد. ماشین آن‌قدر آب می‌خورد که از اگزوزش آب بیرون می‌ریزد. و در آخر همان نوشته، ساراماگو می‌گوید: «شاید همان روز بود که تصمیم گرفتم نویسنده شوم. شغلی که در آن،‌ هم‌زمان هم اگزوز هستی، هم آب، هم رادیاتور، هم موتور، هم سرعت‌سنج و هم فرمان.»

می‌بینید؟ منطقی استدلالی دارد؟ نه. مهم است که منطق استدلالی ندارد؟ نه.

جستار، بستری برای رهایی ذهن و زبان نویسنده است.

درس‌های وبلاگ‌نویسی ساراماگو برای من

به عنوان یکی از میلیون‌ها مخاطبی که ساراماگو را می‌شناسد و تعدادی از آثار او را خوانده، من وبلاگ‌نویسی ساراماگو را دوست داشته‌ام و دارم.

قبل از هر چیز، معتقدم که جستارنویسی و وبلاگ‌نویسی، در مقایسه با ادبیات،‌ شکلی از اندیشیدنِ عریان است. در داستان‌نویسی، باید حرف‌ها و اندیشه‌های خود را در لباس شخصیت‌ها و رویدادهای داستان بیان کنی. قطعاً این شکل از بیان، تأثیرگذارتر است. خصوصاً برای مخاطبی که حوصله یا توانایی اندیشیدن انتزاعی ندارد. اما در جستارنویسی، همهٔ این حجاب‌ها کنار می‌رود و نویسنده، واضح و شفاف از اندیشه‌هایش سخن می‌گوید (خصوصاً اگر در کشوری آزاد زندگی کند).

داستان‌های ساراماگو برای من، قدم زدن در کاخ‌هایی است که معماری حرفه‌ای و چیره‌دست آن را ساخته است. اما خواندن جستارهای ساراماگو، هم‌نشینی با خودِ معمار و شنیدن حرف‌های اوست.

درس دیگر وبلاگ‌نویسی ساراماگو برای من، نگاه او به مخاطب است. او مثل هر وبلاگ‌نویس دیگری برای مخاطب احترام قائل است. اگر برای مخاطب احترام قائل نبود، حاضر نمی‌شد وقت خود را به نوشتن برای مخاطب اختصاص دهد. اما می‌داند که احترام به مخاطب، به معنای احترام به سلیقه و ترجیحات مخاطب نیست. اتفاقاً این که مخاطب به سراغ تو بیاید که حرف‌ها و ذهنیت واقعی تو را بشنود و تو حرف‌ها و ذهنیتی را که او می‌پسندد، برایش بنویسی و بیان کنی، مصداق بی‌احترامی است.

فکر می‌کنم دقیقاً این‌جاست که مرز بین «تولید محتوا» و «نوشتن» مشخص می‌شود.

تولید محتوا بیشتر یک کار تکنیکی است. اما نوشتن، کاری انسانی است. روزی خواهد رسید که ماشین به جای انسان، محتوا تولید کند. این روز آن‌قدر دور نیست و احتمالاً بعضی از کسانی که امروز این نوشته را می‌خوانند، آن‌قدر زنده می‌مانند تا محتواهای کاملاً‌ حرفه‌ای ماشینی (با ساختار کاملاً انسانی) را مشاهده کنند. اما نوشتن، انسانی است و انسانی باقی می‌ماند.

نمی‌گویم تولید محتوا بد است و نویسندگی خوب است. صرفاً آن‌ها را – به شکلی کوتاه و غیردقیق – مقایسه می‌کنم.

تولید محتوا، یک شغل است. اما نویسندگی، حتی اگر آن را به اشتباه شغل بنامند،‌ در ماهیت خود شغل نیست. واژهٔ نویسنده، بیش از آن‌که «شیوهٔ کسب درآمد یک انسان» را توصیف کند، «خود آن انسان» را توصیف می‌کند.

سال‌هاست که به دوستانم توصیه کرده‌ام:‌ بنویسید. زیاد بنویسید. وبلاگ بنویسید.

اکنون که مسیر پشت سر را نگاه می‌کنم و نوشته‌های دوستانم را می‌خوانم، به نتیجه می‌رسم که تعداد کمی از آن‌ها‌ به سراغ «نوشتن» رفتند و تعداد بیشتری به سراغ «تولید محتوا.»

نمی‌توانم بگویم انتخاب کدام‌یک از آن‌ها درست بوده و کدام نادرست. اما می‌توانم به چند نکته اشاره کنم تا هر یک از دوستانم، ببینند در کدام موارد با من هم‌نظرند و در کدام مورد، نگاه متفاوتی دارند.

تولید محتوا، رنگ انسانی کمتری دارد (يا اساساً‌ رنگ انسانی ندارد). شما یک عبارت یا موضوع را انتخاب می‌کنید و سعی می‌کنید درباره‌اش بهترین یا کامل‌ترین مطلب ممکن را بنویسید. در تولید محتوا، ترجیحات مخاطب و پرسونای او و نیز الگوریتم‌های پلتفرم‌های اجتماعی و محاسبات موتورهای جستجو اهمیت پیدا می‌کند. دغدغه‌های نویسنده در اولویت بعدی است. سوال کلیدی این است که با چه کلماتی بنویسم یا حرف بزنم که «مخاطب» آن را بپسندد؟ چگونه بنویسم که توییتر دوست داشته باشد؟ چه کار کنم که اینستاگرام من را «شایستهٔ اکسپلور خود» بداند؟ چه باید کرد تا گوگل من را دوست داشته باشد؟

اما در نوشتن، حتی اگر همهٔ موارد بالا مهم باشند،‌ هیچ‌یک دغدغهٔ اول نیستند. دغدغهٔ اول این است که «چه بنویسم و چگونه بنویسم که ذهنم آرام شود؟ این بار سنگینی را که در ذهنم مانده،‌ با کدام ابزار و روی کدام رسانه خالی کنم، تا مغزم آرام شود و دوباره بتوانم خواب آرام را تجربه کنم؟»

تولید محتوا، بد نیست. کاری مفید و ضروری است. می‌تواند در کوتاه‌مدت یا میان‌مدت، منافع تجاری و مالی هم داشته باشد. اما تولید محتوا نویسندگی نیست.

برداشت من این است که تولید محتوا، در آينده، جز برای کسب و کارها معنا نخواهد داشت. شاید با تولید محتوا برای شرکتی که تجهیزات پزشکی می‌فروشد،‌ بتوان مخاطب جذب کرد. شاید با تولید محتوا، بتوان شال و روسری فروخت. شاید با تولید محتوا، بتوان مشتریانی تازه برای کیک و چای پیدا کرد. اما با تولید محتوا نمی‌توان «خواننده و گوینده و شنونده» پیدا کرد.

در تولید محتوا،‌ همیشه رقابت وجود دارد. همیشه کسی هست که بهتر بگوید. بهتر بنویسد. بهتر فیلم بسازد. بهتر عکس بگیرد.

اما در نوشتن، هر کس مسیر منحصر‌به‌فرد خود را دارد. نمی‌توان کسی را با کسی مقایسه کرد. نوشتن، رابطه (Relationship) می‌سازد. اما تولید محتوا، مخاطب را درگیر (Engage) می‌کند. Relationship همان واژه‌ای است که برای عمیق‌ترین و جاودانه‌ترین حس‌ها به کار می‌رود. و Engage همان واژه‌ای است که گیر کردن دو چرخ‌دنده را در گیربکس توصیف می‌کند. یکی انسانی است و دیگری مکانیکی.

نمی‌خواهم بگویم یکی خوب است و یکی بد. اما می‌خواهم بگویم، من اگر زمانی از نوشتن گفتم، در ذهنم وبلاگ‌نویسی به این سبک بود؛ هر کس در هر قلمرویی که می‌پسندد: از ساراماگو تا دن اریلی و ست گادین. آن نوع نوشتن بود که می‌گفتم ذهن را باز می‌کند. شوق یادگیری را افزایش می‌دهد. چشم را به روی جهان‌های نادیده می‌گشاید. دل را زنده می‌کند. مهر در دل مخاطب می‌آورد و دستاوردهایی از این دست.

بعضی دوستانم از این جنس (ضعیف‌تر یا قوی‌تر مهم نیست) نوشتند. اما برخی دیگر، مشغول تولید محتوا شدند و «مزرعهٔ کلیک» کشت کردند. کار اشتباهی بود؟ نه. اما کار دیگری بود.

پیمان زیر نوشته‌ی منشاء ویروس کرونا موضوعی را مطرح کرده بود که به گمانم می‌تواند دغدغه‌ی بسیاری از ما باشد:

«یه سوالی که برام به وجود میاد اینه که با اجتناب از این نوع تحقیقات ویروسی، واقعا در مجموع بیشتر در امانیم؟ آیا این همه‌گیری و نمونه‌های مشابه نمی‌تونه آمادگی ما رو در برابر اتفاقات احتمالی بعدی بیشتر کنه؟ در واقع مواجهه بشریت با این ویروس، باعث یادگیری و سرمایه‌گذاری و آمادگی بیشتر ما در پاندمی‌های احتمالی بعدی نمیشه؟ از دیدگاه پادشکنندگی اگر بخوایم به موضوع نگاه و تحلیل کنیم، به چه چیزهایی باید توجه کرد؟ »

واضح است که پرسش و دغدغه‌ی پیمان را باید ویروس‌شناسان پاسخ دهند.

البته این واقعیت انکارناپذیر هم وجود دارند که ویروس‌شناسان نتوانسته‌اند در این زمینه به اتفاق‌نظر دست پیدا کنند. دو اردوگاه فکری کاملاً مخالف، یکی به دفاع از تحقیقات Gain-of-Function می‌پردازد و دیگری برای ممنوع (یا لااقل محدود) کردن این تحقیقات تلاش و رایزنی می‌کند.

طبیعتاً از آن‌جایی که من در این زمینه صاحب‌نظر نیستم، صرفاً چند منبع را که فکر می‌کنم می‌توانند صورت مسئله را شفاف‌تر کنند، برای مطالعه‌ی بیشتر معرفی می‌کنم.

یکی از منابعی که در این زمینه می‌تواند مفید باشد، گزارشی است که در سال ۲۰۱۵ تحت عنوان «ریسک‌ها و منافع بالقوه‌ی تحقیقات تقویت عملکرد» منتشر شد:

[icon name=”file-pdf-o” class=”” unprefixed_class=””] Potential Risks and Benefits of Gain-of-Function Research

این گزارش، خلاصه‌ای از مباحث مطرح شده در یک سمپوزیوم است که با هدف بررسی بی‌طرفانه‌ی مزایا و معایب تحقیقات GoF برگزار شده است.

از آن‌جا که این سمپوزیم قبل از پاندمی کرونا برگزار شده، سوگیری احساسی کمتری هم در مباحث و گزارش‌های آن مشاهده می‌شود (این روزها که کرونا قربانیان زیادی را گرفته و می‌گیرد، سایه‌ی سنگین فشارهای روانی و عاطفی روی این بحث، دفاع کردن از GoF را دشوار کرده و مباحثه‌ی متوازن درباره‌ی این موضوع چندان ساده نیست).

به طور خاص، فصل سوم این گزارش بسیار مهم و آموزنده است. در این فصل که به صورت جداگانه هم منتشر شده هم ریشه‌‌ها و پس‌زمینه‌ی شکل‌گیری تحقیقات GoF و هم روش‌های جایگزین GoF (به همراه نقاط قوت و ضعف‌شان) شرح داده شده‌اند.

شاید توجه به نکات زیر، کمی به خواندن و درک بهتر مطلب بالا کمک کند:

نکته‌ی اول: یک فرض عمومی میان متخصصان پاندمی وجود دارد و آن این است که در میان انواع پاندمی‌هایی که می‌توانند گریبان‌گیر بشر شوند، آنفولانزا محتمل‌ترین است. این نکته، حرف امروز و دیروز نیست. از چند دهه قبل هم این فرض وجود داشته و همواره تأکید شده است که آنفولانزا یکی از پرریسک‌ترین بیماری‌های انسان است و این احتمال وجود دارد که ویروس‌های آنفولانزا منشاء پاندمی‌های بزرگ و کشنده باشند.

نکته‌ی دوم: تنوع ویروس‌های آنفولانزا بسیار زیاد است. آن‌قدر زیاد که واکسن‌های آنفولانزای فصلی که در سال‌های مختلف تولید و تزریق می‌شوند، یکسان نیستند. هر سال پس از بررسی‌های جمعی و ارزیابی مطالعات آماری، سازمان بهداشت جهانی تصمیم می‌گیرد که کدام سویه‌های آنفولانزا احتمالاً امسال فراگیرتر خواهند بود و معمولاً سه یا چهار سویه (strain) اصلی انتخاب می‌شوند و واکسن‌ها بر اساس آن تولید می‌شود (به همین علت، اصطلاح واکسن سه ظرفیتی و چهار ظرفیتی رایج است).

این جلسات دو بار در سال برگزار می‌شوند. یک بار در ماه فوریه (آمادگی برای رواج آنفولانزای آتی در نیمکره‌ی شمالی) و یک بار هم در ماه سپتامبر (آمادگی برای رواج آنفولانزای آتی در نیمکره‌ی جنوبی).

سازمان بهداشت جهانی برای این تصمیم نمونه‌‌هایی را از ویروس آنفولانزا در ۱۱۴ کشور جهان گردآوری کرده و آن‌ها در شش مرکز اصلی خود (دو مرکز در آمریکا، یک مرکز هم در هر یک از کشورهای انگلیس، ژاپن، استرالیا و چین) بررسی می‌کند (+).

حاصل این بررسی‌ها،‌ صرفاً‌ در قالب «توصیه» مطرح می‌شود. بنابراین کشورهای مختلف بر اساس صلاح‌دید خود، مجوز صادر می‌‌کنند که در کشورشان چه واکسن‌هایی با چه ترکیبی از سویه‌ها تزریق شود.

نکته‌ی سوم: منابع موجود (زمان، پول و …) برای تولید واکسن در دنیا بسیار محدود است. به همین علت، با وجودی که انواع بسیاری از سویه‌های آنفولانزا مشاهده و شناخته می‌شوند،‌ نهایتاً باید تعداد محدودی از آن‌ها انتخاب شوند. پس «اولویت‌بندی» بسیار مهم است و لازم است محققان به درستی تشخیص دهند که کدام سویه‌ها خطرناک‌تر و مسری‌تر هستند و نرخ مرگ و میر بالاتری خواهند داشت.

بخش بزرگی از تحقیقات GoF (حداقل در حوزه‌ی آنفولانزا که یکی از پرکاربرترین حوزه‌های GoF است) با این هدف انجام می‌شود که:

• تصمیم‌گیری بهتری برای واکسیناسیون سالانه انجام شود
• آمادگی بیشتری برای رویارویی با پاندمی‌های احتمالی وجود داشته باشد
• پیش از روبه‌رو شدن با خطر در مقیاس بزرگ، جنبه‌های مختلف این خطر در مقیاس کوچک و آزمایشگاهی بررسی شود.

نکته‌ی چهارم: به نظر می‌رسد که واکسیناسیون آنفولانزا نسبت به بسیاری از برنامه‌های دیگر واکسیناسیون، موفقیت کمتری داشته است. حداقل مطالعات انجام شده در آمریکا نشان می‌دهد که همه‌ی واکسن‌هایی که در مورد بیماری‌های دیگر به کار گرفته شده‌اند، نرخ اثربخشی‌شان بالاتر از واکسن آنفولانزا بوده است (+).

منشاء مشکل هم کاملاً مشخص است: واکسن را نمی‌توان سریع تولید کرد. پس از یک سال قبل باید حدس زده شود که سال بعد کدام سویه‌ها فراگیرتر خواهند بود و طبیعی است که چنین حدسی با خطا همراه است. مثلاً بررسی‌ها نشان می‌دهد که در مورد سویه‌های H3N2، طی پانزده سال تزریق در آمریکا،‌ در شش دوره اساساً سویه‌های انتخاب شده برای واکسن با سویه‌هایی که در نهایت فراگیر شده‌اند تطبیق نداشته‌اند (+).

توضیح مهم درباره‌ی نکته‌ی چهار: با وجودی که جملات بالا واضح است، صرفاً‌ برای این‌‌که مخالفان واکسن (که به گمان من از بهره‌ی هوشی کمتری نسبت به متوسط جامعه بهره‌مندند) اشتباه متوجه نشوند، باید روی دو موضوع تأکید کنم.

نخست این‌که با استناد به شکست خوردن ۶ در ۱۵، نمی‌توان اهمیت واکسیناسیون آنفولانزای فصلی را انکار کرد. حتی اگر نرخ شکست واکسن، ۱۴ از ۱۵ بود،‌ به خاطر همان یک پانزدهم هم ارزش داشت که واکسیناسیون گسترده انجام شود. ضمن این‌که ما از بی‌اثر بودن حرف نمی‌زنیم و موضوع بحث، پایین بودن اثربخشی است.

موضوع دوم هم این‌که پایین بودن اثربخشی واکسن آنفولانزای فصلی، ربطی به واکسن کرونا که الان در ایران و کشورهای دیگر تزریق می‌شود ندارد. چون از زمان فراگیر شدن کرونا، فرصت کافی برای شناخت سویه‌ها وجود داشته و تولید واکسن برای ویروس کرونا، بر خلاف آنفولانزای فصلی، بر پایه‌ی پیش‌بینی آینده‌نگر نیست. بلکه بر اساس داده‌ها و فکت‌های موجود است.

نکته‌ی پنجم: مخالفان تحقیقات GoF معمولاً مخالفت خود را در سه محور سامان می‌دهند:

• آيا ریسک‌های چنین تحقیقاتی به منافع احتمالی‌شان می‌ارزد؟
• چرا این تحقیقات تا کنون نتوانسته‌اند سهمی جدی در افزایش اثربخشی واکسن آنفولانزای فصلی (در فاز strain selection) داشته باشند؟
• وقتی تنوع ویروس‌ها بسیار زیاد و تعداد جهش‌ها هم فراتر از حد تصور است، چنین مطالعاتی واقعاً ارزش دارد؟

چنین می‌شود که نشریاتی مثل MIT Technology Review به تندی، تلخی و صراحت – که کمتر در این جنس نشریات دیده می‌شود – به تحقیقات GoF حمله می‌کنند (+).

نکته‌ی ششم: به نظر می‌رسد اگر بخواهیم درباره‌ی پادشکنندگی (Antifragility) صحبت کنیم، منطقی‌تر است حوزه‌ی مهم‌تری را بررسی کنیم و آن، توان رویارویی با پاندمی‌هاست.

تحقیقات GoF در حالت بدبینانه، فاصله‌ی بین پاندمی‌ها را کاهش می‌دهد و در خوش‌بینانه‌ترین حالت، کمی به فاصله‌ی ظهور پاندمی‌ها اضافه می‌کند. پس می‌توان گفت مستقل از این‌که تحقیقات GoF چقدر توجیه دارند، این را می‌دانیم که ظهور پاندمی‌ها اجتناب‌ناپذیر است.

بر این اساس، سوال مفیدتر می‌تواند این باشد که پاندمی موجود چه درس‌هایی برای ما (در ایران / در جهان) داشته است و آیا ما می‌توانیم به شکلی رفتار کنیم که در مواجهه با پاندمی‌های بعدی توانمندتر باشیم؟

در فرصت مناسب، کمی در این باره می‌نویسم.

پیش‌نوشت: این مطلب را در جواب کامنت خسرو زیر هفت سالگی متمم نوشته بودم. بعد فکر کردم شاید بهتر باشد آن را در قالب یک مطلب مستقل منتشر کنم. فکر می‌کنم می‌شود آن را زیرمجموعه‌ی گفتگو با دوستان در نظر گرفت.

اصل حرف‌های من: خسرو جان. دارم با تأخیر بسیار زیاد، برای کامنت تو جواب می‌نویسم. در واقع اون‌قدر دیر که به تولد تو (۱۱ فروردین) نزدیک‌تریم تا تولد متمم (۲ بهمن).

داشتم با خودم فکر می‌کردم که در میان متممی‌ها در گروهی قرار می‌گیری که دهه‌ی سوم رو با ثبات نسبی شغلی طی کرده‌ان. به این معنی که برای مدت نسبتاً طولانی در یک شرکت باقی موندی و قاعدتاً این باعث شده که شناخت عمیق‌تری از صنعت خودتون پیدا کنی.

به این بهانه گفتم یه خاطره برات بگم.

زمانی با یک مدیر باتجربه دوست بودم و این فرصت رو داشتم که چند بار در سفر‌هایی که به ایران داشت به عنوان مترجم در کنارش باشم.
یه بار بهم گفت وقتی چند سال توی یک صنعت حضور داری، به تدریج گرفتار روزمرگی می‌شی و چشمت به روی ساختار، روندها و تعاملات و دینامیک صنعت خودت بسته میشه.

در واقع، بر خلاف انتظار رایج، نسبت به فرد غریبه‌ای که بیرون صنعت هست، بینایی کمتری پیدا می‌کنی و سنسورهات از کار می‌افته.

پیشنهادش این بود که بشینم و آموخته‌ها و دیدگاه‌ها و تجربیات و تحلیل‌های خودم رو بنویسم. تا این‌جای کار خیلی پیشنهاد عجیبی به نظر نمی‌رسید. اما سختی کار در این بود که می‌گفت «منسجم» بنویس و فرض کن که قراره در قالب یک مقاله‌ی چند هزار کلمه‌ای در یک مجله چاپ بشه. یعنی فرض کنم مخاطب مشخصی می‌خواد اون‌ها رو بخونه.

وقتی شروع به این کار کردم، دیدم اصلاً به اون سادگی که فکر می‌کردم نیست. یعنی مثلاً من بلد بودم، سی تا نکته‌ی سه دقیقه‌ای درباره‌ی صنعت‌مون، محیط کار و تجربه‌هام بگم. اما نمی‌تونستم صفر تا صد، اون‌ها رو در قالب یک مطلبِ «سر و ته‌دار» بنویسم و بیارم. نمیشد اون‌ها رو راحت به هم ربط داد و یک پیکره‌ی منسجم از داخل‌شون درآورد.

سخت بود اما کم‌کم تمرین کردم و واقعاً دیدم که این کار، چقدر به شفاف‌تر شدن الگوهای فکریم کمک می‌کنه و باعث میشه محیط اطرافم رو بهتر ببینم و چیزهایی رو که به شکل پراکنده در ذهنم انباشته شده بود، بهتر درک کنم.

به نظرم می‌رسه این پیشنهاد رو نه‌تنها در مورد کار، که در مورد زندگی هم میشه به کار برد. یعنی این‌که سعی کنیم به ذهن‌مون نظم بدیم و سعی کنیم ازش «خروجی» بگیریم.

داشتم با خودم فکر می‌کردم شاید الان که در اوایل چهارمین دهه‌ی زندگی هستی و مجموعه‌ی قابل‌اتکایی از تجربه هم – چه در محیط کار و چه در زندگی شخصی – در ذهنت انباشته شده، شاید وقت مناسبی برای جدی گرفتن این تمرین باشه.

این تمرینی که من بهش اشاره کردم، دو تفاوت اصلی با توصیه‌های رایج در نوشتن داره:

• در توصیه‌های رایج، پیشنهاد می‌کنن که سعی کنید هر چی فکر می‌کنید و می‌نویسید رو به شکل پابلیک و عمومی منتشر کنید تا ترس‌تون از نوشتن و خونده شدن کم بشه.
• در توصیه‌های رایج، می‌گن کمیت بیشتر از کیفیت ارزش داره. حتی اگر چهار تا جمله به ذهن‌تون رسید، بنویسید و اجازه ندید که بین نوشته‌هاتون فاصله بیفته.

اما در مقاطعی – مثلا شاید پایان یک دهه از زندگی یا بعد از فعالیت نسبتاً طولانی در یک صنعت مشخص – وقتش باشه که به خودمون سخت‌‌تر بگیریم و از خودمون حساب بکشیم.
یه فایل باز کنیم و با خودمون قرار بذاریم تجربه‌هامون رو در قالب گزارش‌هایی بسیار دقیق و منسجم (بدون حتی یک کلمه حرف زائد یا ادعای بی‌پایه) تدوین کنیم.
ممکنه به خاطر بعضی ملاحظه‌ها، این گزارش‌ها رو هیچ‌جا منتشر نکنیم. اما این امکان هم وجود داره که روی وبلاگ یا هر جای دیگه منتشرشون کنیم. فقط مهمه که باید بارها و بارها و بارها ویرایش بشن.
یعنی یه متن اولیه نوشته بشه و هر روز یا هر دو سه روز یه بار، به سراغش بریم و کلماتش رو اصلاح کنیم و یه چیزهایی رو ازش حذف کنیم یا بهش اضافه کنیم.
من اگر جای تو بودم – که نیستم – با توجه به چیزهایی که در وبلاگت خوندم، یک یا چند مورد از موضوعات زیر رو انتخاب می‌کردم و ذهن و ذهنیتم رو در مورد هر کدوم از اون‌ها در قالب یک مقاله‌ی چندهزارکلمه‌ای تخلیه می‌کردم:

• تجربه‌ی من از فعالیت در کسب و کارهای B2B چی بوده؟
• به فرد تازه‌ای که امروز می‌خواد برای روز اول وارد شرکت ما بشه و شناخت چندانی از فعالیت ما و صنعت ما نداره، چه حرف‌هایی دارم بزنم؟ کسب و کار ما چیه؟ صنعت‌مون چه اوضاعی داره؟ چه‌جوری بوده؟ قراره چه‌جوری باشه؟
• در اوایل چهارمین دهه‌ی زندگی، چه تناقض‌هایی هنوز در ذهن و زندگی من وجود داره و حل نشده؟
• برای این‌که در سلسله‌ مراتب کار در شرکت، بتونم جای رئیس یا سرپرست فعلیم قرار بگیرم و اون برای همیشه بره، به چه مهارت‌ها و توانمندی‌هایی نیاز دارم که الان از اون‌ها بی‌بهره (یا کم‌بهره) هستم؟
• کدوم کارها، فعالیت‌ها و تلاش‌های من در دهه‌ی گذشته، نتیجه‌ی ملموس یا دستاورد قابل‌اتکایی نداشته و حتی به پله‌ای برای گام‌های بعدی تبدیل نشده؟

و پیشنهادم اینه که حداقل در این مقطع زمانی به «نوشتنِ prompt» قانع نشی. بذار یک مثال از prompt رو نشونت بدم: «یادم باشد روزی درباره‌ی این‌که فلان موضوع فلان است چیزی بنویسم» (نوشتن یا انتشار این مطلب، صرفاً از سر باز کردن محسوب میشه و بدون این‌که کار فکری خاصی انجام داده باشیم، قانع‌مون می‌کنه که حداقل یک گام کوچیک برداشته‌ایم).

در بین تمام چیزهایی که ما در سال‌های اخیر باختیم، «ذهن منسجم» شاید چیزیه که به دست آوردن و تقویتش هنوز در حیطه‌ی اختیارمون باشه.

پی‌نوشت: پیشنهادم به تو یا هر دوست دیگه‌ای که می‌خواد این تمرین رو انجام بده اینه بر خلاف روش رایج وبلا‌گ‌نویسی، در نوشتن چنین گزارشی «جدی» باشیم. به زبان فارسی، بیانش ساده یا شاید مودبانه نیست. اما به قول انگلیسی‌زبان‌ها دست از “Flirting with the reader” برداریم. این کار توی وبلاگ‌نویسی خیلی رایجه و در نوشته‌های من هم – خصوصاً قدیمی‌ترها – کم نیست. مثلاً فکرهامون رو بلندبلند لای نوشته‌هامون میاریم: «خب. حالا که به این‌جا رسیدیم دلم می‌خواد یه نکته‌ی دیگه رو هم بگم. شاید گفتنش ضروری هم نباشه. اما دوست دارم بگم…» این‌ها میشه Flirting.
توی وبلاگ‌نویسی نمیشه ردش کرد. اما توی این نوع تمرین‌ها که قراره ذهن‌مون مرتب بشه و دانسته‌هامون به هم وصل بشه، این سبک نگارش می‌تونه سم باشه.

پیش‌نوشت یک: زیر مطلبی که با عنوان عکس سفارشی منتشر کردم حمید طهماسبی عزیز (پروفایل متمم | سایت حمید) پیشنهاد کرد درباره‌ی تجربه‌ی دهه‌ی چهارم زندگی بنویسم. این مطلب را در شرایطی می‌نویسم که حمید در حوالی سی‌ویک سالگی است و من در حوالی چهل‌و‌یک سالگی هستم و حرف‌مان از دهه‌ای است که بر من گذشته و به خاطره‌ای تبدیل شده و برای حمید، پیش روست و در ابتدای آن قرار دارد.

پیش‌نوشت دو: بدون گفتن و تأکید من هم واضح است که هر یک از ما، مسیر زندگی خودمان را طی می‌کنیم و تجربیات مختص و منحصر‌به‌فرد خودمان را داریم. بنابراین آن‌چه من برایتان می‌نویسم یک روایت کاملاً شخصی است و ممکن است با تجربه‌ی زیسته‌ی شما هم‌خوانی چندانی نداشته باشد. ضمن این‌که سن تقویمی و سن اجتماعی دو مقوله‌ی متفاوت هستند و قرار نیست بشود تجربه‌های اجتماعی را همیشه با سن تقویمی تطبیق داد و از تجربه‌ها و دیده‌ها و شنیده‌های دیگران آموخت. اما در عین حال، مسئله‌‌ای که حمید پیش رویم گذاشت آن‌قدر برایم جذاب بود که وادارم کرد بنشینم و چهارمین دهه‌ی زندگی‌ام را – از حوالی سی‌سالگی تا حوالی چهل‌سالگی – مرور کنم و در این‌جا می‌خواهم حاصل این مرور را برایتان بنویسم. شما هم آن را نه به عنوان «توصیه» و «نصیحت»، بلکه به عنوان «نیم‌نگاهی به شخصی‌ترین تجربه‌های محمدرضا» بخوانید.

جستجوگری در برابر سرگردانی

سومین دهه‌ی زندگی (بیست تا سی‌سالگی) برای من با جستجوگری همراه بود. سعی می‌کردم هر چیزی را تجربه کنم و از کنار فرصت‌ها به سادگی نگذرم. شغل‌ها و شرکت‌های مختلفی را امتحان کردم و در هر کسب و کاری هم که بودم، به سادگی از یک جایگاه به جایگاه دیگر می‌رفتم. آن سال‌ها خودم را جستجوگر می‌دیدم و فکر می‌کردم باید هر فرصتی را در هر جایی امتحان کرد. فکر می‌کردم هنوز پایه‌های اصلی زندگی من شکل نگرفته و با جستجو می‌توانم «زمینی بهتر و مناسب‌تر» برای بنا کردن زندگی آینده‌ام بیابم.

اما به تدریج با ورود به دهه‌ی چهارم زندگی (سی تا چهل‌سالگی) ماجرا فرق کرد. همان چیزی که قبلاً اسمش را جستجوگری می‌گذاشتم، برایم معنای سرگردانی پیدا کرد. دیگر از جستجو کردن به اندازه‌ی قبل لذت نمی‌بردم و احساس می‌کردم زودتر باید در یک نقطه‌ی مشخص تثبیت شوم. خصوصاً از نظر شغلی، برایم مهم بود که خودم را چگونه تعریف می‌کنم و به چه شغلی می‌شناسم و قرار است زندگی‌ام حول چه فعالیتی بنا شود.

تغییر شغل، تغییر حوزه‌ی تخصصی، تغییر شبکه‌ی ارتباطی، تغییر دوستان، همگی در دهه‌ی سوم زندگی برایم جذاب بود. اما در دهه‌ی چهارم جذابیت خود را به تدریج از دست داد.

امروز که گذشته را مرور می‌کنم، از این تغییر، راضی و خرسند هستم و خوشحالم که «تنوع‌طلبی‌ها» و «جستجوگری‌ها»ی دهه‌ی سوم زندگی‌ را با خودم وارد دهه‌ی چهارم نکردم و کمی بیشتر در پی تثبیت و ثبات بودم.

جنگجویی در دهه‌ی چهارم زندگی

فکر می‌کنم در دهه‌ی چهارم زندگی «حس جنگ‌جویی» در من تقویت شده بود. احساس می‌کردم «حرفی برای گفتن» دارم و فکر می‌کردم که باید «جایگاهی برای خودم» داشته باشم.

این احساس را در دهه‌ی سوم زندگی کمتر داشتم. الان هم در پنجمین دهه‌ی زندگی چنین حسی به شدت در من رنگ باخته است. دیگر نه دنبال اصلاح محیط اطرافم – به زعم خودم – هستم و نه در پی یافتن و ساختن قلمرو. حتی مسئولیت خوش‌بخت کردن و به سعادت رساندن جامعه را هم چندان بر دوشم حس نمی‌کنم (در حالی که حس می‌کنم افراد بسیاری در دهه‌ی سوم و چهارم زندگی، چنین نگاه‌های بلندپروازانه‌ای دارند).

حس جنگ‌جویی من، روی کارم تخلیه شد. خودش را به شکل زود بیدار شدن و دیر خوابیدن و خواندن و نوشتن و شرکت در جلسات مختلف نشان داد. شاید کمی دستاورد مادی هم داشت. اما دغدغه‌ی آن سال‌هایم پول نبود. الان که فکر می‌کنم شاید باید کمی (فقط کمی) بیشتر روی دستاوردهای مالی متمرکز می‌شدم. دهه‌ی پنجم زندگی، حوصله و اعصاب و انرژی چندانی برای تلاش‌های مالی باقی نمی‌ماند یا لااقل برای من چنین بوده است.

اما به هر حال، خوشحالم که جنگ‌جویی خودم را روی کارم تخلیه کردم. این روزها بعضی دوستانم را می‌بینم که این جنگ‌جویی را به شکل‌های مختلف در «شبکه‌های اجتماعی» تخلیه می‌کنند. با افرادی که عقاید دیگری دارند می‌جنگند یا هر روز، به پر و پای این و آن می‌پیچند.

گاهی وقت‌ها حس می‌کنم که ممکن است در دهه‌های بعدی‌شان، از این‌که انرژی رقابتی خود را به چنین شیوه‌هایی تخلیه کرده‌اند ناراضی شوند.

حاشیه‌ها، ماندگارترین لحظات را ساختند

سومین و چهارمین دهه‌ی زندگی، برای من دهه‌‌‌های هدف‌گرایی بودند. هر روز و هر لحظه، می‌دانستم که برای چه هدفی تلاش می‌کنم و مصمم بودم که کارهایم را به بهترین شکل ممکن انجام دهم و به هدف‌هایم برسم.

اگر آن روزها از من می‌پرسیدید، فکر می‌کردم لحظات ماندگار در ذهن من، همین لحظاتی هستند که برای رسیدن به هدف‌ها و کسب دستاوردها تلاش می‌کنم. اما امروز در آستانه‌ی پنجمین دهه‌ی زندگی، فهمیده‌ام که حاشیه‌ها از اصل مهم‌تر بوده‌اند و ماندگارترین لحظات، لحظه‌های ساده و معمولی‌ای بوده‌اند که گاهی بی‌توجه از کنارشان عبور کرده‌ام.

بگذارید مثال بزنم.

وقتی سی سالم بود، برای تعمیر یکی از ماشین‌آلات مترو تهران به ایستگاه مترو صادقیه رفته بودم. شب بود و مترو تعطیل شده بود و باید صبر می‌کردیم تا برق ریل‌ سوم (نیروی محرکه‌ی قطارها) قطع شود. محدوده‌ی کارگاهی مترو صادقیه بسیار بزرگ است و در آن ساعت‌های تاریک شب، کاملاً خلوت بود. در آن تاریکی‌ها قدم می‌زدم. می‌رفتم و برمی‌گشتم و منتظر بودم که برق قطع شود و کار تعمیراتی خودم را آغاز کنم.

برق قطع شد. تعمیر را تا صبح انجام دادم. گزارشش را به شرکت دادم. پولش را هم از کارفرما گرفتیم و خلاصه همه‌ی کار به درستی انجام شد. آن موقع، فکر می‌کردم دستاورد مهم آن شب، انجام موفقیت‌آمیز یک پروژه‌ی تعمیراتی بوده است.

اما الان که به گذشته نگاه می‌کنم، هیچ چیز از جزئیات آن شب در ذهنم نمانده. تنها چیزی که مانده، لذت قدم زدن در آن «تاریکیِ امنِ خالی از انسان» است. با خودم حسرت می‌خورم که چرا آن لحظات، با لذت و توجه بیشتری قدم نزدم. چرا آسمان شب را نگاه نکردم؟ چرا روی زمین دراز نکشیدم و دستانم را باز نکردم و برای لحظاتی «از غوغای جهان فارغ» نشدم. چرا فقط منتظر بودم کارم انجام شود؟ چرا همه چیز برای من در یک «برگه‌ی گزارش تعمیرات» خلاصه شده بود؟

یا به عنوان مثالی دیگر، در طول سال‌ها تدریس، همیشه بعد از دو یا سه ساعت کلاس، فرصت کوتاهی بود تا با همکارانم بنشینم و چای بنوشم و گپ بزنم. آن زمان برای من، اصل ماجرا «کلاس و تدریس» بود و فرعِ ماجرا «گپ زدن‌ها و گفتگوهای کوتاه بین کلاس». جالب است که اکنون که گذشته را مرور می‌کنم، جزئیات کلاس‌ها چندان یادم نیست و به خاطره‌ی ماندگارم تبدیل نشده. اما آن گپ‌ زدن‌های بین کلاسی، خاطراتی ساخته که هنوز در ذهنم نقش بسته و محو نمی‌شود.

خوشحالم که در آغاز دهه‌ی پنجم زندگی، کم‌کم قدرتِ تشخیصِ لحظات ماندگار را پیدا کرده‌ام. یعنی دیگر می‌دانم که یک جلسه‌ی مهم کاری، قرار نیست یادگاری این روزها باشد. می‌دانم که ساعاتی که مشغول کارم هستم، می‌سوزد و از بین می‌رود، اما لحظه‌های حاشیه‌ای، گفتگوهای غیرکاری، پیاده‌روی‌های قبل یا بعد از جلسه، نیم ساعت نشستن در یک پارک و سرگرم شدن با کلاغ‌ها، این‌ها قرار است یادگار این سال‌هایم باشد.

دیگر نمی‌گذارم «تمرکز بر روی هدف» لذتِ «تجربه کردن عمیق حاشیه‌ها» را از من بگیرد.

وقتی نگرانی آینده هنوز بر ما غالب نشده

بعد از عبور در چهارمین دهه‌ی زندگی، به یکی دیگر از ویژگی‌های چهار دهه‌ی اول پی بردم. نمی‌دانم دوستان دیگری که کمابیش در سن و سال من هستند، در چنین تجربه‌ای با من مشترکند یا نه.

در چهار دهه‌ی اول، «نگرانی از آینده» هنوز چندان پررنگ نیست. منظورم آینده‌ی کشور و اوضاع اقتصادی و «سرنوشت جمعی» نیست. بلکه دقیقاً «سرنوشت فردی» است. این‌که: «آینده‌ی من چه خواهد شد؟» «اگر زود نمیرم و قرار باشد دو یا سه دهه‌ی دیگر زندگی کنم، آن دو سه دهه به چه کاری خواهد گذشت؟» «زندگی من در سن پیری چگونه خواهد بود؟» «وقتی در سال‌های بعد به این سال‌ها نگاه کنم، درباره‌ی انتخاب‌ها و تصمیم‌هایم چه قضاوتی خواهم داشت؟»

منظورم این نیست که نگرانی از آینده، در سن کمتر وجود ندارد. اما این نگرانی – لااقل برای من – در دهه‌های قبل، آن‌قدر بزرگ نبوده که روی تمام فکرها و برنامه‌ها و تصمیم‌ها و انتخاب‌هایم سایه بیندازد.

طبیعتاً وقتی بار نگرانی آینده روی شانه‌هایت سنگینی نمی‌کند، راحت‌تر انتخاب می‌کنی. ریسک‌های بزرگ‌تری را می‌پذیری و برای زندگی در محیط‌های پر از ابهام آمادگی بیشتری داری.

خلاصه‌اش را بگویم، اگر در سی سالگی به من می‌گفتند که سطح ریسک‌پذیری تو در چهل سالگی، بسیار کمتر از مقدار فعلی خواهد بود، حرف‌شان را باور نمی‌کردم. فکر می‌کردم ریسک‌پذیری یک «ویژگی» است که در هر کس در سطح مشخصی است و همیشه هم در همان سطح باقی خواهد ماند.

این روزها «ریسک‌پذیریِ دهه‌ی سوم و چهارم» را نه به عنوان یک ویژگی، بلکه به عنوان یک دارایی (Asset) می‌بینم. دارایی‌ای که در سال‌های بعد مستهلک شده و کمرنگ خواهد شد.

اگر کسی را در دهه‌های سوم و چهارم ببینم و با او راحت باشم، حتماً از او می‌پرسم که: «آیا به اندازه‌ی کافی ریسک کرده‌ای؟ سرمایه‌ی ریسک‌پذیری‌ات را کجاها خرج کرده‌ای؟ آیا می‌دانی که یک ریسک ساده و بدیهی و قابل‌تحمل امروز، ده سال بعد به یک چالش بزرگ برایت تبدیل خواهد شد؟»

شبکه‌ی دوستی به تدریج تثبیت می‌شود

این را نمی‌توانم به عنوان یک حکم عمومی و قطعی بگویم. فقط با نگاه به تجربه‌ی خودم و در گفتگو با چند نفر از دوستانم، به چنین نتیجه‌ای رسیده‌ام.

دوستانی که با آن‌ها حرف زده‌ام، افراد شهیر و شناخته‌شده‌ای هستند و از بیرون ممکن است چنین به نظر برسد که دوستیِ هر کسی را که بخواهند، می‌توانند به دست بیاورند.

به نظر می‌رسد که شبکه‌ی دوستی ما در دهه‌‌ی چهارم زندگی، به تدریج تثبیت می‌شود.

بخشی از دوستی‌های قدیمی کمرنگ شده و حذف می‌شوند و تعدادی دوستی‌های تازه شکل می‌گیرد. اما با بالاتر رفتن سن، تغییرات بنیادین در شبکه‌ی دوستی، دشوارتر می‌شود.

وقتی با دوستانی که هم‌سن یا کمی بزرگ‌تر از خودم بوده‌اند حرف زدم، به نتیجه رسیدم که آن‌ها هم تجربه‌ی مشابهی دارند. همه می‌گویند که ما دیگر از بازیِ «جستجوی دوستان تازه» خارج شده‌ایم و به فازِ «پذیرش دوستان موجود» نزدیک شده‌ایم.

شاید دوستان‌مان کاملاً با سلیقه و نگرش ما هم‌خوان نباشند، اما به هر حال، دوستان‌مان هستند. در سال‌ها و دهه‌های پایین‌تر با ما بوده‌اند، نقاط قوت و ضعف ما را می‌شناسند، از جنبه‌های مختلف زندگی‌مان خبر دارند، با اخلاق‌مان آشنا هستند، نقاط حساس و تحریک‌پذیرمان را تجربه کرده‌اند و همه‌ی این‌ها باعث می‌شود بتوانیم در کنارشان بمانیم و رابطه‌‌مان را با آن‌ها حفظ کنیم.

نمی‌شود به صورت قطعی حکم داد که در دهه‌ی پنجم و ششم و سال‌های پایانی زندگی،‌ دوستی‌های عمیق شکل نمی‌گیرد. اما حداقل به عنوان یک تجربه – که بعضی دوستانم هم آن را تأیید کرده‌اند – به نظر می‌رسد که بسیاری از دوستی‌ها و آشنایی‌های دهه‌ی چهارم زندگی، همان‌هایی هستند که باید بارشان را تا پایان عمر به دوش بکشیم.

شاید اگر ده سال پیش به من چنین نکته‌ای را یادآور می‌شدند، فرصت بیشتری را به دوست‌یابی و شکل‌دادن به رابطه‌های دوستی اختصاص می‌دادم تا در ورود به دهه‌ی پنجم زندگی، دستم پُرتر باشد.

پدر و مادر

نمی‌دانم فاصله‌ی سنی شما با پدر و مادرتان چقدر است. حتی نمی‌دانم هم‌چنان نعمت حضور آن‌ها را در زندگی‌تان دارید یا نه.

اما به هر حال، حداقل تجربه‌ی من این بوده که دهه‌ی چهارم زندگی، از فرصت‌های خوب و ارزشمند برای توجه کردن به پدر و مادر است. البته طبیعتاً نمی‌توان برای این وظیفه، مقطع زمانی مشخصی قائل شد. اما فکر می‌کنم بسیاری از ما،‌ تا پایان دهه‌ی سوم زندگی، هنوز خودمان آن‌قدر به ثبات نرسیده‌ایم که بتوانیم نقش یک حامی جدی را برای والدین ایفا کنیم.

دهه‌ی پنجم و ششم هم، ممکن است سن پدر و مادرمان به حدی برسد که درگیری‌های شخصی‌شان – مثل بیماری، کهولت سن و … – بیشتر شود و دست‌شان برای تجربه‌ی جنبه‌های مختلف زندگی، به اندازه‌ی قبل باز نباشد.

البته این‌ها بستگی به سبک خانواده و اختلاف سن فرزندان و والدین و ده‌ها عامل دیگر دارد. اما حداقل بر اساس تجربه‌ی خودم، اکنون که به عقب برمی‌گردم، به این نتیجه می‌رسم که دهه‌ی چهارم فرصتی استثنایی برای توجه به پدرم و مادرم بوده است.

نمی‌گویم کار چندانی برایشان کردم. اما می‌توانم بگویم که بخشی از شیرین‌ترین خاطرات این دهه، به دوره‌هایی برمی‌گردد که برنامه‌ام را خالی کردم و با پدر و مادرم، به سفر رفتم یا فرصت‌هایی را فراهم کردم که خودشان، به جاهایی که دوست داشتند سفر کنند و از زندگی، بیشتر لذت ببرند.

باز هم می‌گویم که این مورد، خیلی شخصی است و از یک زندگی به زندگی دیگر فرق می‌کند. اما به هر حال، نمی‌توانم این را پنهان کنم که یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای شخصی زندگی‌ام را کارهای کوچکی می‌دانم که در دهه‌ی چهارم زندگی برای پدر و مادرم انجام دادم.

منبع انرژیِ ما بی‌پایان نیست

این نکته را پیش از این به زبان‌های مختلف گفته‌ام، اما دوست دارم باز هم تکرار کنم. به گمانم می‌توانم بگویم یکی از تلخ‌ترین واقعیت‌هایی بوده که در گذر زندگی با آن مواجه شده‌ام.

من در دهه‌ی سوم و چهارم زندگی، بسیار پرتلاش و پرانرژی بوده‌ام. افراد بسیاری این را به من گفته‌اند و خودم هم با مرور گذشته، به همین نتیجه می‌رسم.

تقریباً هفت روز هفته، سیصد و شصت و پنج روز سال، از صبحِ زودهنگام تا شبِ دیرهنگام می‌دویدم و کار می‌کردم و این‌جا و آن‌جا می‌رفتم و احساس خستگی هم نمی‌کردم. من «جمعه‌های واقعی» را چنان‌که بسیاری از کارمندها تجربه کرده‌اند، تجربه نکرده‌ام.

بارها از افرادی که بزرگتر از خودم بودند می‌شنیدم که: «قدر این انرژی را بدان. ده بیست سال بعد، دیگر این سطح از انرژی را نداری.»

حرفِ ساده‌ای است. اما من هیچ‌وقت آن را باور نکردم. همیشه فکر می‌کردم که این‌هایی که چنین حرفی می‌زنند، از ابتدا افرادی تنبل یا کم‌حوصله یا کم‌انرژی بوده‌اند. مگر می‌شود این سطح از انرژی و شور و شوق و هیجان که در من وجود دارد،‌ رنگ ببازد و بمیرد؟ مگر ممکن است که من ساعت چهار یا پنج صبح با ذوق و انرژی از خواب بیدار نشوم؟ مگر امکان دارد روزی برسد که ساعتم زنگ بزند و دوباره دکمه‌ی Snooze آن را بزنم و بخوابم؟ مگر می‌شود شب‌هایی برسد که منتظر باشم به ساعت خوابیدن برسم؟

همه‌ی این‌ها شدنی بود و من نمی‌دانستم.

هنوز در مقایسه با بسیاری از کسانی که می‌شناسم بیشتر کار می‌کنم. هنوز مطالعه‌ام سر جای خودش هست و نقش کلیدی‌اش را در زندگی‌ام از دست نداده. هنوز با شور و شوق، پیاده‌روی‌های طولانی می‌کنم و به حیوانات غذا می‌دهم. هنوز سعی می‌کنم با دیگران، با انرژی صحبت کنم و لحن صدایم، شاد و سرحال باشد.

اما منبع انرژی داخلی‌ام، اصلاً با یک دهه قبل قابل مقایسه نیست. این را شاید کسانی که از بیرون من را می‌بینند کمتر متوجه شوند. اما خودم در خلوت خودم به خوبی حس می‌کنم که حفظ کردن سطح عملکرد قبلی،‌ خسته‌ترم می‌کند. خودم می‌بینم که صبح‌ها گاهی دستم روی دکمه‌ی Snooze می‌رود. خودم می‌دانم که گاهی، خلوت شب را به شلوغی روز ترجیح می‌دهم. خودم می‌دانم که گاهی بدنم، آن‌چنان که دوست دارم، همراهی‌ام نمی‌کند.

امروز حرفی که به یک نفر در آغاز دهه‌ی چهارم زندگی می‌زنم این است که: «مراقب باش که انرژی‌ات در دهه‌‌های بعد، به این اندازه نخواهد بود.»

حدس می‌زنم کسی هم که این حرف را می‌شنود، همان‌طور که من جدی نگرفتم، آن را جدی نخواهد گرفت و آن‌قدر ادامه می‌دهد تا خودش این پدیده را تجربه کند.

اما من در هر صورت وظیفه‌ام را انجام می‌دهم و این را یادآور می‌کنم که «منبع انرژی ما پایان‌ناپذیر نیست.»

دهه‌ی رویاهای بزرگ و تلاش برای بهبود جامعه

تجربه‌ی دیگری هم درباره‌ی دهه‌ی چهارم زندگی دارم که شاید بد نباشد با شما به اشتراک بگذارم (کمی بالاتر هم اشاره‌ای گذرا به آن داشتم).

فکر می‌کنم دهه‌ی چهارم (و شاید هم‌چنین دهه‌ی سوم) زندگی، دوران رویاهای بزرگ است. قدرت خودمان را زیادتر از آن‌چه هست می‌بینیم و نقش محیط را کم‌رنگ‌تر از آن‌چه هست، احساس می‌کنیم.

بر این باور هستیم که می‌توانیم جهان اطراف خود را تغییر دهیم و آن را بر اساس «تصورات و رویاهای خودمان» بسازیم. نمی‌دانم حافظ شعر «چرخ بر هم زنم ار غیر مرادم گردد» را در کجای زندگی‌اش گفته است. اما فکر می‌کنم این نوع نگاه، کمی به شور و شوق و غرور جوانی هم نیاز دارد. شاید دهه‌ی پنجم و ششم، کم‌کم دورانی باشد که باز هم به قول حافظ، به نتیجه می‌رسیم که: «رضا به داده بده وز جبین گره بگشا / که بر من و تو در اختیار نگشاده است.»

البته می‌دانم که مردان و زنان سیاست، معمولاً چنان مستِ «شور قدرت» و «شوق تأثیرگذاری بر محیط» می‌شوند که تا آخرین سال‌های عمر هم، این شور و شوق و مستی گریبان‌شان را رها نمی‌کند (شهوت قدرت ظاهراً از همه‌ی شهوت‌های دیگر، دیرتر فرو می‌نشیند و چنان‌که دیده‌ایم، شاید هرگز فروننشیند).

اما حرف من از زندگی سیاست‌ورزان نیست. روایت زندگی انسان‌های «عادی» مثل خودم است که بازی تأثیرگذاری و تأثیرپذیری را با منابع خودمان، و نه با تکیه بر منابع ملی و ثروت دیگران، دنبال می‌کنیم. از کیسه‌ی خودمان خرج می‌کنیم و بر تختِ ثروتِ ملت، تکیه نزده‌ایم.

فکر می‌کنم بسیاری از ما آدم‌های عادی، در دهه‌های سوم و چهارم، دنبال این هستیم که جامعه‌ی بهتری بسازیم. دنیا را – چنان‌که بسیار گفته‌اند و تکرار کرده‌اند – بهتر از آن‌چه تحویل گرفته‌ایم تحویل دهیم و بکوشیم نقشی مثبت و موثر در زندگی دیگران ایفا کنیم.

بعید می‌دانم این دغدغه، در طول زندگی انسان از بین برود و محو شود. اما کم‌کم از یک «امید» به یک «آرزو» تبدیل می‌شود و می‌فهمیم که دست ما، آن‌قدرها هم که فکر می‌کرده‌ایم باز نیست.

بسیاری از متفکران و اندیشمندان، این تغییر نگرش را به زبان‌های مختلف، بازگفته‌اند. آن کوشندگانِ شعرِ اخوان که دیده بودند روی سنگ نوشته‌اند: «کسی راز مرا داند که از این سو به آن سویم بگرداند» و سنگ را برمی‌گردانند و همین نوشته را بر روی دیگر می‌بینند.

تا شاملو که عاجزانه گلایه می‌کند: «دریغا انسان که به درد قرونش خو کرده بود، دریغا! این نمی‌دانستیم و دوشادوش، در کوچه‌های پر نفس رزم، فریاد می‌زدیم.»

دیده‌ام که افراد مختلف، این تغییر نگرش را در میدان‌های مختلف تجربه‌ کرده‌ و به زبان‌هایی متفاوت، بازگفته‌اند. یکی آن را در عرصه‌ی تحولات اجتماعی آزموده و دیگری، در تحولات سیاسی. یکی دل به تحول فرهنگ سپرده بوده و دیگری به دگرگونی اقتصاد.

مدیران بسیاری هم، این نکته را به درد آموخته‌اند که سیستم‌ها از انسان‌ها قدرتمندترند و اگر چه انسان خود، سیستم‌ها را می‌سازد، اما بعد از مدتی سیستم چنان قدرتمند می‌شود که سازندگان خود را بسان یک بازیچه، به بازی می‌گیرد.

در دوران جوانی، دنبال قهرمان‌هایی هستیم که سیستم‌ها را دگرگون کنند و در دهه‌های بالاتر، کم‌کم می‌فهمیم که این خودِ سیستم‌ها هستند که خودشان را نابود،‌ دگرگون و سرنگون می‌کنند و نقش اجزا، کمرنگ‌تر از آنی است که فکر می‌کرده‌ایم.

اما اگر از من بپرسید، فکر می‌کنم بخش بزرگی از تحولات دنیا را همین «شور و شوق و رویاپرستیِ جوانی» رقم می‌زند. کسانی که هنوز به نتیجه نرسیده‌اند که «دنیا را نمی‌شود به سادگی عوض کرد.»

تک‌تک ما، مثل قطره‌هایی هستیم که بر سرِ سنگی می‌کوبیم و می‌بینیم که تغییری حاصل نشد و کار را رها می‌کنیم، اما نهایتاً همین جریان قطره‌هاست که سنگ را می‌ساید و شکل آن را تغییر می‌دهد.

این روضه‌ی طولانی را خواندم که بگویم به گمان من، هر یک از ما دهه‌ی سوم و چهارم و خصوصاً دهه‌ی چهارم زندگی‌مان را به «جامعه» و «دنیا» بدهکاریم. خوب است هر کاری می‌توانیم انجام بدهیم تا حس کنیم در بهبود محیط نقش داشته‌ایم.

این بدهکاری از بین نمی‌رود. اما به تدریج، جهت آن از «بیرون» به «درون» تغییر می‌کند. مصداق همان جمله‌ی معروفی که «ابتدا می‌خواستم دنیا را تغییر دهم و در نهایت، به تغییر دادن خودم قانع شدم.»

خلاصه‌ی حرف من برای کسی که دهه‌ی سوم یا چهارم زندگی را می‌گذراند این است که: اگر رویاهای بزرگی داری، فرصت خودت را محدود در نظر بگیر. ممکن است در آینده‌ی نه‌چندان دور، «شور آباد کردن دنیا» جای خود را به «شوق زیستن با خویش» بدهد و موتورهای محرکی که اکنون تو را به پیش می‌رانند، خاموش شده و موتورهای دیگری در درون تو روشن شوند.

برای خودمان زندگی کنیم

حرف آخرم در این نوشته، چیزی است که بسیار گفته و شنیده شده است: «برای خودمان زندگی کنیم نه دیگران.»

این حرف ناآشنا نیست. اما هر چه زمان می‌گذرد و بیشتر زندگی می‌کنیم، اهمیت آن را بهتر می‌فهمیم.

دهه‌های سوم و چهارم زندگی، دهه‌های تیک زدن‌ها و خط‌ زدن‌های فهرست خواسته‌ها و آرزوهاست. اجازه ندهیم که نظر و قضاوت دیگران، ما را در «تعقیب خواسته‌ها» یا «رها کردن ناخواسته‌ها» تحت تأثیر قرار دهد.

از یک تجربه‌ی ساده، مثل پهن کردن زیرانداز در وسط شلوغ‌ترین پارک شهر و نشستن و چای نوشیدن، تا تحولی جدی مثل تغییر شغل، تا یک اتفاق پیچیده مثل جدا شدن  از شریک زندگی، رأی و نظر شخصی خودمان را اعمال کنیم و خواسته‌ها و ترجیحات خودمان را معیار قرار دهیم و نگذاریم که «قضاوت و نظر دیگران» روی ما تأثیر بگذارد.

خوش‌بختانه من، با مرور زندگی شخصی‌ام می‌بینم که کمتر، اسیر رأی و نظر دیگران شده‌ام و تصمیم‌های کلیدی زندگی‌ام را، درست یا غلط، بر اساس ترجیحات خودم گرفته‌ام. از مشورت دیگران بهره برده‌ام، اما هر وقت که «خودم» احساس نیاز کرده‌ام، نه هر وقت که هر کس از راه رسید و دهان باز کرد، به حرفش گوش بدهم.

الان هم، برای هر دوستی که در این مسیر – از نظر سنی – عقب‌تر است، همین پیشنهاد را دارم: فهرست آرزوهایت را بدون توجه به آرزوهای دیگران بنویس. حتی اگر دیگران، آرزوها و خواسته‌هایت را ساده، مسخره، بی‌ارزش، لوس، بی‌معنی یا بی‌نتیجه می‌دانند، از تلاش برای رسیدن به آن‌ها و تیک زدن آن‌ها در فهرست آرزوهایت دست برندار، و اگر می‌خواهی از میان داشته‌های زندگی‌ات، چیزی را کنار بگذاری یا حتی دور بریزی، اجازه نده آه و افسوس دیگران مانع تصمیمت شود.

یک یا دو دهه‌ی بعد، همه‌ی آن تشویق‌کنندگان و ملامت‌کنندگان رفته‌اند و تو، با همه‌ی «برداشته‌ها» و «رها کرده‌ها»ی خودت، تنها می‌مانی.

پیش‌نوشت: محمدصادق و لیلا یک فروشگاه آنلاین برای فروش عسل طبیعی راه‌اندازی کرده‌اند. آدرس این فروشگاه roustaee.com است. محمدصادق سوال‌ها و دغدغه‌هایی را در قالب یک کامنت مطرح کرده بود که من تصمیم گرفتم پاسخ آن‌ها را در قالب یک مطلب مستقل منتشر کنم.

به نظرم انتشار این بحث در قالب یک مطلب مستقل، چند خاصیت دارد: اول این‌که افراد بیشتری با فروشگاه روستایی آشنا می‌شوند. دوم این‌که مشابه دغدغه‌های محمدصادق می‌تواند برای افراد دیگر هم مطرح باشد و بد نیست که آن‌ها هم این دغدغه‌ها را ببینند. سوم هم این‌که بقیه‌ی خوانندگان عزیز روزنوشته هم، اگر ایده‌ای در این زمینه دارند و می‌خواهند نکته‌ای را به محمدصادق و لیلا پیشنهاد کنند، می‌توانند زیر این مطلب بنویسند.

فعلاً حرف‌های محمدصادق را می‌نویسم تا بعداً در اولین فرصت، چند نکته را هم که به ذهن خودم می‌رسد در زیر آن اضافه کنم:

[toggle title=”صحبت‌های محمدصادق (کلیک کنید)”]

من و لیلا چند ماهی (حدود ۹ ماه) هست که روستایی رو راه اندازی کردیم و داریم روی فروش محصولات روستایی به صورت آنلاین کار می‌کنیم. البته فعلا فقط تمرکزمون روی عسل هست و تنها کانال فروشمون تا امروز از طریق سایت و سئو بوده.
هدفمون هم اینکه در ادامه بتونیم هم به توسعه روستا‌ها کمک کنیم (مثلا از طریق آموزش زنبورداری و فروش همون عسل از طریق سایت) و هم به عنوان یه برند معتبر برای خرید محصولات طبیعی شناخته بشیم.
اگر چه می‌دونم که هنوز از تمام ظرفیت‌های کانال فروش خودمون که همون سایت هست استفاده نکردیم و هنوز جای کار بسیاری داره اما می‌خواستم نظرت رو در مورد فروش از طریق کانال‌های دیگه و تاثیرش رو بدونم.
۱. فروش از طریق پلتفرم‌های آنلاین دیگه مثل (باسلام) یا دیجی‌کالا
چیزی که باعث شده تا امروز سراغ این پلتفرم‌ها نریم اینه که احساس کردیم در بلند مدت ما رو تبدیل میکنه صرفا به یه فروشنده و اینکه به هر حال این دوتا پلتفرم جزو رقبای ما توی کیورد‌هایی مثل خرید عسل و خرید عسل طبیعی هستند.
۲. فروش فیزیکی
فروش فیزیکی هم چیزی بوده که بهش فکر کردیم و و کسب و کار‌هایی مثل سلوا این کار رو انجام میدن و هم از طریق اپلیکیشن و هم از طریق مغازه و سوپر مارکت‌ها فروش خودشون رو انجام میدن.
این کار رو هم اگر چه یکی دوباری انجام دادیم اما احساس کردیم که چون دست آخر ما نیستیم نه کنترلی روی رفتار و برخورد فروشنده داریم و نه روی قیمت و نه حتی تضمین کیفیت
اگه بخوام سوالاتم رو به ترتیب بگم
۱. به نظر تو صرفا آنلاین بودن، یعنی اینکه محصولاتی رو عرضه کنی که توی دنیای فیزیکی با اون نام یا برند پیداش نمی‌کنی چقدر میتونه استراتژی خوبی باشه برای ساختن یه برند؟
۲. همکاری و استفاده از پلتفرم‌های آنلاین دیگه که به نوعی رقیب تو هم محسوب میشن کار درستی هست یا نه؟ چون به هر حال فروش رو افزایش میده (البته در کوتاه مدت، در بلند مدت نمی‌دونم چه اتفاقی میفته)
[/toggle]

با دیدن نکته‌هایی که در حرف‌های محمدصادق و بقیه‌ی دوستان متممی بود، من هم نکاتی به ذهنم رسید که آن‌ها را در ادامه می‌نویسم. تقدم و تأخر نکته‌ها، به معنای میزان اهمیت موضوعات نیست. فقط چون روش خاصی برای مرتب کردن آن‌ها ندارم،‌ به همان ترتیبی که به ذهنم می‌رسد می‌نویسم.

لازم به تأکید است که نظر من، نظر تخصصی محسوب نمی‌شود. بنابراین حرف‌های من را حداکثر در حد یک مشتری بالقوه‌ی روستایی در نظر بگیرید و نه بیشتر. قاعدتاً متخصصان بسیاری هستند که می‌توانند بهتر و کامل‌تر و دقیق‌تر در این زمینه نظر بدهند.

تمرکز روی محصول

بسیار خوشحالم که روستایی به صورت کاملاً متمرکز و فقط با محصول عسل شروع به کار کرده است و به قول معروف، کار خود را به صورت Lean جلو می‌برد.

روستایی می‌توانست از همین ابتدا، روی چند محصول دیگر هم متمرکز شود. اما چنین کاری سینرژی چندانی ایجاد نمی‌کرد. در واقع، تنوع محصولات روستاها آن‌قدر زیاد است که اگر بخواهیم از سینرژی محصولات استفاده کنیم، باید فروشگاهی با صدها محصول آغاز به کار کند که مسیر راه‌اندازی و فروش و جذب سرمایه‌گذار آن به‌کلی متفاوت خواهد بود.

اما اگر نمی‌شود یا نمی‌خواهیم با صدها محصول شروع کنیم، یک محصول بهتر از دو محصول، و دو محصول بهتر از سه یا چهار محصول است.

در واقع می‌شود گفت که روستایی، خط محصول یا Product Line دارد. الان، خط محصول عسل راه‌اندازی شده و به‌تدریج توسعه پیدا می‌کند. وقتی روستایی «دانش فنی و مدیریتی اداره‌ی یک خط محصول» را کسب کند، به سادگی می‌تواند خط محصول دوم و سوم و چهارم و … را هم در زمانی کمتر و با قدرت بیشتر راه‌اندازی کند.

پلتفرم یا پایپلاین

به نظرم یکی از سوال‌هایی که روستایی باید پاسخ آن را مشخص کند این است که در میان‌مدت (مثلاً پنج سال بعد) قرار است پایپلاین باشد یا پلتفرم؟

منظورم از پلتفرم این است که روستایی بگوید من می‌خواهم یک بستر بشوم که هر کسی مثلاً عسل طبیعی دارد به آن مراجعه کند و هر کسی هم که عسل طبیعی می‌خواهد به آن مراجعه کند و کار من این است که دست خریدار را در دست فروشنده بگذارم (اصطلاحاً: Matching انجام بدهم).

منظورم از پایپلاین این است که روستایی بگوید من یک کسب و کار خطی هستم و یک یا دو یا ده یا بیست تأمین‌کننده‌ی اصلی عسل طبیعی را می‌شناسم و می‌خواهم فقط با همان‌ها کار کنم و تولیدات آن‌ها را بگیرم و به دست مشتری برسانم. حالا شاید در این میان، چند تأمین‌کننده‌ی جدید هم اضافه کنم یا بعضی تأمین‌کنندگان قدیمی را حذف کنم. اما در کل، من فروشنده‌ی محصولاتِ تعدادِ محدودی از تولیدکنندگان عسل هستم.

در لحظه‌ای که این متن را می‌نویسم، یعنی شرایطی که روستایی هنوز یک‌ساله نشده، مشخصاً روستایی به صورت پایپ‌لاین عمل می‌کند. چون من به عنوان یک فروشنده عسل طبیعی نمی‌توانم فضایی مختص خودم در سایت روستایی پیدا کنم و خودم را به عنوان یک تأمین‌کننده ثبت کنم و قیمت خودم را اعلام کنم و …

چرا پاسخ به این سوال مهم است؟

به خاطر این‌که یک پلتفرم نمی‌تواند و نمی‌باید به سراغ پلتفرم‌های دیگر برود (= همکاری با رقیب). اما یک پایپلاین می‌تواند برای همکاری به سراغ پلتفرم‌ها برود (= استفاده از  یک کانال فروش).

البته – در این مرحله – منظورم این نیست که روستایی حتماً باید با دیجی‌کالا یا باسلام کار کند. بلکه فعلاً حرفم این است که کار کردن با پلتفرم‌ها را نمی‌توان نفی کرد و می‌توان روی آن فکر کرد و جنبه‌های مثبت و منفی این همکاری را سنجید.

ضمن این‌که برای یک پلتفرم، منطقی نیست که فروشگاه فیزیکی در نظر گرفته شود. اما یک کسب و کار خطی یا پایپ‌لاین می‌تواند به داشتن فروشگاه – به صورت بالقوه – فکر کند.

همکاری با پلتفرم‌های آنلاین مثل دیجی‌کالا و باسلام

درباره‌ی پلتفرم‌های فروش محصول، برداشت و باور من چنین است که حضور در این پلتفرم‌ها نه می‌تواند به یک برند اعتبار بدهد و نه می‌تواند اعتبار بگیرد. کافی است نگاهی به آمازون بیندازیم تا ببینیم که از کیف ۲ دلاری تا ۲۰۰۰ دلاری در آن فروخته می‌شوند و هم‌نشینی این دو در یک پلتفرم، نه به قدر و ارزش این افزوده و نه از اعتبار آن کاسته است.

بنابراین، همان‌طور که خودت هم اشاره کردی، به گمان من همکاری با پلتفرم‌ها را باید بر اساس دو مولفه بررسی کرد و درباره‌ی این همکاری تصمیم گرفت:

• افزایش رقم فروش و تأمین نقدینگی
• افزایش حجم فروش و به تبع آن، افزایش قدرت چانه‌زنی و اعتبار در برابر تولیدکنندگان عسل

قطعاً همکاری با پلتفرم‌های مختلف، می‌تواند حجم فروش را افزایش دهد (البته میزان این افزایش را نمی‌دانم و احتمالاً شما هم برآورد دقیقی نداشته باشید). سوال این است که آیا در این مقطع، به نقدینگی حاصل از فروش نیاز دارید؟ ممکن است این نقدینگی بتواند هزینه‌ی رشد بهتر سایت و زیرساخت‌های شما را تأمین کند و اگر چنین است، چه اشکالی دارد که برای مدت مشخص و محدود، با پلتفرم‌ها همکاری کنید و در بازه‌های زمانی مشخص (مثلاً مایل‌ستون‌های سه‌ماهه یا شش‌ماهه) درباره‌ی تمدید و ادامه‌ی این همکاری تصمیم بگیرید؟

کارکرد دومِ افزایش فروش، این است که حجم خرید عسل‌تان از تأمین‌کننده افزایش پیدا می‌کند. وقتی عسل بیشتری می‌خرید، قاعدتاً تولیدکننده‌ی عسل شما را جدی‌تر می‌گیرد و همکاری‌های شما با تولیدکننده توسعه پیدا می‌کند. طبیعی است که در این حالت، قدرت چانه‌زنی شما هم بیشتر خواهد شد و زنبورداران شما را قدرتمندتر خواهند دید.

اگر من جای شما بودم این سه سوال را پاسخ می‌دادم و بر اساس آن درباره‌ی همکاری با پلتفرم‌ها تصمیم می‌گرفتم:

• آیا من به نقدینگی بیشتر نیاز دارم؟ یا با همین نقدینگی حاصل از فروش فعلی، می‌توانم کارم را ادامه دهم؟
• آیا من علاقه یا نیاز دارم که تصویر خودم را در ذهن تأمین‌کننده (زنبوردار) ارتقا دهم؟
• آیا افزایش فروش (ولو با پلتفرم‌های دیگر و بدون کمک به تقویت برند من) می‌تواند انگیزه و انرژی من را برای ادامه‌ی کار افزایش دهد؟

البته من بدبینانه‌ترین حالت را گفتم. وگرنه این احتمال هم وجود دارد که بخشی از مشتریانی که از طریق دیجی‌کالا یا باسلام عسل روستایی را می‌خرند، خریدهای بعدی را مستقیم از روستایی انجام دهند. اما به نظرم در یک تحلیل بدبینانه، بهتر است روی این مولفه چندان حساب باز نکنیم.

اهمیت سئو برای سایت روستایی

فکر نمی‌کنم لازم باشد کسی درباره‌ی اهمیت سئو برای سایت روستایی چیزی بگوید. چون خود شما، ابزار اصلی دیده شدن برند روستایی را سئو انتخاب کرده‌اید و قاعدتاً اهمیت آن را بهتر از هر کسی می‌دانید.

اما فکر می‌کنم هنوز بخش مهمی از ظرفیت سئو را برای برندسازی و همین‌طور فروش تجربه نکرده‌اید و راهی نسبتاً طولانی در پیش است تا ظرفیت شگفت‌انگیز سئو را ببینید.

بین سئوکارها یک شوخی رایج است که می‌گویند: اگر کسی را کشتی و نمی‌دانستی جنازه‌اش را کجا بگذاری، جنازه را در صفحه‌ی دوم نتایج گوگل پنهان کن. چون هیچ‌کس به آن‌جا سر نمی‌زند. من فکر می‌کنم این روزها اگر نیمه‌ی دوم صفحه‌ی اول هم جنازه را پنهان کنی، کسی آن را پیدا نخواهد کرد.

می‌دانم که برای سئو زحمت کشیده‌اید و از طرفی، زمان زیادی هم از راه‌اندازی سایت نگذشته و درگیر کارهای اجرایی و طراحی و … هم بوده‌اید و تمام توان‌تان روی سئو متمرکز نبوده است.

اما اگر من «روستایی» را در اختیار داشتم و کسب و کار من بود، احتمالاً برنامه‌ای شبیه برنامه‌ی زیر را برای سئو در نظر می‌گرفتم:

۱) یک بازه‌ی زمانی یک‌ساله را به صورت Aggressive و کاملاً تهاجمی فقط به تولید محتوا و سئو اختصاص می‌دادم و دست به هیچ کار دیگری نمی‌زدم. حتی اگر فروش در این مدت کم می‌شد یا رشد نمی‌کرد،‌ باز هم فقط روی سئو متمرکز می‌ماندم.

۲) هدف خود را چنین تعریف می‌کردم که «روستایی» باید به «بزرگ‌ترین دائره‌المعارف فارسی عسل» تبدیل شود. یعنی اگر کسی می‌خواهد از رقیب من هم خرید کند، بداند که باید در روستایی «پاسخ سوالات خود» را بیابد و سپس برای خرید، به سراغ رقیبم برود.

۳) حداقل سیصد عبارت کلیدی تعریف می‌کردم که روستایی باید در آن‌ها بین سه نتیجه‌ی اول باشد. معیارم برای تعریف عبارت کلیدی این بود که: «هر عبارت کلیدی که هنگام جستجو در گوگل، توسط گوگل هشت عبارت مرتبط برای آن معرفی می‌شود، یعنی ترافیک سرچ قابل‌توجهی دارد و ارزش دارد که روی آن سرمایه‌گذاری شود.» عبارات زیر همگی این ویژگی را دارند و مطمئن هستم صدها مورد دیگر را خودتان بهتر از من می‌دانید:

• چگونه عسل خوب را بشناسیم
• قیمت عسل طبیعی
• خرید تضمینی عسل
• خرید عسل ارگانیک
• تست عسل
• …

۴) به زبان بسیار خودمانی: «کلاس گذاشتن و شیک‌نویسی» را کنار می‌گذاشتم. هر واژه‌ و عبارتی که مردم سرچ می‌کنند ارزش دارد که محتوایی برای آن تولید شود. حتی اگر «تست عسل طبیعی با مورچه» یا «عسل طبیعی در یخچال» باشد و برایم مهم بود که عبارت‌ها به شکلی که مردم سرچ می‌کنند نوشته شود. مثلاً هیچکس در باکس جستجوی گوگل، «نحوه‌ی تشخیص عسل طبیعی» تایپ نمی‌کند و اگر تارگت من آدم‌های معمولی (نه ویراستارهای پیر و متعصب و فرسوده) هستند، باید بپذیرم که مثل آدم‌های معمولی، عبارت «نحوه تشخیص عسل طبیعی» را در مقاله‌ام بیاورم. وقتی در مقاله‌ی مرتبط با «نحوه تشخیص عسل طبیعی» حتی یک بار هم عبارت «نحوه تشخیص عسل طبیعی» نیامده، این انتظار سختی است که من همه چیز را به سمانتیک آنالایزر و LSI گوگل بسپارم و امیدوار باشم گوگل «نحوه‌ی تشخیص» را با «نحوه تشخیص» مترادف بگیرد و من را در نتایج اول بیاورد.

۵) سه دسته مقاله تولید می‌کردم:

• مقاله‌های طولانی برای هدف قراردادن عبارت‌های کوتاه
• مقاله‌های با طول متوسط برای هدف قرار دادن عبارت‌هایی با طول بلند
• مقاله‌های بسیار کوتاه (Glossary Term) برای اصطلاحات مرتبط

مثلاً برای تارگت کردن عبارت نسبتاً کوتاه تشخیص عسل طبیعی یک مقاله‌ی ۳۰۰۰ تا ۵۰۰۰ کلمه‌ای می‌نوشتم (چنان که شما نوشته‌اید).

برای تارگت کردن عبارت نسبتاً بلند تشخیص عسل طبیعی با آب سرد یک مقاله‌ی ۵۰۰ تا ۷۰۰ کلمه‌ای تولید می‌کردم.

برای شرح عبارت ساکارز عسل هم در حد واژه‌نامه، یک مقاله‌ی ۲۰۰ تا ۳۰۰ کلمه‌ای تولید می‌کردم.

با این کار، جدا از جذب ترافیک، امکان لینک سازی داخلی هم بیشتر می‌شد.

۵) اگر قرار است یک دائره‌المعارف عسل تولید شود، باید لینک سازی داخلی بسیار جدی گرفته شود. شبیه ویکی‌پدیا که حتی خیلی از اسم‌ها به صفحات خالی و ساخته‌نشده‌ی داخلی لینک شده‌اند. اگر من بودم، جدا از لینک‌های داخلی که اتوماتیک ساخته می‌شوند (مثل Related‌ها) خودم را مقید می‌کردم که هر مقاله حداقل به پنج مطلب داخلی دیگر لینک شود.

۶) برای خودم تارگت می‌گذاشتم که تا زمانی که رنک الکسای روستایی با سئو به پایین‌تر از ۵۰۰۰ نرسیده، دست از تولید محتوا و بهینه‌سازی برای گوگل برندارم و هیچ اقدام استراتژیک تازه‌ای انجام ندهم.

دلم می‌خواهد یک نکته‌ی دیگر را هم به این بحث اضافه کنم. درست است که دیجی‌کالا در بعضی کلمات، رقیب شما در سئو است، اما با فروختن محصول در دیجی‌کالا (به‌ فرض که چنین تصمیمی داشته باشید) شما به سئوی دیجی‌کالا کمک چندانی نمی‌کنید. سئو تابع «محتوای صفحات» و «رفتار کاربران در یک سایت» است و کاملاً امکان‌پذیر است که شما محصولات‌تان را در دیجی‌کالا بفروشید و در عین حال، خودتان در نتایج گوگل بالاتر از دیجی‌کالا قرار بگیرید. به عنوان مثال، بسیاری از سایت‌های فروش محصولات آرایشی بهداشتی، از کرم آبرسان تا محصولات مراقبت از پوست وجود دارند که در دیجی‌کالا فروخته می‌شوند اما خود دیجی‌کالا در نتایج جستجو زیر صفحات فروشگاه‌های اصلی آن‌ها می‌ایستد.

خلاصه این‌که اگر شما در «میدانِ سئو» با یک شرکت رقابت دارید، به گمان من نباید جنگ را به «قلمرو کانال‌ فروش» هم برسانید. البته حرف من به معنای اصرار بر فروش از طریق دیجی‌کالا نیست، بلکه با این استدلال که «چون دیجی‌کالا در سئو رقیب ماست، به عنوان کانال فروش هم از آن استفاده نمی‌کنم» مشکل دارم.

فروش فیزیکی

در مورد این سوال، واقعاً فکر می‌کنم کسی بهتر از خودتان نمی‌تواند تصمیم بگیرد. اما اگر از من بپرسید، عسل بیشتر از جنس یک «کالای فیزیکی» است تا «سرویس». بنابراین برداشت من این است که «تجربه‌ی خرید و رفتار فروشنده» و مواردی مانند این‌ها در فرایند خرید عسل چندان جایگاهی ندارد. در مورد کنترل قیمت هم که راهکارهای بسیار ساده برای اطمینان از قیمت نهایی فروش وجود دارد و می‌توان آن را مدیریت کرد.

بنابراین لااقل می‌توانم بگویم که من، در ذات این‌که «می‌شود عسل روستایی را به صورت فیزیکی هم فروخت» تردیدی ندارم. اما سوال این‌جاست که آیا فروختن محصول فیزیکی، جدا از تأمین نقدینگی و افزایش حجم فروش، به اعتبار برند روستایی هم کمک می‌کند؟

اگر از من بپرسی، فکر می‌کنم توزیع فروشگاهی روستایی، کمک چندانی نمی‌کند. مگر این‌که یک فروشگاه اختصاص با دکوراسیون بسیار خاص و متمایز (القاکننده‌ی طبیعی بودن) در یک جای بسیار ویژه و گرانقیمت (چون روستایی بودن فعلاً مترادف لوکس بودن محسوب می‌شود) در اختیار بگیرید و به همه بگویید که فروشگاه ما فلان جا است و از عکس فروشگاه و دکوراسیون در سایت و شناسنامه‌ی محصول استفاده کنید.

اما مشکل این‌جاست که گرداندن چنین فروشگاهی هم هزینه‌ی عملیاتی بالایی دارد و برای این‌که اصطلاحاً پاخور خوبی داشته باشید، باز مجبورید سراغ تبلیغات دیجیتال و سئو و جذب ترافیک به وب‌سایت و … (به عنوان روش‌های ارزان قیمت برای ایجاد آگاهی از برند) بروید که در این حالت، می‌رسیم به همین نقطه‌ای که الان در آن ایستاده‌اید.

خلاصه این‌که من فکر می‌کنم این سوال که «آیا ما به فروشگاه فیزیکی نیاز داریم؟ یا می‌توانیم صرفاً به حضور آنلاین برندمان اتکا کنیم» زمانی معنا پیدا می‌کند که ابتدا «برند آنلاین» شکل گرفته باشد و داده‌هایی موجود باشد. در حال حاضر که هنوز برند آنلاین جان نگرفته، حکم دادن در این زمینه بیشتر بر حدس و گمان استوار است و تصمیم اشتباه در این باره به سادگی می‌تواند کل کسب‌و‌کار را زمین بزند.

اما به هر حال، اگر من بودم و می‌خواستم مثلاً پس از دو سال تلاش اولیه‌ی آنلاین، درباره‌ی حضور فیزیکی فکر کنم، به جای پخش در فروشگاه‌های دیگران، به «فروش فیزیکی در یک فروشگاه اختصاصی» فکر می‌کردم.

اما یک نکته را هم نباید فراموش کنیم: محصول شما همین الان هم «در دنیای فیزیکی حضور دارد و پیدا می‌شود.»

به نظرم باید به ظرف عسلی که به خانه‌ی مردم ارسال می‌کنید، نگاهی شبیه «اسب تروا» داشته باشید و هر چقدر می‌توانید «نیروهای کمکی و ابزارهای جنگی و سلاح‌های رقابتی» را به خانه‌ی مردم تزریق کنید.

اگر من بودم، حتی به قیمت کاهش جدی سود، یک دفترچه‌ی هویتی کوچک،‌ چیزی شبیه شناسنامه درست می‌کردم و همراه محصول ارسال می‌کردم. این شناسنامه را هم با بهترین کیفیت قابل‌ دستیابی در ایران چاپ می‌کردم. در آن‌جا هم از محصولات دیگرم می‌گفتم و هم راجع به دغدغه‌ی «روستایی» و اصول و ارزش‌هایی که ما را به راه‌اندازی روستایی ترغیب کرده حرف می‌زدم.

به گمان من اگر کسی برای اولین بار از شما محصولی را نخریده، مشکل از ضعف در اطلاع‌رسانی و تولید محتوا و سایت و سئو و … است. اما اگر کسی از شما عسل خرید و برای دفعه‌ی دوم نخرید، می‌توانید ایراد را تقریباً‌ فقط در «محصول» جستجو کنید. محصول فقط عسل نیست. عسل، هسته‌ی اصلی محصول شماست. بسته‌بندی، همین شناسنامه، پیگیری‌های احتمالی (مثل زنگ زدن و پرسیدن که آیا از عسل راضی بوده‌اند) و هر چیز دیگری است که می‌توانید کنار عسل قرار دهید.

خلاصه این‌که اگر من جای شما بودم – که البته چون نیستم،‌ حرف زدم برایم خیلی راحت است – بخش عمده‌ی تمرکز خودم را روی دو چیز می‌گذاشتم: «سئو» و «طراحی محصول».

حرف‌های بسیار خوب دیگری را هم بچه‌ها در کامنت‌ها گفته‌اند که من آن‌ها را در این‌جا تکرار نمی‌کنم.