پیش نوشت یک: در ادامه‌ی قسمت اول این نوشته – که فقط به بیان یک مقدمه گذشت – در اینجا می‌خواهم قسمت دوم بحث در مورد علم و منطق و حکمت و فلسفه و ادبیات را بنویسم. اگر چه باور ندارم که این بحث در این قسمت یا قسمت سوم یا حتی چهارم، به سرانجام و سرمنزلی برسد. چه آنکه اگر به منزلی در میان راه هم برسد، باید خداوند را شاکر بود.

پیش نوشت دو: کمتر وقتی بوده که بیان یک درد یا دغدغه یا مشکل یا مسئله یا معضل، برایم تا این حد ساده باشد و از سوی دیگر، کمتر موضوعی بوده که در نوشتن و گفتن در موردش چنین سطحی از تردید را تجربه کرده باشم. شاید در روزنوشته‌ها – در حال حاضر – تنها یک موضوع دیگر وجود داشته باشد که از این جهت، با این سلسله نوشتار، مشابه باشد و آن، خودخواهی هوشمندانه است که بارها نوشتن بخش دوم آن را آغاز کرده‌ام، اما در نهایت، به هزار و یک ترس و تردید آن را رها کرده‌ام.

دلیلش هم این است که عنوان این نوشته، عنوان سختی است. حاصل پنج کلمه که زیر هر کدام، بزرگانی از تاریخ ایران و جهان نشسته‌اند و همه‌ی اینها را کنار هم جا دادن و بسته‌بندی کردن، کمی ترس می‌خواهد. یا شاید این مسئله را در ذهن برانگیزد که اگر کسی این پنج عنوان را در کنار هم قرار داده و در موردشان می‌نویسد، لابد خودش را در همه‌ی اینها یا لااقل در برخی از اینها، آشنا و مسلط می‌داند و می‌یابد.

در حالی که واقعیت چیز دیگری است. من احساس می‌کنم علم و منطق و حکمت و فلسفه و ادبیات، در نهایت برای این هستند که خدمتگزار انسان باشند و اگر جز این باشد، ما را با آنها کاری نیست. درست مثل یک سرآشپز که اگر چه در دانش و مهارت پختن غذا، کارشناس و سرآمد است، اما در نهایت، این من و تو هستیم که باید طعم غذای او را بچشیم و متخصص بودن او، اگر به کار ما نیاید، به کار خودش هم نخواهد آمد. که اگر من و تو از سر سفره‌اش برخیزیم، بین آشپز و آش‌نپز هیچ تفاوتی نخواهد بود و ارزش آن آشپز از کاسه‌ی خالی آش هم کمتر خواهد بود.

بنابراین، ما نه به عنوان عالم و ناطق و حکیم و فیلسوف و ادیب، بلکه به عنوان مصرف کننده‌ی طعامی که آنها بر سر سفره‌ی عقل و جان ما می‌گذارند، حق داریم در مورد این حوزه‌ها اظهار نظر کنیم. این ما نیستیم که از آنها اعتبار می‌گیریم، آنها هستند که محتاج من و شما هستند و ما اگر از سر سفره‌ی آموختن و آموزاندن برخیزیم، هر پنج نفر عالم و ناطق و حکیم و فیلسوف و ادیب، به موجودات زائدی تبدیل خواهند شد که جز با مرگشان و تبدیل شدن به کودی برای رشد درختان، هیچ خدمتی به عالم هستی نمی‌توانند کرد.

اصل بحث و ادامه‌ی قسمت اول: یادم هست که زمانی در یک جمع، از تلاش عظیم بشر طی چند دهه، برای پا گذاشتن به بیرون این کره‌ی خاکی و گام نهادن بر گلوله‌های دیگر معلق در آسمان، حرف می‌زدیم که در میانه‌ی هیجان بحث، دوستی صحبت‌ها را قطع کرد و گفت: می‌دانید عجیب چیست؟ عجیب ژول ورن است که خیلی سال قبل از این ماجراها، این اتفاق را پیش بینی کرده است. باید دید که ژول ورن چه مغزی داشته.

از این جنس مثال‌ها کم نیست. فکر کنم مثال بین‌المللی و شناخته شده‌ی دیگرش، جورج اورول باشد. کسی که اصطلاح Big Brother توسط او وارد زبان انگلیسی شد. هر وقت حرف از نظارت و کنترل و سیستم‌های بسته‌ی امروزی می‌شود و اینکه تکنولوژی چگونه به ابزاری برای خودافشایی ما تبدیل شده و حریم شخصی ما را نه فقط کوچک نکرده، که کاملاً نابود کرده است، کسی را می‌بینید که می‌گوید: چقدر عجیب که جورج اورول، همه‌ی اینها را در کتاب ۱۹۸۴ پیش‌بینی کرده است. آن سالها اصلاً تکنولوژی این امکانات را نداشت و حتی به مخیله‌ی کسی هم نمی‌رسید که چنان فضایی در چنین سطحی، در سراسر جهان، توسعه بیابد و مستقر شود.

اینجاست که ادبیات – به واسطه‌ی نافهمی و کج فهمی ما – پا در گلیم علم می‌گذارد و از آنجا که زبان ادب دراز و دست علم کوتاه است و قبل از اینکه علم، مخاطب خود را بیابد و گچ به دست بگیرد و تخته‌ای پیدا کند و نوشتن آغاز نماید، ادبیات در پای منقل و کرسی و کوچه و خیابان، گوش‌های زیادی برای شنیدن پیدا کرده و حالا، این علم است که باید بکوشد و ادعای نقض مالکیت معنوی را مطرح کند که آن هم در دادگاه سقراطی روزگار – که اکثریت حاضرانش را عوام تشکیل می‌دهند – مشخص است که حکم به نفع چه کسی صادر خواهد شد.

شاید بد نباشد تاکید کنم که عالم و ناطق و حکیم و فیلسوف و ادیب، الزاماً پنج چهره‌ی مختلف و جداگانه نیستند، بلکه گاهی اوقات، به پنج روح در آمیزه‌ی جان ما تبدیل می‌شوند که هر یک به اشاره‌ای سر برمی‌آورند و حرف و اندیشه‌ای را مطرح می‌کنند و دوباره در ناخودآگاه ذهن ما، سر فرو می‌برند.

شاید برای ما در این زمینه، مثالی از مولوی ملموس‌تر وجود نداشته باشد. زمانی، مولوی فیلسوف برایمان از جبر و اختیار می‌گوید. از اینکه:

ما همه شیران ولی شیر علم

حمله‌مان از باد باشد دم به دم

حمله‌مان پیدا و ناپیداست باد

جان فدای آنکه ناپیداست باد

بعد، برای ترکیب جبر و اختیار و تبیین دقیق‌تر مدل فلسفی و جهان‌بینی خویش، روایت اختیار را هم به آن می‌افزاید:

زاری ما شد دلیل اضطرار

خجلت ما شد دلیل اختیار

گر نبودی اختیار این شرم چیست

وین دریغ و خجلت و آزرم چیست؟

همین مولوی، جای دیگری، جان عارفش در کار می‌آید و برایمان به شکل دیگری حرف می‌زند:

گفت: آن الله تو لبیک ماست

آن نیاز و سوز و دردت پیک ماست

نی تو را در کار من آورده‌ام؟

نی منت مشغول ذکرم کرده‌ام؟

و جای دیگر، همین مولوی، با جان ادیب‌اش با ما سخن می‌گوید و از فضای جامعه، گله می‌کند:

رو تُرُش کن که همه رو تُرُشانند اینجا

کور شو تا نخوری از کف هر کور عصا

لنگ رو چونک در این کوی همه لنگانند

لته بر پای بپیچ و کژ و مژ کن سر و پا

زعفران بر رُخ خود مال اگر مه رویی

روی خوب ار بنمایی بخوری زخم قفا

آیینه زیر بغل زن چو ببینی زشتی

ور نه بدنام کنی آینه را ای مولا

بنابراین، وقتی علم یا منطق یا حکمت یا فلسفه یا ادبیات را کنار هم (یا روبروی هم) قرار می‌دهیم، کسی را در برابر کسی قرار نداده‌ایم یا نگرشی را در برابر نگرش دیگر قرار نداده‌ایم. بلکه از رنگ‌های مختلفی حرف می‌زنیم که در کنار یکدیگر، تصویر دنیای اطراف ما را خلق کرده‌اند و یا از موادی که در ترکیب با هم، غذایی را ساخته‌اند که اسمش را ذهن و ذهنیت می‌گذاریم.

فکر می‌کنم اگر صحبت را از ادبیات آغاز کنیم، بازی ساده‌تری پیش رویمان باشد.

ادبیات، بیان زیبای یک موضوع با استفاده از کلمات و به کارگیری ظرفیت‌های زبانی است. این زیبایی ممکن است شکل ساختاریافته به خود بگیرد و چیزی مانند مثنوی و غزل شود. ممکن است ساختار را بشکند و نیما شود. آن هنگام که در شب تیره، در پی یافتن جایی، برای آویختن قبای ژنده‌ی خویش است. ممکن است داستان شود. حکایت. طنز. ضرب المثل. نامه. نوشته یا هر چیز دیگر.

ادبیات به ذاته، از جنس منطق و استدلال نیست و چه بسا از منطق و استدلال تهی باشد. اساساً پایش به پای استدلال، بسته و بند نیست.

حافظ وقتی می‌گوید:

یک حرف صوفیانه بگویم اجازت است؟

ای نور دیده، صلح به از جنگ  و داوری [است]

بعید است یک فرد معقول و منطقی بیاید بگوید: البته همیشه هم اینطور نیست!

یا سعدی را ببینید که می‌گوید:

گر کند میل به خوبان دل من، عیب مکن

کاین گناهی است که در شهر شما نیز کنند

هیچ آدم عاقلی نمی‌آید بگوید: آقای سعدی! لطفاً قبل از ادامه‌ی بحث همین جا توقف کنید. لازم می‌دانم یک نکته را خاطرنشان کنم و آن اینکه: اگر در جای دیگری جرم و خطایی واقع می‌شود، شما نمی‌توانید آن را بهانه‌ای برای توجیه گناه‌های خود بکنید!

البته قبلاً هم گفته‌ام که امروز، بخش عمده‌ای از همان روان‌پریش‌ها، به فعالان شبکه‌های اجتماعی و کامنت گذاران آنجا تبدیل شده‌اند. قطعاً حافظ و سعدی و مولوی، اگر الان بودند زیر چنگ و دندان‌های ما در شبکه‌های اجتماعی، تکه تکه شده بودند و شاید هم تصویر مجالس شبانه‌شان، خوراک تبلیغ کانال‌های تلگرام می‌شد. شانس آوردند و چنان از نظر زمانی؛ دور از ما زیستند که تیغ‌مان به چهره‌ی پاک‌شان نمی‌رسد تا‌ آن را مخدوش کنیم.

همه‌ی اینها را گفتم که – همچنانکه قبلاً گفته‌ام – تکرار کنم که: ادبیات، به ما که زبان الکنی داریم و از بیان حال و هوا و تجربیات خود ناتوانیم، ابزاری می‌دهد که آن را شاهد مثال خویش بیاوریم.

اگر من در بازی عشق می‌بازم، می‌توانم برای بیان حال خودم، دست به دامان سایه بشوم و بگویم:

تو عجب تنگه‌ی عابرکشی ای معبر عشق

که به جز کشته‌ی عاشق نکند از تو عبور

در اینجا، ارج  و قرب سایه (هوشنگ ابتهاج) به این نیست که شکست عشقی من را پیش بینی کرده! بلکه به این است که می‌تواند حال من را به خوبی بیان کند.

همینجا، کافی است مولوی و حافظ و سعدی و نظامی و خیام و عطار را کنار هم بگذاریم تا ببینیم چه حجم بزرگی از آن چیزی که ما به نام حکمت و علم و فلسفه از داخل گفتار این بزرگان در می آوریم، تنها ادبیات است. به همین دلیل است که منتقدان شریعتی (که در این زمینه، من هم که از علاقمندان آن بزرگ، هستم، با آنها هم عقیده‌ام) می‌گویند: بخش عمده‌ای از حرف‌های شریعتی، ادبیات است.

این واقعیت را نمی‌شود انکار کرد. اگر صادقانه بخواهم نظر شخصی خودم را بگویم (که البته این حق را تازه امروز به خودم می‌دهم که سالهاست در رسانه‌ها از آن بزرگور دفاع کرده‌ام، از جمله زمانی که در عصر ایران برایش نوشتم)، باید بگویم که اگر چه شریعتی نوشته‌هایش را به کویریات و اجتماعیات و اسلامیات تقسیم می‌کرد و کویریات را از جنس رمانتیسیسم و ادبیات می‌دید، اما امروز می‌دانیم که بخشی از اسلامیت و اجتماعیات او هم، از جنس ادبیات است و باید صادقانه، بپذیریم که نقدی که بسیاری از اسلام شناسان یا جامعه شناسان به او دارند – از برخی غرض ورزی‌ها که بگذریم – چندان دور از واقعیت نیست.

البته ادبیات، تنها به بیان تجربه‌های گذشته‌‌ی ما کمک نمی‌کند. بلکه گاهی اوقات، برای ما فضایی ایجاد می‌کند که آنچه را تجربه نکرده‌ایم تجربه کنیم و یا حتی فضایی را برایمان ترسیم می‌کند که ذهن از تجسم آن ناتوان بوده است (به آن ترانه‌ی معروف “تصور کن…” فکر کنید). این کاری است که از دست عمده‌ی هنرها برمی‌آید.

حالا که اشاره‌ای به شریعتی کردم، شاید صلاح باشد که اینجا به خیر، از او یاد کنم که می‌گفت: هنر، در متعالی‌ترین شکل آن، ساختن تصویری از دنیاست، آنچنانکه باید باشد و نیست.

ادبیات، حتی اگر بکوشد حرف‌هایش را توجیه و توصیف کند، باز ادبیات است. هیچ حکایتی،‌ به هیچ استدلالی اعتبار نمی‌دهد. چنانکه بسیاری از استدلال‌ها هم – اگر به حوزه‌ی انسان و علوم انسانی نزدیک باشند – تا به بوته‌ی آزمایش در نیایند، اعتباری نخواهند داشت. به عبارتی، استدلال‌های داخل نوشته‌های ادبی را نمی‌توان درست یا نادرست نامید. همچنین نمی‌توان به آنها صفت علمی یا غیرعلمی اطلاق کرد. تعبیر منطقی و غیرمنطقی هم نادرست است.

استدلالهای ادبی (که در حکایات ما زیاد هستند) را می‌توان در بهترین حالت: مورد پسند عقل و یا ناپسند عقل دانست. و با توجه به خطاهای شناختی بزرگ عقل و مغز ما، مورد پسند بودن عقل، هرگز به معنای عقلانی بودن نیست! چنانکه ناپسند بودن موضوعی برای عقل، به قول اهل منطق، آن را از حیز انتفاع، ساقط نمی‌کند.

این بحث نیمه کاره است و در آینده آن را ادامه خواهم داد.

پی نوشت به شدت نامربوط: شاید دقت کرده باشید که اخیراً بدون سر و صدا، وبمایندست را به جای قدیمی خودش یعنی shabanali.com/en برگرداندم.

خواستم فقط دلیلش را توضیح بدهم که جدا بودن وب‌مایندست، باعث شده بود که در فضای مجازی به سه تکه تقسیم بشوم: متمم و روزنوشته و وبمایندست.

مسئولیت خودم را در متمم ببینم و دلم در روزنوشته‌ها باشد و مغزم در وبمایندست زندگی کند.

الان هم از لحاظ ظاهری فرق مهمی نکرده و سه محل مختلف هستند. اما آمدن وبمایندست روی shabanali.com از لحاظ ذهنی برای من معناهای زیادی دارد. یکی اینکه بیشتر آن را جدی بگیرم. همانطور که حواسم هست که روزنوشته‌ها به روز بماند و چندان غبار بر آن ننشیند، به وبمایندست هم فکر کنم. دیگر اینکه از لحاظ روانی احساس کنم که روی آن، می‌توانم بازتر بنویسم. به هر حال shabanali.com/en در نگاه خودم، معنای یک خانه‌ی شخصی را دارد تا یک سایت رسمی (مثل متمم).

کلاً محیط روی محتوا تاثیر می‌گذارد. میز و صندلی خود را ۹۰ درجه بچرخانید و چند روز در وضعیت جدید بمانید. احتمالاً نحوه‌ی حرف‌زدن شما و نحوه نوشتن‌شما و نحوه فکر کردنتان (هر چقدر هم کم و کوچک) تغییراتی خواهد کرد (روی این مسئله، به اندازه‌ی کافی تحقیقات علمی انجام شده). من هم گفتم بساط وبمایندست را در جای دیگری پهن کنم، شاید چنین اتفاقی بیفتد.

اولین اثرش هم، تلاش من برای بهبود ساختار و زیباتر کردن شکل ظاهری مطالب (در مقایسه با قبل) بوده. شاید آخرین مطلب که Definition of content strategy است، مثال خوبی باشد.

آموزش مدیریت کسب و کار (MBA) دوره های توسعه فردی ۶۰ نکته در مذاکره (صوتی) برندسازی شخصی (صوتی) تفکر سیستمی (صوتی) آشنایی با پیتر دراکر (صوتی) مدیریت توجه (صوتی) حرفه ای گری (صوتی) هدف گذاری (صوتی) راهنمای کتابخوانی (صوتی) آداب معاشرت (صوتی) کتاب «از کتاب» محمدرضا شعبانعلی کتاب های روانشناسی کتاب های مدیریت