پیش‌نوشت: این مطلب در پاسخ به پوریا صفرپور نوشته شده و همون‌طور که پوریا اشاره کرده، می‌شه این بحث رو در ادامه‌ی سلسله مباحث انتخاب رشته و حوزه‌ی کاری و مطالعه‌ی تخصصی دونست. مطالب مطرح شده در این زمینه رو می‌تونید روی تگِ #انتخاب شغل و رشته ببینید.

برای این‌که صورت مسئله شفاف باشه،‌ اول، صحبت‌های پوریا رو که زیر عکس کتابخونه نوشته بود، نقل می‌کنم و بعد چند نکته‌ای که به ذهنم می‌رسه رو می‌نویسم.

[toggle title=”صحبت‌های پوریا (برای مشاهده کلیک کنید)”]

پیرو بحث هایی که این چند وقت در خصوص انتخاب رشته، حوزه کاری و مطالعه تخصصی مطرح کردی یک سوالی برام پیش اومد.
وقتی داریم تو یک حوزه به طور تخصصی مطالعه میکنیم و عمیق میشیم، چقدر باید بحث صنعت رو هم درنظر بگیریم؟
شفاف تر بپرسم،
مثلا یک متخصص مذاکره، یک فروشنده، یا یک سئوکار فرصت این رو داره که تو صنعت های مختلفی کار کنه.
ما میگیم این که سالها در حوزه ای که انتخاب کردیم متخصص بمونیم یک ارزش هست
یعنی هرسال از این حوزه به اون حوزه کوچ نکنیم.
آیا اینکه سالها در یک صنعت بمونیم هم همونقدر ارزش محسوب میشه؟
این وسط نکته ای هست که باید بهش دقت کرد؟

[/toggle]

پوریا. قاعدتاً در جواب این سوال، نکات و ملاحظات و پارامترهای متعددی رو می‌شه مطرح کرد. من در این‌جا به دو مورد – که به نظرم مهم‌تر از سایر موارده – اشاره می‌کنم. مورد اول Domain Expertise و مورد دوم Core Competency.

Domain Expertise | دانش تخصصی در حوزه‌ی فعالیت

فرض کن یه نجار بخواد برای یک دفترکار میز و صندلی بسازه. چقدر مهمه که بدونه در اون دفتر قراره چه کاری انجام بشه؟ نمی‌شه گفت اصلاً مهم نیست؛ اما اهمیت این مسئله بسیار کمه. به عبارتی می‌شه گفت نجار بدون این‌که نیاز به دانش تخصصی در زمینه‌ی فعالیت کارفرما داشته باشه، می‌تونه کارش رو انجام بده و محصولش رو عرضه کنه.

حالا به کسی فکر کن که قراره ویراستاری کتاب انجام بده. خصوصاً اگر به ویرایش زبانی قانع نباشه و بخواد ویرایش محتوایی-استنادی انجام بده (تفاوتش رو علی صلح جو در کتاب نکته های ویرایش توضیح داده). قاعدتاً نمیشه با همون دانش و تخصصی که اثر ویکتور هوگو رو ویرایش می‌کنه، به سراغ ویرایش یک کتاب فلسفی از دنیل دنت هم بره. این‌جا ویراستار به Domain Expertise نیاز داره. باید اون حوزه رو بشناسه. توش تجربه داشته باشه و حتی در بعضی موارد، خودش فردی شاخص باشه (ادیتورهای هندبوک‌های تخصصی، معمولاً از میان صاحب‌دانش‌‌ترین و صاحب‌نام‌ترین متخصصان اون حوزه انتخاب می‌شن).

قاعدتاً نیاز به Domain Expertise در حرفه‌های مختلف، روی یک طیف قرار می‌گیره. قرار نیست همه در حد نجار یا در حد ویراستار یک دانشنامه باشن؛ خیلی‌ها جایی در وسط این طیف قرار می‌گیرن.

بنابراین من فکر می‌کنم یه شیوه‌ی بازنویسی سوال تو این باشه که: «برای حرفه‌ی X، تا چه حد به Domain Expertise نیاز هست؟»

مثلاً میشه حدس زد که برای یک مترجم، Domain Expertise مهمه و از میان افراد مختلفی که به کار ترجمه مشغول هستن، میشه گفت DE برای مترجم همزمان، بیشتر از مترجم کتاب اهمیت پیدا می‌کنه. چون مترجم کتاب اگر هم دانشش ناقص باشه، می‌تونه به منابع مراجعه کنه یا از افراد مطلع بپرسه. اما مترجم هم‌زمان باید همه چیز رو در ذهن داشته باشه و فرصت مراجعه به منبع نداره.

ضمن این‌که نیاز به DE در طول زمان هم تغییر می‌کنه. سئو رو می‌شه یکی از بهترین مثال‌ها در این زمینه دونست. اگه به تاریخچه سئو فکر کنی یا در این زمینه تجربه داشته باشی، می‌دونی که چند سال قبل، سئوکار تقریباً هیچ نیازی به دانش تخصصی در حوزه‌ی فعالیت کارفرما نداشت. سئو بیشتر یه کار تکنیکی و یه سری ترفندها (در حد تکرار کلمات کلیدی یا تگ‌گذاری) بود و تو می‌تونستی امروز، پروژه‌ی سئوی مربوط به یک باشگاه بدن‌سازی رو انجام بدی و فردا مشغول سئوی سایت یک پزشک جراح مغز باشی.

اما با پیشرفت الگوریتم‌های موتورهای جستجو، امروز کسی که سئو کار می‌کنه، باید بتونه مخاطب محتوا رو قانع و راضی کنه و راضی کردن مخاطب، نیازمند داشتن دانش تخصصی در اون حوزه است. بنابراین سئو از کاری شبیه نجاری به تدریج داره به سمت دیگه‌ی طیف نزدیک میشه و ماهیت ویراستاری پیدا می‌کنه.

این‌ها رو گفتم که در پاسخ به سوال تو بگم: این‌که تا چه حد لازمه روی یک صنعت متمرکز بمونیم یا این‌که می‌تونیم صنعت‌های متنوعی رو تجربه کنیم، تابع این سواله که در حرفه‌ی ما، DE تا چه حد مهمه.

Core Competency | شایستگی کلیدی

موضوع دوم، موضوع گسترده‌ایه و زیرمجموعه‌ی بحث استراتژی محسوب می‌شه. بنابراین منطقیه در متمم بهش پرداخته بشه. اما فعلاً در حدی که به درد بحث ما بخوره بهش اشاره می‌کنم.

کسی رو در نظر بگیر که در مهارت اسلایدسازی و گزارش‌نویسی بسیار قدرتمنده. میتونه به حرف‌ها، پیام‌ها، اعداد و ارقام، روح بِدَمه و اون‌ها رو زنده کنه. این آدم یه معلم ساده در یک موسسه‌ی آموزشی باشه. حالا فرض کن به تصادف، در یک سازمان استخدام بشه. همین مهارت گزارش نویسی می‌تونه به سادگی پله‌های ترقی براش درست کنه و چند سال بعد، ببینی در جایگاه مدیر واحد برنامه‌ریزی داره توی اون کسب و کار (مثلاً در حوزه‌ی تولید خودرو) کار می‌کنه. فکر کن چند سال بگذره و این فرد، جابجا بشه و بره در یک سازمان دیگه، مثلاً در زمینه‌ی لبنیات کار کنه. باز هم ممکنه اون‌جا هم به فردی قوی و صاحب‌نفوذ تبدیل شه (چون مدیران ارشد، خیلی وقت‌ها «گزارشِ کار» رو به اندازه‌ی «اصلِ کار» مهم می‌دونن. در بعضی از سازمان‌ها هم، گزارش کار از اصل کار مهم‌تره و همه فقط مشغول گزارش دادن هستن).

از بیرون که نگاه می‌کنی این آدم حوزه‌ی کاریش رو بارها عوض کرده. از آموزش به خودرو و از خودرو به لبنیات. اما این آدم یه Core Competency یا شایستگی کلیدی داره و اون گزارش نویسیه.

همین مسئله در حوزه‌ی کسب و کار هم مصداق داره. مثلاً ممکنه برای ما سوال بشه که آیا یه پلتفرم آنلاین می‌تونه هم‌زمان در فروش کتاب و در فروش لباس موفق باشه؟

در هر دو محصول، نقشِ Recommendation خیلی بالاست و اگر یک موتور توصیه گر قوی وجود داشته باشه، می‌تونه فروش و حاشیه‌ی سود رو به شکل محسوسی افزایش بده.

پس Core Competency یک بیزینس می‌تونه قدرت در ارائه‌ی پیشنهادهای مناسب با نیاز و سلیقه‌ی مشتری باشه و این توانمندی رو از کانال‌های مختلف به ارزش اقتصادی تبدیل کنه.

اما حالا فکر کن این پلتفرم بخواد به سمت عرضه‌ی غذا هم حرکت کنه. عرضه‌ی غذا ربط چندانی به موتورهای توصیه‌گر نداره. چون معمولاً مشتریان، کمابیش می‌دونن چی لازم دارن و از کجاها می‌خوان خرید کنن. این‌جا لجستیک مهم میشه.

هر وقت به ما چند تا بیزینس مختلف رو می‌دن و می‌گن این‌ها کنار هم هستن، برای این‌که ببینیم آیا تمرکز، حفظ شده یا نه؟ باید به این فکر کنیم که آیا Core Competency مشخصی وجود داره که همه‌ی این‌ها رو به هم وصل کنه؟

به خاطر همینه که مثلاً وقتی اسنپ تریپ رو می‌ذاری کنار پلتفرم ماشین گرفتن اسنپ. سوال ایجاد میشه که اسنپ Core Competency خودش رو (غیر از احتمالاً ارتباط خوب با تصمیم‌گیران) چی می‌دونسته که فکر کرده هم‌زمان می‌تونه مالکیت این دو جنس بیزینس رو داشته باشه؟

البته در پایان این رو هم بگم که Core Competency خیلی وقت‌ها ممکنه از بیرون دیده نشه. بنابراین هر فرد / کسب و کاری خودش می‌تونه بهتر از دیگران تشخیص بده که آیا هنوز متمرکز باقی مونده یا نه (من یه بار به یکی گفتم Core Competency تو چیه که این سه تا کار متفاوت رو داری هم‌زمان انجام می‌دی؟ گفت «داماد فلانی» هستم. مسئله کاملاً از نظر استراتژیک برام توجیه شد).

این بحث باید به شکل علمی با جزئیات و مثال مطرح بشه و فضای مناسبش،‌ روزنوشته‌ها نیست. اما حرف کلی من در رابطه با Core Competency اینه که:

وقتی هم‌زمان چند تا کار انجام می‌دی؛ یا وقتی کارِت رو به سرعت تغییر می‌دی و از حوزه‌ای به حوزه‌ی دیگه می‌ری، برای این‌که ببینی «اصل تمرکز» رو حفظ کردی یا نه، از خودت بپرس: «آیا می‌شه همه‌ی این فعالیت‌ها رو میوه‌های یک درخت، با ریشه‌ی مشترک دونست؟ اون ریشه‌ی مشترک چیه؟»

مهم‌ نیست دیگران اون رو ببینن یا نبینن یا حرف تو رو تأیید کنن یا نکن. مهم اینه که خودت اون ریشه‌ی مشترک رو ببینی و تشخیص بدی.

اگر اون ریشه رو بشناسی، همیشه، مستقل از نوع فعالیت و موقعیت شغلی، برای تقویت اون ریشه تلاش می‌کنی و قاعدتاً درختت هم، میوه‌های بیشتر و بهتری میده.

چه بسیارند افراد / مجموعه‌هایی که ظاهراً فعالیت‌های مشابهی انجام می‌دن، اما این فعالیت‌ها ریشه‌ی مشترک ندارن و همین باعث شکست‌شون (یا ناکارآمدی‌شون) میشه.

و چه بسا افراد / مجموعه‌هایی که ظاهراً فعالیت‌های متنوعی انجام می‌دن، اما ریشه‌ی مشترک، باعث میشه که هر روز درخت‌شون تنومندتر بشه و جایگاه‌شون بیشتر و بهتر تثبیت بشه.

پیش نوشت یک – طی چند وقت اخیر، سه مطلب نوشته‌ام که به یکدیگر مرتبط بوده‌اند:

• مراحل انتخاب رشته تخصصی
• سه الگو برای انتخاب رشته تخصصی (MTV)
• درباره کارها و فعالیتهای میان رشته ای

زیر سومین مطلب (کارها و فعالیت‌های میان رشته‌ای) اُمید آزاد موضوعی را مطرح کرده بود که به مذاکره و الگوی فعالیت تخصصی در حوزه‌ی مذاکره مربوط می‌شد.

این مطلب، پاسخی برای صحبت‌های امید است. البته سعی کرده‌ام نکات عمومی دیگری را هم مطرح کنم تا شاید به درد مخاطبان بیشتری بخورد.

پیش نوشت دو – بحثی که در این‌جا مطرح می‌کنم،‌ خالی از اما و اگر نیست و قاعدتاً افراد مختلف، دیدگاه‌های متفاوتی درباره‌ی آن دارند. به گمانم تنوع دیدگاه‌ها هم در حدی است که هیچ‌کس نمی‌تواند ادعا کند که دیدگاه خود را به صورت مطلق، درست می‌داند. بنابراین، آن را صرفاً به عنوان تجربه و برداشت شخصی من از حوزه‌ی مذاکره بخوانید و نه یک توصیف رسمی و مستدل از این حوزه.

آیا مذاکره یک دانش میان رشته‌ای است؟

امید عزیز.

اگر بخواهی باور من را بدانی، مذاکره هنوز بسیار جوان‌تر از آن است که به یک «رشته‌ی تخصصی منسجم» تبدیل شده باشد. مثلاً کافی است نگاهی به ژورنال‌های تخصصی مذاکره بیاندازی تا از این مسئله مطمئن شوی.

هر چقدر رشته‌ای جاافتاده‌تر باشد، معمولاً ژورنال‌های تخصصی بیشتری در زمینه‌ی آن وجود دارد. اما ژورنال‌های بسیار معدودی در زمینه‌ی مذاکره وجود دارد که همین‌ها هم Impact Factor چندان بالایی ندارند:

Negotiation and Conflict Management Research

Negotiation Journal

International Negotiation

البته ژورنال‌های دیگری هم وجود دارند که به موضوع Dispute Resolution و حل اختلاف و مانند این‌ها می‌پردازند که در ادامه درباره‌‌شان توضیح می‌دهم.

قحطی تکست‌بوک‌های دانشگاهی روی موضوع مذاکره هم، نشانه‌ی دیگری است که از جوان و نوخاسته بودن این رشته حکایت دارد. به عنوان مثال، کتاب‌ مثل کتاب مذاکره لوییکی تقریباً وجود ندارد (مقایسه کن با تعداد کتاب‌های تکست‌بوک حوزه‌ی استراتژی یا بازاریابی).

خود این کتاب‌ها هم به طرز محسوسی، بیشترِ موضوعات خود را از حوزه‌های دیگر قرض گرفته‌اند.

من عکس چند صفحه از بخش مراجع کتاب لوییکی و همین‌طور کتاب شاپیرو (Negotiating the Non-negotiable) را اینجا می‌گذارم تا بتوانی بهتر بررسی کنی (عکس‌ها کمی بی‌کیفیت شده):

چند صفحه از منابع لوییکی

چند صفحه از منابع شاپیرو

مرور مختصری به این منابع نشان می‌دهد که کتاب‌های مرجع مذاکره‌ هم با وام‌گرفتن مطلب از ژورنال‌های رشته‌های دیگر (مدیریت عمومی، شخصیت شناسی،‌ روانشناسی، رفتارسازمانی) تدوین شده‌اند.

البته این که در تدوین یک کتاب به سراغ رشته‌های دیگر برویم، کار بدی نیست. اما این‌که تقریباً‌ تمام کتاب بر پایه‌ی فعالیت‌های محققان رشته‌های دیگر (با کمترین ارجاع به کتاب‌ها و ژورنال‌های تخصصی مذاکره) نوشته شود، دو پیام مهم دارد:

• مذاکره هنوز بسیار جوان است و زیرساخت محتوایی منسجم برای آن شکل نگرفته
• مذاکره یک بسته‌ی «علمی-مهارتی» از دستاوردهای رشته‌های دیگر است.

به زبان خودمانی‌تر می‌شود گفت: دانش مذاکره، توپ چهل‌تکه‌ای است از کنار هم قرار دادن و به هم چسباندن دستاوردهای رشته‌های مختلف اعم از روانشناسی عمومی، شخصیت شناسی، حقوق، علوم رفتاری، علوم سیاسی، نظریه بازی‌ها، دانش حل اختلاف، مدیریت عمومی، مطالعات بین‌فرهنگی و مانند این‌ها، شکل گرفته است.

وقتی یک کتاب مرجع مذاکره را هم ورق می‌زنی، به وضوح حس می‌کنی که با یک «بسته‌ی چندرشته‌ای» روبرو هستی و نه یک دانش منسجم و ساختاریافته.

شاید یکی از علت‌های بی‌سر و سامان بودن درس مذاکره در سرفصل‌های مدیریتی دانشگاه‌های جهان هم همین باشد. به شکلی که در نهایت، مذاکره غالباً به شکل آموزش فوق‌برنامه یا واحد‌های انتخابی و اختیاری ارائه می‌شود و پراکندگی بسیاری هم در سرفصل‌های آن وجود دارد (سال ۸۴ تا ۸۶ که من MBA می‌خواندم، در همین دانشکده مدیریت دانشگاه شریف هم، درس ترکیبی «ارتباطات و مذاکره» داشتیم و مذاکره به چند جلسه‌ی پایانی درس ارتباطات محدود بود و هنوز به یک درس مستقل تبدیل نشده بود).

با این اوصاف، به گمان من می‌شود مذاکره را هم درسی شبیه باستان‌شناسی دانست که در ذات خود چندرشته‌ای است. اما واضح است که هنوز ظرفیت‌های یکپارچه‌سازی فراوانی در مذاکره وجود دارد که از آن‌ها بهره‌برداری نشده است.

چه گزینه‌هایی برای یادگیری تخصصی مذاکره وجود دارد؟

مذاکره‌ای که ما امروز می‌شناسیم (چه در ایران و چه سایر نقاط جهان)، چند محور اصلی دارد.

• یک محور آن، مهارت ارتباطی و شخصیت شناسی است.
• محور دیگر، مباحث حقوقی و قانونی و چارچوب‌های عقدقرارداد است.
• محور سوم هم، حل تعارض و اختلاف یا Dispute Resolution است.

برای کسانی که تصمی می‌گیرند مذاکره را به رشته‌ی تخصصی خود تبدیل کنند، محور اول، در دسترس‌ترین گزینه است. چون به سابقه‌ی کار و تجربه‌ی چندانی نیاز ندارد. همین که کمی قصه تعریف کنی و چند مثال مطرح کنی و دو یا سه تئوری شخصیت شناسی را کنار هم قرار دهی و با جذابیت‌های ارتباط غیرکلامی و زبان بدن مخلوط کنی، یک پکیج جذاب به دست می‌آید که البته، کاربردی جز تدریس برای آن متصور نیست.

بنابراین می‌توان گفت محور اول، شبیه الگوی T است. کلیاتی از مذاکره را یاد می‌گیری و وقت و انرژی‌ات را روی مباحثی مثل شخصیت‌شناسی و ارتباط، متمرکز می‌کنی و بعد از مدتی هم به یک معلم مذاکره تبدیل می‌شوی.

اما ممکن است محور دوم را به عنوان زمینه‌ی فعالیت خود انتخاب کنی. برای نزدیک شدن به محور دوم، دو مسیر وجود دارد:

• یادگیری حقوق بین‌الملل و قواعد تجارت و بازرگانی بین‌المللی (The Legal Approach)
• یادگیری انواع چارچوب‌های قراردادها و فعالیت در زمینه مذاکره قراردادهای تجاری (Framework Approach)

در حالت دوم، ادعای تو و تخصص تو، حقوق و جنبه‌های حقوقی نیست (البته در حد آشنایی اولیه باید آن‌ها را بدانی). بلکه تخصص تو آشنایی با چارچوب‌ قراردادهای مختلف است: قرارداد فرنچایز و لیسانس را می‌شناسی؛ رویالتی را می‌فهمی؛ با تفاهم‌نامه‌های انتقال تکنولوژی آشنا می‌شوی؛ چارچوب کلی قراردادهای EPC را می‌شناسی و کارهایی مانند این‌ها.

هر یک از این موارد، یک تخصص جداگانه است و وقت گذاشتن برای آن‌ها، بسیار شبیه الگوی M می‌شود.

این تخصص دیگر چندان به درس تدریس نمی‌خورد و با مذاکره‌ی واقعی و حضور در تیم‌های مذاکره می‌توان از آن‌ها کسب درآمد کرد. البته مشاوره هم در این‌جا کاملاً می‌تواند درآمدزا باشد و کارهایی مثل تنظیم درفت و ویرایش درفت (به طور کلی، Document Drafting)، شغل‌هایی هستند که اتفاقاً درآمد بالایی دارند.

اما قدیمی‌ترین شاخه‌ی مذاکره Dispute Resolution است که Claim‌های پروژه‌ها هم به نوعی در ارتباط با آن محسوب می‌شود. Dispute Resolution حتی از خود مذاکره قدیمی‌تر است و زمانی که هنوز رشته‌ی مذاکره سر و سامان پیدا نکرده بود، متخصصان و محققان و نویسندگان و فعالان Dispute Resolution مشغول کار و زندگی خود بودند.

در این‌جا می‌توان به سراغ الگوی V رفت. یعنی تو به طور تخصصی برای مدیریت تعارض و ساز و کارهای حل اختلاف وقت می‌گذاری و این دانش را هم مثلاً در مذاکره‌های قراردادهای ساختمانی به‌کار می‌گیری.

اگر از من می‌پرسی، مذاکره را می‌توان به درختی تشبیه کرد که در دسترس‌ترین میوه‌اش، همین بحث‌های شخصیت و رفتار و ارتباط و مانند این‌هاست (و به‌شدت هم در ایران رواج داشته و هر روز هم بیشتر رواج پیدا می‌کند).

اما شاخه‌های کمی بالاتر آن، تنظیم چارچوب توافق و مباحث حل اختلاف هستند که اتفاقاً درآمدزاتر هستند و کار در زمینه‌ی آن‌ها، با رقابت بسیار کمتری هم روبروست.

فعلاً این مطلب را نوشتم تا اگر جایی ابهامی دارد، در کامنت‌ها ببینم و بفهمم و آن را تکمیل‌تر کنم.

پیش‌نوشت: در پاسخ به امیرمحمد قربانی، بحثی را با عنوان مراحل انتخاب رشته تخصصی در روزنوشته‌ها شروع کردم و در ادامه‌ی آن، به سه الگو برای انتخاب رشته تخصصی رسیدیم. یکی از الگوهایی که در آن‌جا مطرح شد، کار در میان دو رشته بود که من برای این‌که بهتر در یادمون بمونه، اسم الگوی V رو براش انتخاب کردم.

زیر آن مطلب، حمید (پروفایل متمم | سایت خودش) بحثی رو مطرح کرد و گفت که چند مثال دیگه از استراتژی V مطرح بشه و به این موضوع هم پرداخته بشه که رشته‌های مختلف، بر چه اساس و با چه معیاری با هم به تعبیر حمید «میکس» می‌شن. خود حمید در اونجا بحث «منابع در دسترس» رو مطرح کرده بود و بهرام رفیعی هم به «بازار موجود» اشاره کرده بود.

بحثی که من در این‌جا بهش می‌پردازم بیشتر از این جنسه که قبل از منابع و بازار، باید پتانسیل بالقوه‌ی خود رشته‌ها رو ببینیم و این‌که اصلاً ترکیب‌شدن یا در کنار هم قرار گرفتن اون‌ها چه معنایی می‌ده و آیا اساساً امکان‌پذیر هست؟

ضمناً لازمه تأکید کنم که من نه با «عرف رایج» و نه «تعریف رایج» یک آدم دانشگاهی محسوب نمی‌شم و صاحب‌‌صلاحیت‌ترین افراد برای اظهارنظر در چنین زمینه‌ای، افراد دانشگاهی هستند. اگر حمید نگفته بود که اصرار بر «علمی بودن» پاسخ نداره، احتمالاً از جواب دادن به بحثی که حمید مطرح کرد، خودداری می‌کردم.

چه فعالیت‌ها و مطالعاتی، بین رشته ای نیستند؟

واقعیت اینه که تعریف خیلی مشخص و شفافی از اصطلاح بین رشته ای وجود نداره که دانشگاهیان بر سر اون توافق داشته باشن. اما اگر قصد داشته باشید چنین تعریفی رو بخونید، شاید مقاله خانم استمبر با عنوان Advancing Social Sciences Through The Interdisciplinary Enterprise سرنخ‌های خوبی به دست بده. دو صفحه‌ی مقاله که مد نظر منه رو می‌توانید در قالب یک فایل PDF از اینجا دانلود کنید.

اما من فعلاً می‌خوام از فضای خشک علمی کمی فاصله بگیرم و به زبانی خودمونی‌تر چند نکته در این زمینه مطرح کنم.

مهم‌ترین نکته اینه که ما Interdisciplinary (بین رشته‌ای) رو از Transdisciplinary (فرا رشته‌ای) و چندرشته‌ای (Multi-disciplinary) تفکیک کنیم.

منظور از فرارشته‌ای علومی هستند که صرفاً از ترکیب چند رشته‌ی جدید شکل نگرفتن و در مرز مشترک دو یا چند علم قرار ندارن. بلکه خودشون یک علم بزرگ‌تری هستند که مدعی‌اند در درون خودشون، علوم دیگه رو دارند یا به صورت بالقوه می‌تونن شامل بشن. ادعای مکانیک در قرن ۱۷ و ۱۸ این بود که فرارشته‌ایه و امروز ادعای پیچیدگی اینه که فرارشته‌ای هست.

کار چند رشته‌ای هم اینه که یه نفر چند رشته‌ی مختلف رو یاد بگیره و یک مسئله رو چند بار از زوایای مختلف بررسی کنه.

مثلاً فرض کنید یک مطلبی بنویسیم و حافظ رو یک بار از منظر ادبی، یک مرتبه از منظر عرفانی و یک مرتبه از منظر فلسفی بررسی کنیم. این‌جا یک کار چندرشته‌ای انجام شده.

یا این‌که یک Case Study مطرح کنیم درباره‌ی این‌که چرا مثلاً فلان شرکت بزرگ بین‌المللی ورشکست شد. بعد یک بار از زاویه‌ی مالی، یک بار از نگاه مدل کسب و کار، یک مرتبه دیگر از زاویه‌ی استراتژی و یک بار هم از دریچه‌ی بازاریابی به این مسئله نگاه کنیم.

برداشت من اینه که وقتی می‌گن کار میان‌رشته‌ای بازار خوبی داره یا این‌که درآمد کار میان‌رشته‌ای بالاست یا این‌که آینده از آن فعالیت‌های میان‌رشته‌ایه، منظور نه اون مدل فرارشته‌ایه و نه اون مدل چندرشته‌ای (که من اسمش رو الگوی M گذاشته بودم)؛ بلکه منظور شکل سومی هست که اسمش رو می‌ذارن بین‌رشته‌ای.

منظور از کسب و کار یا فعالیت یا مطالعه بین رشته ای چیست؟

اول از همه این رو بگم که بعضی از رشته‌ها، ذاتاً بین‌رشته‌ای هستن. یعنی حتماً نباید منتظر باشیم یه اصطلاحی به یه اصطلاح دیگه بچسبه و یه فعالیت میان رشته‌ای شکل بگیره.

مثلاً باستان‌شناسی رو می‌شه ذاتاً یک کار میان‌رشته‌ای در نظر گرفت که زیست‌شناسی، زمین‌شناسی، تاریخ، اکولوژی، انسان‌شناسی و اسطوره شناسی و رشته‌های دیگه‌ای رو با هم ترکیب کرده.

کسی که عاشق کار میان‌رشته‌ای نباشه، حتی اگر به شکل آکادمیک دنبال باستان‌شناسی بره، به فرد خاصی تبدیل نمیشه (همین افراد هستن که نهایتاً یه تصویری از بعضی رشته‌ها می‌سازن که ما فکر می‌کنیم رشته‌ی انسان‌های ضعیف‌تر و ناموفق‌تره. درحالی که ظرفیت‌های اون‌ها بسیار بزرگه).

مطالعات شهری یک تخصص میان‌رشته‌ای دیگه است که اسمش ظاهراً نشون نمیده. اما ماهیت میان‌رشته‌ای داره.

پس یادمون باشه که حتماً نباید اسم‌های رشته‌ها دوتکه باشن تا بگیم با یک فعالیت میان‌رشته‌ای طرف هستیم (مثلِ «حقوقِ فناوری اطلاعات» یا «داده‌کاوی پزشکی» یا «مهندسی پزشکی»).

شاید سرزدن به سایت دانشگاه استنفورد یا دانشگاه MIT (بخش اعلام برنامه‌های آموزشی میان رشته‌ای) یه تصویر خوب از تخصص‌های میان‌رشته‌ای ایجاد کنه.

اما از این توضیح که بگذریم، غالب کسانی که به سراغ فعالیت‌های میان‌رشته‌ای می‌رن، از یک رشته، به عنوان بازو و ابزار رشته‌ی دیگه استفاده می‌کنن.

مثلاً در ترکیب پزشکی با بیگ دیتا، می‌بینیم که دانش و تخصص پزشکی تونسته ابزار بیگ‌دیتا رو به خدمت بگیره (مشابه همین توضیح درباره‌ی Biomedical Informatics هم مصداق داره. این‌جا انفورماتیک، به ابزار تبدیل شده).

یا در ترکیب استراتژی بازاریابی، این دانش بازاریابیه که تونسته استراتژی رو به عنوان یک ابزار به‌کار بگیره.

یا در نورومارکتینگ (منظورم بازی‌های بازاری که به این اسم انجام میشه نیست) نورولوژی به یک ابزار تبدیل شده و در خدمت مارکتینگ قرار گرفته.

جالبه که مثلاً‌ در ترکیب دانش دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی دیجیتال با دانش جامعه‌شناسی دو تا علم مختلف به وجود اومده:

• Digital Sociology: دانش دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی دیجیتال به عنوان ابزار در خدمت جامعه‌شناسی
• Online Communities Study: دانش جامعه‌شناسی به عنوان ابزار در خدمت دانش شبکه‌های اجتماعی دیجیتال

یعنی اگر در ترکیب دو دانش، «بارِ ابزار بودن» رو از روی شونه‌ی یکی برداری و روی شونه‌ی دیگری بذاری، معمولاً به یک حوزه‌ی علمی کاملاً متفاوت می‌رسی.

به همین علت هست که Computational Biology هیچ‌ ربطی به Biological Computation‌ نداره.

و باز بر همین اساس، من پیشنهادم اینه که نگیم «کار میان رشته‌ای یعنی ترکیب کردن دو رشته». چون در این حالت یادمون می‌ره که یکی از دو رشته معمولاً پایه‌ی دیگری محسوب میشه (همیشه نه؛ اما بیشتر اوقات).

تأکید و پیشنهاد

چیزی که باید به خاطر داشته باشیم اینه که دو مفهوم فرارشته‌ای و میان‌رشته‌ای رو با هم قاطی نکنیم.

من گاهی می‌بینم مثلاً یکی میگه من متخصص بازاریابی محتوا هستم. باید یادمون باشه که اگر کسی متخصص بازاریابی محتواست یا باید در بازاریابی یا در محتوا، جزو مثلاً ۱۰ نفر اول ایران باشه. بعد بگه من بازاریابی به ابزار محتوا مجهز کردم یا بازاریابی رو به عنوان یک ابزار در خدمت صنعت محتوا درآوردم.

نمیشه من توی هیچ کدوم از این دو رشته، «کسی» نباشم، اما ناگهان و به قول معروف Out of the Blue از راه برسم و متخصص بازاریابی محتوا بشم.

نمی‌شه من توی «حوزه‌ی دیجیتال» یا «حوزه‌ی مارکتینگ» آدم قوی و مسلط و باسوادی نباشم و مستقیم، بخوام به متخصص دیجیتال مارکتینگ تبدیل بشم.

نمیشه من در «روش‌های عددی» یا در «بیولوژی» صاحب‌نظر نباشم و ناگهان بازی رو از مرحله‌ی Computational Biology شروع کنم.

اما پیشنهادم اینه که وقتی می‌خواهیم کار میان رشته‌ای انجام بدیم (نه الزاماً به معنای آکادمیک، بلکه به عنوان زمینه‌ای که ما رو از دیگران متمایز کنه و مسیر شغلی‌مون بر اساسش ساخته بشه و ازش کسب درآمد کنیم)، همیشه فکر کنیم که کدوم دانش یا مهارت می‌تونه به عنوان ابزار در خدمت یک دانش یا مهارت دیگه قرار بگیره و من در این زوج، آیا حداقل در یکی از اون‌ها، صاحب‌نظر یا متخصص هستم؟

اگر هستم، مسیر کوتاه‌تری پیش روی من قرار داره.

به عنوان مثال، من اگر چند سال بعد از فارغ‌التحصیلی MBA احساس می‌کردم در زمینه‌ی استراتژی یک تخصص قابل‌اتکا دارم، می‌رفتم می‌دیدم کدوم رشته‌ رو میشه پیدا کرد که هنوز به اندازه‌ی کافی تشخیص ندادن استراتژی می‌تونه تا چه حد نقش یک ابزار قدرتمند رو براشون ایفا کنه.

فرض کن جوابم رشته‌ی مدیریت کلینیک بود. اون‌وقت عمرم رو روی این میذاشتم که دانش مدیریت کلینیک رو به ابزار استراتژی مجهز کنم و از این طریق، زندگیم رو بگذرونم.

نتیجه‌گیری

کسی که می‌خواد مسیر شغلی و کسب درآمد خودش رو روی فعالیت میان‌رشته‌ای متمرکز کنه، اولین سوالی که باید بپرسه اینه که: من الان تخصصم چیه؟

در گام دوم باید رشته‌های دیگه‌ای که مورد علاقه‌اش هست رو فهرست کنه و بپرسه: آیا این‌ها هیچ‌کدوم می‌تونن به عنوان ابزار در خدمت رشته‌ی من قرار بگیرن؟

در گام سوم هم بپرسه: آیا رشته‌ی من می‌تونه در نقش ابزار، در خدمت یکی از این رشته‌ها باشه؟

این سوال‌ها می‌تونه تا حدی به ما ایده بده که به چه سمتی حرکت کنیم.

اصلاً هم نباید از دور بودن ظاهری رشته‌ها بترسیم. فرض کن یه نفر روش‌های ریاضی تحلیل محتوا (Content Analysis) رو بلده. از طرفی عاشق ادبیات (Literature) هم هست. نباید  بگه این‌ها به هم ربط ندارن. اگر بیشتر وقت بذاره و بررسی کنه می‌بینه که اتفاقاً چقدر جای ترکیب این دو رشته و شکل‌گیری تحلیل محتوای متون ادبی خالیه.

تا جایی که یادم میاد، شفیعی کدکنی چند بار این نقد رو به نیما مطرح کرده که بعضی از اید‌ه‌هاش رو از شاگردش (دکتر خانلری) کپی کرده. خود کدکنی به خاطر این ادعا، چند بار مورد نقد جدی قرار گرفته. در نهایت دفاع کدکنی این بود که من برداشتم رو برای ثبت در تاریخ می‌گم. بعداً یه روز یه عده با کامپیوتر و مجهز به ابزارهای تحلیل محتوا میان و حرف من رو اعتبارسنجی می‌کنن.

فکر کن اولین کسی که توی این حوزه بتونه کار بزرگ بکنه، مستقیم پرت میشه میان جمع محققان بزرگ ادب فارسی و با گزارش‌ها و تحقیقاتش می‌تونه جایگاه ویژه‌ای پیدا کنه.

پی‌نوشت: امیدوارم پراکنده‌گویی و منسجم نبودن این مطلب رو ببخشید. به هر حال از ابتدا قرار نبوده «گفتگو با دوستان» مطالبی ساختاریافته و منسجم باشه.

پیش‌نوشت: این نوشته، ادامه‌ی مطلبی است که با عنوان مراحل انتخاب رشته تخصصی نوشته بودم. آن‌چه دفعه‌ی پیش گفتم را می‌شود در این جمله خلاصه کرد که: «انتخاب رشته‌‌ی تخصصی، دغدغه‌ و چالشی است که در مراحل مختلف رشد و یادگیری، به شکل‌های متفاوتی در زندگی ما پدیدار می‌شود.»

سه الگو برای انتخاب رشته تخصصی

همه‌ی کسانی که دغدغه‌ی یادگیری تخصصی و عمیق را دارند، در مسیر رشد و یادگیری، دیر یا زود به نقطه‌ای می‌رسند که متوجه می‌شوند یادگیری تخصصی چیزی فراتر از خواندن چند کتاب یا اخذ یک جین مدرک و گواهینامه از مراکز و موسسات مختلف دولتی و خصوصی است.

اما مسئله در همین‌جا تمام نمی‌شود. حتی پس از این‌که بپذیریم آموزش رسمی کافی نیست، این سوال باقی است که حالا باید چه مسیر و سبکی را برای یادگیری تخصصی انتخاب کنیم؟ به عبارت دیگر، هر یک از ما به یک استراتژی یادگیری منسجم نیاز داریم؛ بحثی که موضوع نوشته‌ی قبلی من بوده و بهانه‌ی وشتن این مطلب هم هست.

به نظر می‌رسد که به علت‌های متعددی – که خارج از فضای نوشته‌ی فعلی است – همه کمابیش پذیرفته‌اند که انتخاب یک رشته‌ی تخصصی و متمرکز کردن عمر برای یادگیری عمیق آن، نه کارآمد است و نه سودمند.

به تعبیر زیبای کُنراد لورنز (Konrad Lorenz)، این روش ما را به آموختنِ همه‌چیز درباره‌ی هیچ چیز می‌رساند:

Scientists are people who know more and more about less and less, until they know everything about nothing.

اگر بخواهیم این جمله را به زبان خودمان ترجمه کنیم، می‌توانیم بگوییم: «همان‌قدر که اقیانوسی به عمق یک بند انگشت، بی‌فایده و ناکارآمد است، چاه‌های عمیق با قطر یک بند انگشت هم، تقریباً به کار هیچ‌کس (چه رهگذر و چه صاحب چاه) نمی‌‌‌آیند.»

اگر این فرض را بپذیریم، سوال انتخاب زمینه‌‌ی یادگیری حرفه‌ای و تخصصی به مسئله‌ای جدی‌تر تبدیل می‌شود و علاوه بر سلیقه، باید مسئله‌ی استراتژی را هم در آن لحاظ کنیم.

من در این‌جا سه گزینه‌ی استراتژیک را که به ذهنم می‌رسد می‌نویسم و شرح می‌دهم و باقی بحث را به نوشته‌های بعدی در این زمینه موکول می‌کنم:

استراتژی T

فکر می‌کنم استراتژی T، یکی از شناخته‌شده‌ترین استراتژی‌ها برای حرفه‌ای‌شدن باشد. نویسندگان و کتاب‌های بسیاری هم به این استراتژی پرداخته‌اند و عنوان T هم تقریباً جا افتاده و رواج پیدا کرده است.

به این معنا که فرد، یک حوزه‌ی گسترده را به شکل رسمی و در حد متعارف یاد می‌گیرد. سپس عمر خود را روی یکی از بخش‌ها و زیرمجموعه‌های آن حوزه متمرکز می‌کند.

مقاله‌ی بسیار خوبی هم که امیرمحمد زیر مطلب قبلی معرفی کرده بود، به همین موضوع اشاره داشت: تخصصی‌شدن و تخصصی‌تر شدن.

استراتژی T را می‌توانیم این‌طور به خاطر بسپاریم که خط افقی بالای T، یادگیری کم‌عمق و گسترده و عمومی را نشان می‌دهد و خط عمودی، بخشی را که به شکل تخصصی‌تر آموخته شده است.

مثال متعارف استراتژی T را معمولاً از پزشکی انتخاب می‌کنند. اما الان در مدیریت کسب و کار‌ (MBA)  و بسیاری از رشته‌های دیگر هم، الگوی T را در قالب گرایش‌های تخصصی می‌بینیم: مثلاً یک نفر MBA را با گرایش بازاریابی می‌خواند و دیگری استراتژی.

اما نباید در این‌جا به الگوهای آموزش رسمی محدود شویم. این رویکرد در یادگیری‌های شخصی هم قابل استفاده است. مثلاً به استراتژی محتوا فکر کنید.

یک بار هشتگ استراتژی محتوا یا استراتژیست محتوا را در اینستاگرام چک کنید تا از تصویری از فراوانی این تخصص در کشورمان به دست بیاورید. من که همیشه به شوخی می‌گویم هر کسی را با هر سن و سالی در کوچه و خیابان دیدید که یک موبایل (حتی قسطی) خریده و یک سیم‌کارت (حتی اعتباری) در آن دارد، فرض کنید مدعی استراتژی محتواست؛ مگر این‌که خلافش ثابت شود.

یک نمونه‌ی استراتژی T برای کسی که به سمت محتوا و استراتژی محتوا می‌رود این است که مفاهیم و مبانی کلی را یاد بگیرد (و همیشه هم خودش را به روز کند)، اما تخصص خودش را روی محتوای ویدئویی بگذارد. منظورم از تخصص این است که مثلاً:

• بیشترِ نرم‌افزارهای تولید و ویرایش ویدئو را بشناسد (و کار با بعضی از آن‌ها را بداند)
• هر مقاله و تحقیقی درباره‌ی ویدئو مارکتینگ در هر ژورنالی در هر جای جهان منتشر می‌شود، بخواند
• راجع به هر موضوعی که زیرمجموعه‌ی محتوای ویدئویی محسوب می‌شود، بنویسد یا بگوید یا ویدئو ضبط کند
• کسانی را که در صنعت محتوا، به طور تخصصی مدعی ویدئو و محتوای ویدئویی هستند، پیگیری و رصد کند
• با مجموعه‌ها و شرکت‌هایی که در زمینه‌ی تولید محتوای ویدئویی فعالیت می‌کنند، رابطه‌ی فعال و قدرتمند بسازد.
• خودش روی ویدئو مارکتینگ مطالعه و تحقیق کند (نه این‌که مقاله چاپ کند؛ اما حداقل مطالعاتی داشته باشد که بتواند آمار و ارقام و تحلیل‌های خودش را هم در کنار حرف‌‌ها و ادعاها و خروجی‌های مطالعات دیگران قرار دهد)

اگر از من بپرسید، یک متخصص محتوای بصری، می‌تواند در اوضاع فعلی کشور ما، درآمدی قابل مقایسه با یک متخصص گوش و حلق و بینی داشته باشد (برابر نه؛ قابل مقایسه).

اما کجا می‌توانید کسی را پیدا کنید که دلش بیاید درباره‌ی محتوای بصری حرف بزند و وقتی از حرف از پادکست می‌شود، سکوت کند؟

انتخاب نکردن استراتژی T باعث شده که ما الان، یک اکوسیستم از استراتژیست‌های محتوا داشته باشیم که همه هر روز، سمینار و رویداد دارند و کتاب و حتی اتوبیوگرافی می‌نویسند، اما به نسبت تلاشی که می‌کنند و این در و آن دری که می‌زنند، شناخته نمی‌شوند.

استراتژی V

اسم V را از خودم درآورده‌ام: به خاطر شکل خاص این حرف انگلیسی؛ تا بتوانم آن را کنار استراتژی T قرار دهم.

اما اصطلاح متعارف برای استراتژی V، تخصص میان‌رشته‌ای یا Inter-disciplinary است.

این‌که یک نفر به جای یک حوزه‌ی تخصصی، دو حوزه‌ی تخصصی انتخاب کند و بکوشد در سرزمینی که میان آن دو قرار می‌گیرد، جایی برای خودش دست و پا کند.

در واقع دو شاخه‌ی حرف V را در نظر بگیرید و فرض کنید محل زندگی شما جایی درون شکاف V میان آن دو رشته است.

کسی که به سراغ استراتژی V می‌رود، معمولاً ادعا نمی‌کند که در هیچ‌یک از دو رشته، پیشتاز است (البته در سطح جهان، نمونه‌هایی داریم که چنین باشند).

اما ادعایش این است که قلمرو میان‌رشته‌ای را می‌شناسد و می‌فهمد.

بعضی از مثال‌هایی که من به ذهنم می‌رسد:

• پزشکی و علوم آماری و تحلیل عددی
• Data Science (علوم داده) و دانش IT
• استراتژی محتوا و آنالیتیکس
• بیولوژی و پیچیدگی
• حقوق و IT
• بازارهای مالی و علوم داده
• اقتصاد و شبیه‌سازی
• اقتصاد و تئوری سیستم‌ها
• UX و علوم شناختی

فقط باید به خاطر داشته باشیم که در این‌جا، چسباندن هر چیزی به هر چیز دیگر، الزاماً یک قلمرو میان‌رشته‌ای باز نمی‌کند. مثال خوبش، شاید نورومارکتینگ باشد که ژست و ادعای یک قلمرو میان‌رشته‌ای را دارد؛ اما غالب مدعیانش همان فعالان مارکتینگ هستند که چند مقاله‌ی نورولوژی را هم ورق زده‌اند و چند آزمایش fMRI و Eye Tracking و EEG و بایومتریکس را به هم می‌چسبانند و مرور می‌کنند و در انتها، دوباره سراغ حکم‌های قطعیِ غیرمستدل خودشان می‌روند.

اگر از من بپرسید، الان یکی از کارهایی که هنوز بازارش دنج و خلوت مانده، تحلیل‌های عددی است. مثلاً رشته‌ای مثل مدیریت یا دیجیتال مارکتینگ، بیشتر دهان باز و زبان دراز می‌خواهد (این رشته‌ها را گفتم تا حداقل نق‌هایش تا حدی به خودم برگردد نه دیگران).

اما اکثر فعالان این رشته، سوادی در حد چهار عمل اصلی دارند و در بهترین حالت، میانگین و نسبت‌ و تناسب و ضریب همبستگی را هم می‌فهمند.

اگر کسی تحلیل داده‌ را به شکلی عمیق و حرفه‌ای و عملی یاد بگیرد و کنار دانش مدیریت یا دیجیتال مارکتینگ قرار دهد، استراتژی V را به شکلی اتخاذ کرده که حداقل یک دهه، می‌تواند ارزش آفرین باشد و زندگی علمی و حرفه‌ای و مالی خوبی را برای خودش سامان دهد (تا ببینیم بعد از آن، آیا هنوز روش‌های تحلیلی انسان‌-محور به‌کار می‌آیند یا نه).

البته باید یادآوری کنم که هیچ‌کس نگفته تخصص میان‌رشته‌ای حتماً میانِ دو رشته است و مثلاً سه یا چهار رشته نیست؛ اما من در این‌جا برای سادگی بحث و البته تعیین هدفی در دسترس، از ترکیب‌های دو رشته‌ای مثال زدم.

استراتژی M

اسم M را به دو علت انتخاب کردم. یکی این‌که حرف اول Multi-disciplinary است و دیگر این‌که m، سه شاخه‌ی موازی دارد که به هم نمی‌رسند.

این استراتژی یادگیری، به این معناست که فردی دو یا چند رشته‌ی تخصصی را که با یکدیگر هم‌افزایی و سینرژی ندارند خوانده و اکنون هم در حال ادامه دادن هم‌زمان آن‌هاست.

علت‌ها و انگیزه‌های متعددی می‌توانند فرد را به این سمت سوق دهند. من چند مورد را که به ذهنم می‌رسد می‌نویسم:

یکی از رشته‌ها، رشته‌ی دانشگاهیِ فرد است.

فرض کنید من مکانیک خوانده‌ام و در دانشگاه نسبتاً خوبی هم این درس را خوانده‌ام. حالا در حوزه‌ای فعالیت می‌کنم که از آن رشته فاصله دارد و دانسته‌های قبلی‌ام هم، هم‌افزایی چندانی ایجاد نمی‌کنند.

یک بار باید خودم را خلاص کنم و این زنجیر را از پایم باز کنم و بگویم: آن رشته و مدرک و دانشگاه را فراموش کن و یاد بگیر که آن‌ها خاطرات دیروز تو هستند، نه رزومه‌ی فردای تو. تمام!

اما وقتی چنین نمی‌کنم و در ذهن خودم، آن بخش از زندگی را از هویتم پاک نمی‌کنم، بار آن رشته روی دوش و شانه‌ام باقی می‌ماند.

یکی از رشته‌ها در ذهن هم‌قطارانِ یک نفر، پرستیژ بالایی دارد.

دوستی دارم که نقاش و هنرمند است و اخیراً از دوست دیگرم، مدرک DBA خریده و معتقد است که دکتر شده است.

حالا هر از گاهی باید وقت بگذارد و خودش را در ترمینولوژی مدیریت (و نه دانش آن) به روز کند و هم‌زمان به کار واقعی‌اش هم که هنر است برسد.

او الان یک فرد Multi-disciplinary است. رشته‌های تخصصی‌اش هم‌افزایی ندارند. اما خوشحال است که در جمع دوستان هنرمندش، تنها کسی است که دکتر صدایش می‌کنند و از سوی دیگر، در جمع دوستان دکترش – که کم هم نیستند – ژست هنرمندی می‌گیرد و فخر می‌فروشد.

من همیشه به شوخی می‌‌گویم که: «فلانی، فخرفروش جمع هنرمندان و هنرمند جمع فخرفروشان است.»

فرد دنبال مقام دولتی است

در بسیاری از مقام‌های دولتی در کشور ما، شایستگی چندان مهم نیست و تعهد (بخوانید: هم‌سویی ایدئولوژیک / ارتباط و خویشاوندی) مهم‌تر است.

اما به هر حال، برای بستن دهان عموم مردم، رزومه هم، خصوصاً اگر طویل باشد، چیز خوبی است. به خاطر همین، استراتژی M می‌تواند برای آن‌ها که چشم طمع به قدرت دوخته‌اند نیز مفید باشد.

من هنوز نتوانسته‌ام تصور کنم که استراتژی M جز «ارضای خود» و «زمینه‌سازی ادعا» و «پشتوانه‌ برای کسب مقام‌های دولتی»، چه کاربردی می‌تواند داشته باشد. مثلاً پزشکی که علوم سیاسی بداند یا ادیبی که فلسفه هم می‌داند، چرا باید در آموزش عالی و اداره‌ی مدرسه و دانشگاه، متخصص فرض شود؟ یعنی راستش را بخواهید نمی‌فهمم که چگونه از هم‌آغوشی دو علم غیرمرتبط، یک علم غیرمرتبط سوم زاده می‌شود که بین‌رشته‌ای نیست؛ بلکه خود، رشته‌ای دیگر است!

خلاصه اگر کسانی را ببینم که استراتژی چند رشته‌ای را چسبیده‌اند و رها نمی‌کنند و حاضر هم نیستند از گذشته‌ی خود دست بکشند و به سمت V یا T بروند، کمی در گفتگو، دوستی، معامله و تعامل با آن‌ها وسواس و تردید به‌خرج می‌دهم. چون کسی که به خودش و زندگی‌اش رحم نکرده، با دوست و آشنایش هر کاری بتواند می‌کند.

پی‌نوشت: اصل این مطلب را واقعاً قبول دارم و پیش از این هم، به عناوین مختلف و با واژه‌ها و تعبیرهای متفاوت، آن را گفته‌ام. اما مثال‌ها را کمی شتابزده انتخاب کردم و شاید اگر وقت بیشتری می‌گذاشتم، مثال‌های بهتری پیدا می‌کردم. بنابراین اگر جایی مثال‌ها را نپسندیدید، لطفاً آن‌ها را رها کنید و بیشتر روی اصل مطلب متمرکز شوید.

پیش‌نوشت: امیرمحمد قربانی زیر مطلبی که با عنوان معیارهای انتخاب شغل نوشته بودم، درباره‌ی معیارهای انتخاب رشته صحبت کرده بود.

البته نه انتخاب رشته دانشگاهی؛ بلکه انتخاب رشته برای مطالعه و یادگیری تخصصی و به نوعی فرو رفتن در یک رشته‌ی تخصصی و فرا رفتن از متخصصان دیگر آن حوزه.

در این زمینه حرف‌های بسیاری می‌توان زد و من هم این‌جا و آن‌جا، پراکنده‌گویی‌هایی در این‌باره داشته‌ام. بنابراین بخش‌هایی از این حرف‌ها، تکرار حرف‌های پیشین من – حداکثر به بیانی تازه – محسوب می‌شوند.

ضمناً آن‌چه در این‌جا می‌نویسم، مقدمه‌ای است بر حرف‌های دیگری که در‌ آینده، حول این موضوع مطرح خواهم کرد.

اصل مطلب: حرف‌هایی که در این‌جا می‌زنم، یک چارچوب علمیِ مُتقَن و استوار ندارد و صرفاً تصویری است که با بررسی دوستان و آشنایان و دانشجویان دور و نزدیک، در ذهنم نقش بسته است.

پس آن را در حدِ روایتی از تجربه‌ی فردی‌ام بخوانید و نه چیزی بیشتر.

طی این سال‌ها که شاید با هزاران نفر «متخصص» و «علاقه‌مند به یادگیری تخصصی» و «مدعی تخصص» و مانند این‌ها سر و کار داشته‌ام، به نتیجه رسیده‌ام که آن‌ها را در ذهن خودم بر اساس یک دسته‌بندی پنج‌گانه بررسی و طبقه‌بندی کنم.

این مطلب را صرفاً برای معرفی آن دسته‌بندی می‌نویسم تا زبان مشترکی برای بحث‌های آتی‌مان شکل بگیرد.

مرحله‌ی اول: ادعای تخصص

نخستین مرحله‌ای که در بسیاری از افراد، از جمله در برخی متممی‌های خودمان دیده‌ام، ادعای تخصص است.

در این‌جا ادعای تخصص، چیزی شبیه عادتِ نادرست ما در زمان ورود به دانشگاه است. بسیاری از خانواده‌ها عادت دارند در نخستین روز اعلام نتایج کنکور – حتی قبل از این‌که فرزند دل‌بندشان سر در دانشگاه را زیارت کند – فرزند خود را دکتر و مهندس و وکیل و معمار صدا کنند.

به زبان خوش‌بینانه می‌توان گفت، نگاه عارفانه‌ای به دانشگاه، در میان عده‌ای از مردم ما وجود دارد و می‌گویند: مسیر و مقصد یکی است. پس نخستین روز درس خواندن در دانشکده‌ی مهندسی، ما را مهندس می‌کند.

همین نگرش در انتخاب زمینه‌ی تخصصی (موضوع بحث ما) هم وجود دارد.

یک نفر تصمیم می‌گیرد که دیجیتال مارکتینگ یاد بگیرد و بالای سایت و اینستاگرام خود می‌نویسد: دیجیتال مارکتر.

دیگری می‌نویسد مذاکره؛ آن دیگری استراتژی محتوا یا شاید مدل کسب و کار؛ یکی مدیریت زمان و دیگری انضباط شخصی.

من این مرحله را ادعای معصومانه یا ادعای خوش‌بینانه می‌نامم. چون به نظرم کسانی که چنین ادعاهایی را مطرح می‌کنند، اغلب، نیت سوء ندارند. آن‌ها واقعاً فکر کرده‌اند که با یک هفته یا یک ماه یا یک سال مطالعه و مثلاً خواندن ده یا بیست کتاب، می‌توانند ادعای تخصص کنند.

در عمل همان وقت را هم پیدا نمی‌کنند و مسئله در حد دو سه ماه تلاش و خواندن دو سه کتاب فیصله پیدا می‌کند (به مایکل فریزه فکر کنید که سی سال است فقط روی ابتکار عمل کار می‌کند. موضوعی که ما ارزش آن را در حد سی دقیقه هم نمی‌بینیم).

این مرحله معمولاً با پرکاریِ متورم (و نه پرکاری مولد) هم همراه می‌شود. منظورم از پرکاری متورم (Inflated) این است که هر روز یک خروجی تازه در می‌آید: هر روز پست و استوری اینستاگرام، هر روز مقاله، هر روز مطلب، هر روز کتاب، هر روز کلاس، هر روز سمینار.

خروجی بیشتر از ورودی است و طبیعتاً کیفیت، ثابت می‌ماند یا نزول می‌کند. همین روند باعث می‌شود که به تدریج، اطرافیان و مخاطبان هوشمندتر، متوجه شوند که با یک «طبل تهی» روبرو هستند.

بعضی‌ها تا پایان عمر در همین مرحله باقی می‌مانند. خصوصاً اگر قرار نباشد از آن تخصص، کسب درآمد کنند و آن را صرفاً برای ارتقاء جایگاه اجتماعی خود بخواهند (بالاخره برای مهمانی‌ها و اینستاگرام و گپ‌زدن‌های داخل جلسات، حرف زدن از یک حوزه‌ی تخصصی، شیک و مجلسی محسوب می‌شود).

اما اگر کسی برنامه‌ای برای کسب درآمد از رشته‌ی تخصصی داشته باشد، به تدریج می‌بیند که حرف‌ها و ادعاهایش خریدار ندارد. حداقل آن‌قدر خریدار ندارد که بتواند از طریق آن امرار معاش کند یا بر رویاهایی که از ابتدا در سر داشته، جامه‌ی عمل بپوشاند.

مرحله‌ی دوم: سرگردانی و جستجوی رشته‌ی تخصصی

اگر کسی این شانس یا جرأت یا هوشمندی را داشته باشد که از مرحله‌ی اول عبور کند، وارد مرحله‌ی دوم می‌شود که می‌توان ‌آن را سرگردانی نامید.

هر روز به دنبال یک رشته‌ی جدید است. کتابخانه‌اش از کتاب‌های متنوع پر می‌شود. یک هفته با “این” است و هفته‌ی دیگر با “آن”.

یک روز می‌گوید به داستان‌نویسی علاقه‌مند است و روز دیگر، می‌خواهد محقق حوزه‌ی تکنولوژی بشود. دیگر روزی هم از راه می‌رسد که از رویایش برای تبدیل شدن به مشاور کارآفرینی و توسعه‌ی کسب و کار حرف بزند.

این بار دیگر ادعایش تخصص نیست؛ چرا که پیش از این دیده که آن ادعا گزاف است. بلکه ادعایش «علاقه به یادگیری» و «آموختن» است.

من فکر می‌کنم این دوره را باید یکی از ارزشمندترین دوره‌ها دانست و نباید بکوشیم شتابزده از آن عبور کنیم.

خصوصاً اکنون که فاصله‌ی «دانش» و «دانشگاه» لحظه به لحظه بیشتر می‌شود و بسیاری از رشته‌های تخصصی، جایی در دانشگاه ندارند و یا اگر دارند، اساتید در خور و شایسته، کم‌یاب و چه‌بسا نایاب شده‌اند، چاره‌ای نیست که ما رشته‌های مختلف و گزینه‌های موجود برای متخصص‌شدن را در همین سرگردانی‌ها و پرسه‌زدن‌ها و پراکنده‌خوانی‌ها جستجو کنیم.

مرحله‌ی سوم: انتخاب رشته و جنگ بر سر قلمرو

مرحله‌ی دوم هم می‌تواند مقیم‌های دائمی داشته باشد.

اما افرادی هم هستند که از آن مرحله عبور می‌کنند و رشته‌ی تخصصی مورد علاقه‌شان را انتخاب می‌کنند.

این دسته از افراد، مصمم هستند که در این رشته‌ی تخصصی بمانند و زندگی‌شان را با آن گره بزنند. پس وارد همان بازی غریزی می‌شویم که همه‌ی حیوانات در آن متخصص هستند: قلمروسازی یا به تعبیری جنگ بر سر قلمرو (Turf War).

حالا حساس می‌شوند که چه رقیبانی دارند. از هر وقت و فرصتی برای نقد مستقیم و غیرمستقیم آن‌ها و اعلام این‌که «من تفاوت دارم» استفاده می‌کنند.

به استراتژی‌های موجود برای تمایز و روش‌های توصیه‌شده برای توسعه‌ی #برند شخصی فکر می‌کنند.

مرحله‌ی چهارم: یادگیری خاموش

افراد بسیاری تا پایان عمر در مرحله‌ی سوم می‌مانند.

پست‌های اینستاگرامی، سخنرانی‌های سمینارها و نوشته‌های وبلاگ‌شان، سرشار از تلاش‌هایی است که برای اثبات خود و انکار دیگران به خرج می‌دهند.

این افراد الزاماً کم‌سواد و کم‌تخصص نیستند. گاهی روحیه‌ی رقابتی باعث می‌شود که ما نتوانیم از این مرحله عبور کنیم و در آن بمانیم.

در برخی رشته‌ها، کسانی را می‌شناسم که جزو سه نفر اول کشورمان محسوب می‌شوند، اما هم‌چنان وقت‌شان برای نقد و انکار کسانی که نفر دهم و بیستم و چهلم هم نیستند، گرفته می‌شود.

اما به فرض که از این مرحله عبور کنیم، وارد مرحله‌ای می‌شویم که آن را یادگیری خاموش می‌نامم.

در این‌جا فرد به نتیجه می‌رسد که دنیای علم و دانش و تخصص، گسترده‌تر از این است که نیاز به دعوا و بحث و جنجال باشد. ضمن این‌که این دنیا پیوسته در حال انبساط است و حتی اگر هیچ جایی پیدا نکردی، می‌توانی یک سرزمین تازه را خلق و سپس فتح کنی.

چنین افرادی کم کم متوجه می‌شوند که محدودیت اصلی در قلمرو فعالیت نیست، بلکه در عمر و زمان است. بنابراین به مطالعه و یادگیری و توسعه‌ی دانش خود، مشتاق‌تر (و شاید حریص) می‌شوند و فارغ از غوغای رقابت، به قول ولتر، به شخم زدن زمین خود مشغول می‌شوند.

مرحله‌ی پنجم: کمک به رشد دیگران و گسترش علم

شاید بتوان مرحله‌ی پنجمی را هم تصور کرد.

وقتی که فرد، احساس می‌کند منزل‌گاه‌های بسیاری را در مسیر طی کرده. جامعه او را متخصص می‌داند. بخشی از برنامه‌اش به رشد و یادگیری و مطالعه و تحقیق اختصاص پیدا کرده. با تخصصش هم می‌تواند امرار معاش کند و حتی ظرفیت آزاد هم دارد (یعنی با کمتر از ۳۰ روز تلاش در ماه، می‌تواند هزینه‌ی ۳۰ روز زندگی با استانداردهای مطلوب خود را به دست بیاورد).

در چنین حالتی، ممکن است به نتیجه برسد که میل دارد بخشی از باقیمانده‌ی ظرفیت خود را به راهنمایی دیگران اختصاص داده و آن را برای توسعه‌ی حوزه‌ی تخصصی‌اش صرف کند (کمک به کسانی که در آینده جای یک متخصص را می‌گیرند، کمک به توسعه‌ی آن رشته‌ی تخصصی محسوب می‌شود).

من این اصطلاح لوس انگلیسی را دوست ندارم، اما این حرف، همان چیزی است که معمولاً آن را به شکل give back to the society بیان می‌کنند. یعنی زمانی که فرد احساس می‌کند باید بخشی از دستاوردهای خود را به بستری که در آن رشد کرده و آموخته، یا جامعه‌ای که نیازمند تخصص اوست، باز گرداند.

پی‌نوشت: هنگام نوشتن این متن، سه کلمه که خانم کارول پیرسون زیاد به کار می‌برد، بارها از ذهنم گذشت: Warrior / Altruist / Wanderer. بی‌احترامی بود اگر نامی از او نمی‌بردم.

ادامه‌ی این بحث را می‌توانید در مطلبی که تحت عنوان سه الگو برای انتخاب رشته تخصصی (MTV) نوشته شده بخوانید.

نوع مطلب: گفتگو با دوستان

خطاب به: مصطفی خودمانی

موضوع: مصطفی زیر مطلبی که با عنوان شاخص های موفقیت حداقلی نوشته بودم، پیشنهاد کرده بود شاخص هایی درباره‌ی انتخاب شغل و ورود به بازار کار بنویسم (و البته تأکید کرده بود که حرف‌هایی مثل انتخاب میان شغل دولتی و خصوصی و رویاهایت را چند می‌فروشی را خوانده است).

پیش‌نوشت: مصطفی. می‌دانم که روزنوشته‌ها را به دقت می‌خوانی و پیگیر درس خواندنت در متمم هم هستم. به همین علت، این را هم می‌دانم که حرف تازه‌ای ندارم که پیش از این، جایی نگفته یا ننوشته باشم یا تو ندیده و نخوانده باشی.

این را هم می‌دانم که می‌دانی پاسخ مناسب به بحث معیارهای انتخاب شغل را صرفاً با یک کار چارچوب‌دار و نظام‌مند می‌توان پیدا کرد. به این معنی که فرد یا افرادی بنشینند و وقت‌ بگذارند و با طراحی پرسشنامه و همین‌طور اجرای مصاحبه‌ی آزاد و بررسی نتایج پرسشنامه‌ها و تحلیل محتوای مصاحبه‌ها، به جمع‌بندی برسند و گزارشی استخراج کنند.

صدالبته که جامعه‌ی مورد بررسی در چنین کاری باید افرادی از شهرهای مختلف کشور، فعال در صنایع مختلف، دارای سوابق کار متفاوت، جنسیت‌های مختلف و بخش‌های مختلف اقتصاد کشور (دولتی، خصوصی، خصولتی و تعاونی) را شامل شود.

چون می‌دانم که همه‌ی این‌ها را می‌دانی، فرض را بر این می‌گذارم که صرفاً می‌خواهی یک جمع‌بندیِ مختصر از حرف‌ها و دیدگاه‌های شخصی من را که اعتبار و استناد چندانی هم ندارند و خودت هم به شکل پراکنده لابه‌لای حرف‌هایم خوانده‌ و شنیده‌ای، در یک‌جا ببینی.

آن‌چه در ادامه می‌بینی از این جنس است:

بخشی از‌ آن‌ها تجربه‌ی شخصی مستقیم من است. برخی دیگر، تجربه‌ها و دیده‌ها و شنیده‌های اطرافیانم است و بخش سوم، تحلیل‌ها و نتیجه‌گیری‌های ذهنی خودم که قاعدتاً بر پایه‌ی اطلاعاتی که گفتم، شکل گرفته‌اند.

بنابراین بقیه‌ی حرف‌هایم، چیزی فراتر از اظهارنظرهای غیرمستدل و غیرکارشناسی نیست.

معیارهای انتخاب شغل و ورود به بازار کار

آن‌چه در ادامه می‌آید، بیش از این‌که از جنس معیار (Criterion) باشد، گزاره‌هایی درباره‌ی شغل و انتخاب شغل است که به گمان من می‌توانند به تصمیم‌گیری بهتر در این زمینه کمک کنند. این نکات را بدون ساختار و رعایتِ آداب و ترتیبِ تقدم و تأخر می‌نویسم:

نکته‌ی اول: شغل قرار نیست با مدرک تحصیلی در ارتباط باشد. دانشگاه چه در ایران و چه در بسیاری از نقاط جهان، صرفاً محیطی برای اجتماعی‌شدن و یادگیری تعاملات اجتماعی و اصول اولیه‌ی فکر کردن، حرف‌زدن، خواندن و نوشتن است. کم نیستند کسانی که می‌شناسم‌شان و می‌دانم که در ماه‌های اول جستجوی شغل و تلاش برای ورود به بازار کار، آن‌قدر بر روی ارتباط کار و رشته‌ی تحصیلی اصرار داشته‌اند که زمان و البته برخی فرصت‌های خوب را از دست داده‌اند. البته که هم‌خوانیِ شغل و تحصیلات می‌تواند ارزشمند باشد. اما این مسئله، قانونی قطعی نیست که فاصله گرفتن از آن‌ را خطا و نادرست بدانیم.

نکته‌ی دوم: شغل اول الزاماً شغل آخر نیست و معمولاً هم چنین نخواهد شد. بنابراین منطقی به‌نظر نمی‌رسد در ارزیابی گزینه‌ها، معادلات خود را در افقی ۲۰ یا ۲۵ یا ۳۰ ساله ببندیم و محاسبات و ارزیابی‌های خود را در این چارچوب انجام دهیم. شاید یک افق زمانی یک یا دو یا سه‌ساله، مفیدتر و مناسب‌تر باشد.

نکته‌ی سوم تکراری اما مهم است. شغل دولتی – خصوصاً در بلندمدت – ممکن است نتواند رضایت‌بخش باشد. اگر هدف‌مان، تأثیرگذاری کلان بر ساختار کشور است، فرد تأثیرگذار در بخش خصوصی هم می‌تواند چنین کند و اتفاقاً دستش هم بازتر خواهد بود (چند وزیر در زمان شاه و چند رییس‌جمهور در بعد از انقلاب، کارهایشان را روی هم بگذارند تا بتوانند به اندازه‌‌ی کسانی مانند دکتر مجتهدی یا دکتر حسابی، ادعای خدمت کنند؟). اگر هم هدف رشد و یادگیری است، باز هم بخش خصوصی غالباً فرصت‌های بیشتری در اختیار فرد می‌گذارد. تا جایی که من دیده‌ام، افراد شاغل در بخش دولتی معمولاً در یکی از این دو دسته قرار می‌گیرند: یا اهل اخلاق و خدمت بوده‌اند که زیر چرخدنده‌های بروکراسی و فشارِ اکثریتِ آسایش‌طلب و امنیت‌طلب و قدرت‌پرستِ فعال در ساختار دولتی، خسته و فرسوده و خُرد و نابود شده‌اند؛ یا خود در همان گروه اکثریت قرار گرفته‌اند (کم نیستند مدیران و دلسوزان فعال و اخلاق‌مدار در بخش دولتی که پس از چند دهه، از ناسپاسی‌ها و فرصت‌سوزی‌ها و زنجیرهای مرئی و نامرئی می‌نالند و می‌گویند که اگر در بخش خصوصی بودند، بیشتر می‌توانستند منشاء اثر باشند).

نکته‌ی چهارم: فکر می‌کنم باید بین شغل اول و همه‌ی شغل‌های دیگری که پس از آن انتخاب می‌کنیم، تمایز قائل شویم. همان‌طور که مدرک دانشگاهی – مستقل از نوع و موضوع و محتوای آن – برای بسیاری از ما، جوازِ ورود به بازار کار محسوب می‌شود، اولین شغل هم نوعی مالیات است که به بازار کار می‌پردازیم تا فرصت‌های انتخاب بهتر را در اختیارمان قرار دهند. تقریباً هر جا و هر کس که می‌خواهد جایگاه شغلی ارزشمندی را به کسی واگذار کند، ترجیح می‌دهد از فردی استفاده کند که سابقه‌ی کار داشته باشد. اصل مسئله‌ی سابقه‌ی کار هم این است که فرد، چارچوب کلی کار و الگوی تنظیم رابطه میان خود و کارفرما را یاد گرفته باشد و اصول اولیه‌ی کار کردن را فرا گرفته باشد. بنابراین فکر می‌کنم باید بپذیریم که شغل اول، حتی اگر با بسیاری از فاکتورها و انتظارات ما سازگار نباشد، نقش ویزا برای ورود به “دنیای شغل دومی‌ها” را ایفا می‌کند و پیش‌فرضی، منطقاً باید کمی از سخت‌گیری‌های ما را بکاهد.

ترجمه‌ی نکته‌ی چهارم: اگر قرار است شش ماه جستجو کنم تا شغلی با مطلوبیت ۷۰ از ۱۰۰ پیدا شود، شاید منطقی‌تر باشد که موقعیت شغلیِ در دسترس (با مطلوبیت ۵۰ از ۱۰۰)‌ را برای یک سال انتخاب کنم و سپس گزینه‌هایی با مطلوبیت ۸۰ یا ۹۰ از صد را پیگیری کنم (یک‌سال سابقه‌ی کار در این‌جا می‌تواند پشتوانه‌ی خوبی باشد).

نکته‌ی پنجم: شغل اول را بیشتر می‌توان نوعی کارآموزی در نظر گرفت. تجربه‌ای عملی که می‌تواند ما را برای موقعیت‌های شغلی بعدی (در همان مجموعه یا مجموعه‌های دیگر) آماده کند. بنابراین شاید بهتر باشد وقتی فاکتورهای تصمیم‌گیری را فهرست می‌کنیم، «فرصت‌های موجود برای یادگیری» را در رده‌ای بالاتر از سایر فاکتورها (مثلاً حقوق یا فرصت پیشرفت یا پرستیژ شغلی و مانند این‌ها) قرار دهیم.

نکته‌ی ششم: یکی از ویژگی‌های مهم شغل اول، کمک به تشخیص و ارزیابی استعدادهایمان در زمینه‌های مختلف است. یک سال کار کردن در یک شغل، بیشتر از هر آزمون استعدادیابی و شخصیت‌شناسی، می‌تواند به ما کمک کند تا خودمان را بشناسیم. از میان موقعیت‌های شغلی مختلف، هر موقعیتی که تنوع فعالیت‌ها و انتظارات مرتبط با آن، بیشتر باشد، احتمالاً می‌تواند در زمینه‌ی شناخت استعدادها و توانمندی‌ها بیشتر به ما کمک کند.

نکته‌ی هفتم به انتخاب میان شرکت‌های کوچک و بزرگ مربوط است. فکر می‌کنم بخشی از این مسئله به دانسته‌های قبلی و تجربیات و شرایط خانوادگی ما بازمی‌گردد. شرکت‌های کوچک بیش از هر چیز می‌توانند به ما چابکی و چالاکی و انعطاف‌پذیری و اقدام سریع را بیاموزند. شرکت‌های بزرگ می‌توانند به ما فرایند و فرایندسازی و مستندسازی و بروکراسی و ساختار سازمانی و چارت و مانند این‌ها را یاد بدهند.

معتقدم که اگر بین دو موقعیت شغلی، یکی در کسب و کاری کوچک و دیگری در سازمانی بزرگ، فرصت انتخاب داریم، باید کمی فکر کنیم و ببینیم کدامیک، کاستی‌های دانش ما را بهتر برطرف می‌کنند. مثلاً اگر کسی در خانواده‌ای بزرگ شده که در اطرافش، مغازه‌دار و کاسب و شغل‌های کوچکِ انفرادی زیاد بوده است، شاید انتخاب سازمان بزرگ کمک کند تا با فضاهایی که ندیده آشنا شود و پیچیدگی‌های ساختارهای بزرگ را تجربه کند.

اما اگر پدر یا مادر کسی، مدیر میانی یا ارشد سازمانی بزرگ است و به همین سبب، در کنار کارتابل و سیستم اتوماسیون بزرگ شده و پشت کانترِ رئیس‌دفتر پدر یا مادرش بازی کرده و سرگرم شده، احتمالاً تجربه‌ی کار کردن در یک شرکت کوچک چابک، می‌تواند مکمل بهتری برای دانسته‌های پیشین‌اش باشد.

نکته‌ی هشتم: اگر من هنگام ورود به بازار کار، میان دو گزینه‌ی کار در یک استارت‌آپ تازه‌تأسیس و یک کسب و کار تثبیت‌شده حق انتخاب داشته باشم، در محاسبات و ارزیابی‌هایم، از همان ابتدا کمی کفه‌ی ترازو رو به سمت کسب و کار تثبیت‌شده سنگین‌تر می‌کنم (و البته همه‌ی فاکتورهای دیگر را هم می‌سنجم).

یادگرفتن بعضی چیزها در سن پایین، راحت‌تر است و درد و فشار کمتری دارد. نه شنیدن‌ها، تو سری خوردن‌ها، تجربه‌ی سیاسی‌کاری‌های پیچیده و چندلایه در محیط کار، جدی گرفته نشدن، منزوی شدن در جمع همکاران (و تلاش و جان کندن برای برگشتن به جمع) و ده‌ها تجربه‌ی دیگر – که در کتاب‌های رفتار سازمانی و کارگاه‌های مدیریتی مطرح نمی‌شوند – همیشه تلخ هستند؛ اما هر چه سن‌مان بالاتر برود، تلخ‌تر و سنگین‌تر می‌شوند.

تیم‌های استارت‌آپی با توجه به فرهنگ خاص رایج در اغلب این کسب و کارها، نوعی فضای آکواریومی / گلخانه‌ای محسوب می‌شوند که با دنیای واقعی و خشن کسب و کار، فاصله‌ی زیادی دارد.

وقتی چند سال در چنین فضاهایی باشیم و سپس، وارد اقیانوس کسب و کار شویم، ممکن است تحملِ دردِ تجربه کردن و یادگرفتن آن پیچیدگی‌ها برایمان دشوارتر باشد.

ده پانزده سال پیش، شوخی‌ها و لطیفه‌های فراوانی – از جمله دو مورد زیر – درباره‌ی مشاور مدیریت مد بود و نمی‌دانم گفتن و شنیدن‌شان هنوز هم رایج هست یا نه:

یکی این‌که می‌گفتند مشاور مدیریت کسی است که اگر از او بپرسید ساعت چند است، ساعت را از دست‌تان باز می‌کند و پس از نگاه کردن به ساعت خودتان، زمان را به شما اعلام می‌کند (البته باید مواظب باشید که بعد از این ماجرا ساعت را با خود نبرد؛ وگرنه تا مدت‌ها باید برای دانستن ساعت، دوباره او را صدا کنید).

شوخی دوم هم شبیه اولی است: مشاور مدیریت کسی است که اگر از او بپرسید ساعت چند است، پاسخ خواهد داد: شما میل دارید ساعت چند باشد؟

این دو مورد را به عنوان مقدمه گفتم تا به ادامه‌ی بحث مشاوره مدیریت که پیش از این مطرح کرده‌ بودم بپردازم.

منظور از مهارت‌های پشتیبان چیست؟

عنوان مهارت پشتیبان (Support Skill) را به تقلید از آن‌چه مایکل پورتر در بحث زنجیره ارزش مطرح می‌کند، به‌کار می‌برم.

او در آن‌جا در کنار فعالیت‌های اصلی (Primary Activities)، فعالیت‌های پشتیبان (Support Activities) را مطرح می‌کند که اگر چه کسب و کار بدون آن‌ها متوقف و فلج می‌شود، اما در فرایند اصلی تولید ارزش کسب و کار قرار نمی‌گیرند.

با الهام از این تقسیم‌بندی پورتر، فکر می‌کنم می‌توان مجموعه‌ای از مهارت‌های پشتیبان یا Support Skills هم تعریف کرد که مستقیماً در خط اصلی فعالیت‌های فرد مشاور قرار نمی‌گیرند، اما – به باور من – بدون آن‌ها نمی‌توان به یک مشاور موفق تبدیل شد.

تجربه‌ی من این بوده که بسیاری از علاقه‌مندان به حرفه‌ی مشاوره مدیریت آن‌قدر درگیر جنبه‌های تخصصی می‌شوند که اهمیت این مهارت‌های پشتیبان را فراموش می‌کنند (البته به فرض این‌که در جنبه‌های تخصصی، دانش و تجربه‌ای برای عرضه داشته باشند).

در این زمینه منابع فراوانی وجود دارند و در انتهای همین نوشته، به صورت کوتاه و مختصر به روش جستجوی آن‌ها اشاره کرده‌ام.

آن‌چه در این‌جا مطرح می‌کنم، صرفاً چند نمونه از تجربه‌های شخصی‌ام محسوب می‌شود:

مدیریت پروژه

آشنایی با مدیریت پروژه و مهارت اداره‌ی منظم و روش‌مند یک پروژه، یکی از ضرورت‌های اصلی کار مشاوره کسب و کار است. این مهارت از دو جنبه به‌کار می‌آید:

جنبه‌ی اول این است که مشاوره مدیریت، غالباً یک پروژه محسوب می‌شود. آشنایی با اصول و ابزارهای مدیریت پروژه می‌توانند کمک کنند که کار خود را در زمان مشخص و در محدوده‌ی منابع تعیین شده انجام دهیم (overtime و overbudget نشویم).

جنبه‌ی دوم این است که مدیریت پروژه، یک زبان مشترک بسیار خوب هم میان مشاور و کارفرما ایجاد می‌کند. مثلاً نمودار ساختار شکست کار (WBS) و گانت چارت فقط دو نمونه از ابزارهای اولیه‌ و دم‌دستی در مدیریت پروژه هستند که مشاور به کمک آن‌ها می‌تواند چارچوب فعالیت خود را به کارفرما اعلام کند.

گرفتن پروژه‌ی مشاوره، نیازمند تهیه و تنظیم یک پروپوزال قوی است و آشنایی با ابزارهای مدیریت پروژه، می‌تواند به تولید و تنظیم سندهای ضمیمه‌ی پیشنهاد اولیه بسیار کمک کند.

خوش‌مان بیاید یا نه، بخشی از قیمت خدمات یک فرد یا شرکت مشاور، تابع قدرت آن شرکت در زمینه‌ی مستندسازی پیشنهادهای اولیه و گزارش‌های دوره‌ای است.

مهارت ارتباطی

در تمام این سال‌ها، آن‌قدر از اهمیت مهارت ارتباطی و مذاکره و متقاعدسازی و گزارش نویسی و موضوعاتی مانند این‌ها حرف زده‌ام که هر نوع تکرار آن‌ها، غیرضروری و خسته‌کننده خواهد بود.

بنابراین فقط بر این نکته تأکید می‌کنم که مهارت مصاحبه (Interviewing) یکی از مهارت‌های بسیار مهم برای یک مشاور است. این‌که مشاور بتواند با مدیران و اعضای یک شرکت، در رده‌های مختلف، گفتگو کرده و اطلاعات کافی را درباره‌ی موضوع مورد بررسی خود، کسب کند.

گفتن این حرف، بسیار ساده‌تر از عمل کردن آن است. در جلسه‌های مشاوره نمونه‌های بسیاری را می‌توانید ببینید که مشاور، بیشتر از این‌که دغدغه‌ی درک مسئله‌ی کارفرما را داشته باشد، به دنبال بی‌اعتبار کردن رقبای خود و اثبات توانمندی خویش است.

خصوصاً اگر مشاور، توانمندی و تخصص مشخصی داشته باشد و از ابتدا مصمم باشد که دیر یا زود، به کارفرما بگوید که شما هم – مستقل از این‌که مشکل واقعی‌تان چیست – نیازمند تخصص من هستید.

حتی وقتی هم که در نهایت، پروژه به مشاور واگذار می‌شود و او دیگر دغدغه‌ی اثبات توانمندی خود را ندارد، جلسات گفتگو و مصاحبه می‌توانند به جلسه‌ی اثبات مفروضات مشاور تبدیل شوند. به این معنا که او در گفتگوها صرفاً در پی تأیید نسخه‌ای است که آگاهانه یا ناآگاهانه از ابتدا برای سازمان در ذهن خود ساخته و پیچیده است.

آنالوژی

اغراق نیست اگر بگویم کسی که توانایی خود را در آنالوژی ویژه و منحصر به‌ فرد نمی‌داند، بهتر است به سراغ مشاوره نرود.

مشاور از یک سو باید مراقب باشد که ویژگی‌های اختصاصی هر کسب و کار و مشکلاتش را ببیند و لباسی متناسب با هر مشتری، بر تن او بپوشاند.

از سوی دیگر باید به این نکته هم توجه داشته باشد که به ندرت مسئله‌ی تازه‌ای در دنیای کسب و کار به وجود می‌آید (به قول معروف: Nothing is new under the sun).

تمایز، رقابت، پلتفرم‌ها، در هم شکستن ساختارهای موجود (disruption)، تغییر پارادایم و بسیاری از واژه‌هایی که این روزها به نقل و نبات مدیران و مشاوران تبدیل شده‌اند، مفاهیمی بسیار کهن هستند (یک بار در تاریخچه شبکه های اجتماعی توضیح دادم که بخشی از دغدغه‌ها و چالش‌های آینده‌ی شبکه های اجتماعی را می‌توان به وسیله‌ی مقایسه‌ی این صنعت با صنعت چاپ، تشخیص داد و تحلیل کرد. شاید بهترین مثال نباشد؛ اما مثال از این دست بسیار است).

درک عمیق از آنالوژی به ما کمک می‌کند تا تجربه‌ی صنایع و کسب و کارهای دیگر را در حل مسئله‌ی پیش روی خود به‌کار بگیریم. از سوی دیگر، قدرت تشخیص و تفکیک ما را افزایش می‌دهد تا به اشتباه، مسئله‌ی دو کسب و کارِ ظاهراً مشابه را یکسان فرض نکنیم (نمی‌توانیم بگوییم چون بانک A و بانک B هر دو بانک هستند، مشکلی که در بانک A وجود داشته و اکنون در بانک B وجود دارد، راهکار و حتی ماهیت یکسانی دارد).

از میان زیرمجموعه‌های مهارت حل مسئله، آنالوژی را از آن‌ جهت انتخاب کردم که بررسی نوشته‌ها و حرف‌های دوستانم در این‌جا و متمم من را به این باور رسانده که آنالوژی، از جمله مهارت‌ها و توانمندی‌هایی است که بسیاری از ما هنوز می‌توانیم روی بهبود آن وقت بگذاریم.

بازی‌های قدرت و سیاست در سازمان

فهرست مهارت‌ها و توانمندی‌هایی را که در بالا گفتم (مدیریت پروژه، مهارت ارتباطی، آنالوژی) به سادگی می‌توان بسیار طولانی‌تر کرد. اما من قصد ندارم این فهرست را طولانی‌تر کنم و صرفاً به یک عنوان دیگر می‌پردازم:

هوش سیاسی (یا اگر بخواهم دقیق‌تر بگویم: آشنایی با Organizational Politics) یکی از توانمندی‌هایی است که فکر می‌کنم هر کس قصد دارد به حرفه‌ی مشاوره‌ی مدیریت وارد شده یا جایگاه خود را در‌ آن تقویت کند، باید همواره بخشی از فرصت یادگیری خود را به آن اختصاص دهد.

منظورم از هوش سیاسی، مواردی مانند این‌هاست:

• آشنایی با منابع قدرت در سازمان و ارتباطات سازمانی
• توانایی تحلیل ذی نفعان (به معنای گسترده‌ی کلمه)
• تشخیص الگوی توزیع قدرت در سازمان (رسمی و غیررسمی)
• برآورد کردن روابط بین افراد و دپارتمان‌ها در سازمان (رسمی و غیررسمی)
• تشخیص اهرم‌هایی که هر فرد / دپارتمان برای اعلام نظرات خود در اختیار دارد (رسمی و غیررسمی)
• شناسایی انگیزه‌های هر فرد و هر دپارتمان (رسمی و غیررسمی)

عبارت غیررسمی که در انتهای جمله‌ها آوردم، صرفاً برای وزن کلام نیست؛ بلکه اتفاقاً نکته‌ی کلیدی بحث است.

وقتی مدیر شرکت با مدیر یک دپارتمان رابطه‌ی عاطفی دارد، آن دپارتمان “اهمیت استراتژیک” پیدا می‌کند؛ به همه‌ی معانی کلمه. حتی اگر کارفرما در صنعت قطعه‌سازی خودرو فعال بوده و مأموریت آن دپارتمان، گسترش ارتباط با مراتع کشاورزی باشد (بله. حتی اگر همین قدر هم بی‌ربط باشد، نمی‌توانید مستقیم به کارفرما بگویید که وجود چنین دپارتمانی، هیچ کارکردی ندارد و غیراستراتژیک محسوب می‌شود).

هم‌چنین وقتی کارفرمای کارفرما‌ی شما پسر خود را به شرکت کارفرمای شما (که پیمانکار اوست) تزریق کرده باشد، جایگاه آن فرد، اهمیت استراتژیک پیدا می‌کند.

به این مشکلات، افراد و دپارتمان‌هایی را هم اضافه کنید که روزی برای حل مسئله و مشکلی به سازمان افزوده شده‌اند و اکنون، خود به یک مشکل تبدیل شده‌اند (آن‌کس که راه حل مسئله را می‌دانست، عاشق مسئله شده است).

در مشاوره، هوش سیاسی سواد مدیریتی را مهار می‌کند. به این معنا که مجبورید در پیشنهادها و طرح‌های خود، ضمن این‌که منافع کارفرما را در نظر می‌گیرید، قیدها و زنجیرهای دست و پاگیر دیگری را هم لحاظ کنید (به زبان ریاضی، معادله‌های شما،‌ شرایط مرزی مشخصی دارند که هر جور آن‌ها را حل می‌کنید،‌ باید حواستان به شرایط مرزی هم باشد تا آن‌ها را خراب نکنید).

این‌جاست که به شوخی اول درس می‌رسیم:

وقتی کارفرما از مشاور ساعت را می‌پرسد، مشاور نه در عمل می‌تواند ساعت واقعی را به او بگوید و نه از نظر اخلاقی حق دارد، زمان اشتباهی را که ساعت کارفرما نمایش می‌دهد، دوباره به او اعلام کند.

او باید زمان را چیزی بین زمان واقعی و آن‌چه ساعت کارفرما نشان می‌دهد اعلام کند.

پی‌نوشت

کتاب‌ها و مقالات فراوانی در زمینه‌ی مهارت‌های مورد نیاز برای یک مشاور مدیریت وجود دارد که قاعدتاً با کمی جستجو در گوگل می‌توانید نمونه‌های آن‌ها را بیابید (به نظرم کلمات کلیدی Management Consultant Competency و Framework برای شروع مناسب هستند).

یک نمونه‌ی این نوع Framework‌ها را هم می‌توانید در این‌جا ببینید:

Competency Framework for Certified Management Consultants

این چارچوب را CMC کانادا ارائه کرده (ضمناً در کل با جستجوی Certified Management Consultants می‌توانید مطالب خوب دیگری هم پیدا کنید).

به هر حال، ادبیات مشاوره مدیریت بسیار توسعه پیدا کرده و با کمی جستجو می‌توانید بسته به نیاز و دغدغه‌ی خودتان، مطالب بسیاری را در این زمینه پیدا کنید.

پیش‌نوشت یک: این متن را در جواب کامنت زینب (زیر مطلبِ زندگی در لحظه) نوشتم. خواستم در حد جواب تبریک سال نو باشد؛ اما کمی طولانی‌تر شد. ببخشید.

پیش‌نوشت دو: متن را بدون بازخوانی نوشتم. خطاهای شکلی و محتوایی احتمالی‌‌اش را ببخشید. ضمناً از رسمی بودن سبک نگارش هم عذر می‌خواهم. خواستم مثل اغلب اوقات، محاوره‌ای بنویسم. دیدم رفت و برگشت دائمی بین نقل قول‌های رسمی و جمله‌های محاوره‌ای، متن را تکه تکه و ناپیوسته می‌کند؛ ناگزیر، از سبک محاوره فاصله گرفتم.

***

زینب عزیزم.

ممنونم به خاطر وقتی که گذاشتی و پیامی که نوشتی و به‌طور خاص، سلیقه‌ای که در انتخاب قسمت زیبایی از کتابِ «قمار عاشقانه» به خرج دادی.

و خوشحالم از این که به اشاره‌ی خودت در این‌جا و بنا به نوشته‌ات در وبلاگت، آغاز سال برای تو، با مرورِ سیر و سلوک مولوی از زبان دکتر سروش شروع شد. کم نیستند منتقدان سروش که با وجود تمام طعنه‌ها و گزندها، جرأت نمی‌کنند در مولوی‌شناسی او تردید کنند.

گمان نمی‌کنم کتابی از دکتر سروش منتشر شده باشد که نخونده باشم؛ و البته در مورد سخنرانی‌هایی که در قالب نوشته در نیامده، متأسفانه، چنین ادعایی ندارم.

دلم می‌خواست درباره‌ی ایشان، بیشتر و جدی‌تر و صریح‌تر بنویسم؛ اما به نظرم در این دوران که سیاست‌بازان و خودنوازان، تیغ در دست، به جان تک تک گل‌های باغ اندیشه و هنر این سرزمین افتاده‌اند و جز هرزه گیاهان، چیز چندانی در این زمین نمانده، منصفانه نیست که ما هم، حتی اگر اختلاف دیدگا‌ه‌هایی با بزرگان داریم، با طرح صریح آن‌ها، با غارت‌گران فکر و فرهنگ، همراه شویم.

با الهام از حافظ می‌توانم بگویم، وقتی که «پرده‌داران» با شمشیر آخته به «حریم حرم» تاخته‌اند و «مقیمی» در این «حرم» نمانده، این‌که ما هم با حرف‌ها و نقدهای خود، به خاری در مسیر این آسیب‌دیدگان تبدیل شویم، شرط انصاف نیست.

به همین علت، ترجیح می‌دهم در حد چند جمله، بسیار کوتاه و سریع، از کنار این بحث بگذرم و عبور کنم:

آشنایی من با دکتر سروش، به واسطه‌ی دکتر شریعتی شروع شد و چون شنیده بودم که سروش، نقدهایی بر دیدگاه شریعتی دارد، به سراغ کتاب «فربه‌تر از ایدئولوژی» رفتم.

آن زمان، هنوز آن‌قدر دل در گرو شریعتی داشتم؛ به همین علت، سروش را نسبت به او، سخت‌گیر و تلخ دیدم و حرف‌هایش چندان بر دلم ننشست.

مدتی، شاید چند سال، گذشت که احساس کردم حرف سروش را بهتر می‌فهمم و مدتی بیشتر لازم بود تا احساس کنم که سروش، با وجود گلایه‌ای که از پوشاندن لباس تنگ ایدئولوژی بر پیکر دین دارد، خود در کار پوشاندن لباس تنگ و مندرس معنا، بر تنِ فربهِ عالم هستی است. لباس معنا، وقتی از ظرفِ تنگِ ذهنِ انسان برخاسته باشد، قطعاً به سادگی بر پیکر بزرگ کائنات – که در زمان و مکان گسترده است – نمی‌نشیند و خیاط را خجل می‌کند.

من با دانش کلام جدید – توصیفی که سروش درباره‌ی سبک نگاه و حوزه‌ی فعالیت خود به کار می‌برد – بیگانه‌ام و قضاوت من درباره‌ی سروش، قاعدتاً موضع یک خواننده‌ی عام محسوب می‌شود.

اما در حد خودم، سروش را با صفتِ «متین» می‌شناسم و توصیف می‌‌کنم. چه در بیان آراء خودش و چه در رویارویی با آراء مخالفان و منتقدان.

«انصاف» را هم صفت دیگرش می‌دانم. در حدی که گاهی فراتر از تحمل امثال ماست. در نقدِ نقدی که بر او درباره‌ی یکی از سخنرانی‌های اخیرش گفته شده بود، به زیبایی می‌گفت (نقل به مضمون): آن‌ها که تصویر برخی را در ماه دیده‌اند، با آن‌ها که تصویر ایشان را در چاه می‌بینند، تفاوتی ندارند و هر دو از سرچشمه‌ی تعصب آب می‌خورند. انسان‌ها را باید در آینه‌ی زمین و زمان خود دید؛ نه در چاه و نه در ماه.

و این نوع نگاه، به گمان من، با وجود منطق محکمی که دارد، از ظرفیت تصور و تحمل بسیاری از ما خارج است.

در بین کتاب‌هایش، اگر قرار باشد کتابی را به کسانی با دغدغه‌های مشابه خودم توصیه کنم، تفرج صنع است که بر محور اخلاق، صنعت و علوم انسانی شکل گرفته و در آن، موضوعاتی مانند ادراک، شناخت‌شناسی و نیز هویت تاریخی و اجتماعی علم را بررسی کرده است. فکر می‌کنم حتی کسی که با او هم‌رأی و هم‌نظر نباشد، هم‌چنان می‌تواند اندوخته‌ی مناسبی از مطالعه‌ی آن برای خود برگیرد (اگر چه مانند قمار عاشقانه، خواندنِ سریع آن ممکن نیست).

اما از این‌ها که بگذریم، اگر بخواهم صادقانه بگویم، گاهی در دل با خودم فکر می‌کنم که سروش، برای من، نماد شکاف میان نوخواهی و نوجویی است: نوخواهی که نوجویی را وانهاده و رها کرده است.

منظورم از نوخواهی، نگرشی است که در آن، به تازه شدن ارج می‌گذارد و دنبال نو شدن در هر لحظه است.

سروش، به باور من، این نو شدن را بسیار می‌پسندد و بارها به شکل‌های مختلف تحسین می‌کند. از جمله در همین قمار عاشقانه (بخش خنده‌ی نَمَکینِ خداوند) چنین می‌گوید:

«به تأکید باید گفت، نو شدن عیدانه، به معنای دقیق کلمه در بیرون وجود آدمی اتفاق نمی‌افتد و تا کسی از درون، نو و تازه نشود، دنیای بیرون او هم تازگی نخواهد یافت. نو شدن درونی، حاصل فرایندی طولانی و گاه تلخ است، آن گاه، شیرینی‌هایی که پس از تلخی‌ها و کام‌یابی‌هایی که پس از ناکامی‌ها برای سالک منتظر پیش می‌آید، شایسته‌ی عید دانستن است.»

در کنار این نوخواهی، من نوجویی را به معنای اقدام برای یافتن اندیشه‌ها و نگاه‌های نو به‌کار می‌برم. البته این کار، بسیار دشوارتر از نوخواهی است؛ چون گاهی لازم می‌شود تمام چارچوب‌های ذهنی قبلی و باورهای پیشین را به دور بریزیم. به بیان دیگر، جرأت کنیم پا را از زمینی که در آن جای پا محکم کرده‌ایم، برداریم و سپس بر نقطه‌ی دیگری بگذاریم؛ یا طناب باورهای قبلی را – با همه‌ی بیمی که از سقوط داریم – رها کنیم، به ارزیابی باورهای نو و جستجوی سرزمین‌های تازه بپردازیم.

این‌جا، دلم می‌خواهد از همان عنوان قمار که مولوی گفته و سروش از او وام گرفته استفاده کنم. این بازیِ بازآموزی و نوجویی، ابتدا با دور ریختن کهنه‌ها آغاز می‌شود. نمی‌توانی بگویی در انبار ذهن خودم، همه‌ی چارچوب‌های قبلی را نگه می‌دارم و البته به دنبال نو هم می‌گردم؛ هر وقت پیدا کردم، این‌ها را بیرون می‌ریزم و آن‌ها را انبار می‌کنم.

اول باید ذهن را کمی خالی کرد، تا چشم بتواند چیزهای تازه را ببیند و گوش، حرف‌های تازه را بشنود.

گاهی با خودم فکر می‌کنم، بسیاری از آن‌ها که در دوران جوانی و میانسالی، نوخواه و نوجو هستند، نوخواهی را با خود به دوران کهنسالی‌شان می‌برند؛ اما ناگزیر از جبرِ طبیعت انسانی، شانه‌هایشان زیر بار سنگین نوجویی بازمی‌ماند و به ناچار، آن را در میانه‌ی راه، جایی بر زمین می‌گذارند.

حاصل این می‌شود که احساس می‌کنی، در عده‌ای از بزرگان، از جایی به بعد در مسیر زندگی، ردّ نوخواهی در کلام باقی می‌ماند، اما نشانه‌های نوجویی به تدریج از ذهن‌شان رخت می‌بندد.

البته کم نیستند آن‌هایی که از همان دوران جوانی، چشم‌بند ایدئولوژی را بر چشم می‌گذارند و صُمّ بُکم، به اراده‌ی چرخ روزمرگی‌های زندگی می‌چرخند و مسیر گهواره تا گور را طی می‌کنند. موضوع حرف من، کسانی است که چشم باز کرده‌اند و «خواستن و جستن نواندیشی و نو شدن» را به عنوان بخشی از مأموریت‌های زندگی خود تعریف کرده‌اند.

فکر می‌کنم این ویژگی، سرنوشت ناگزیر بسیاری از ماست و به همین خاطر، باید پیش از آن‌که به سن کهولت برسیم، آن‌قدر بار برداریم که بینایی چشم‌ ذهن‌مان برای گذران دوران کهنسالی – اگر به آن دوران رسیدیم – کفایت کند.

در این باره می‌شود، بسیار گفت و نوشت، اما بر اساس آن‌چه در اوایل این نوشته گفتم (ماجرای گلستان و علفزار فرهنگ و اندیشه) ترجیح می‌دهم، به مثالی سطحی و کوچک اکتفا کنم.

فصل تأویل در مثنوی را در همین کتاب قمار عاشقانه در نظر بگیر. سروش پس از اشارات مکرر و استفاده از همه‌ی ابزارهای استدلالی و زبانی، سه دسته تأویل را – با اشاره‌ به گفتار مولوی – رد می‌کند: تأویل های زبان‌شناسانه (تفسیر به خاطر درک ناقص آدمی از رابطه‌ی لفظ و معنا)، تأویل‌های روان‌شناسانه (برای گریز از امر شده‌ها و نهی شده‌ها) و تأویل‌های خردشناسانه (چون عقل انسان چیزی را محال می‌شمارد، متن را به شکل دیگری تفسیر می‌کند).

او پس از این بحث طولانی، نهایتاً به مثالی کلاسیک در دفاع تأویل می‌پردازد و می‌گوید: «وقتی می‌خواهی برای کودکان از زناشویی بگویی، چون نمی‌توانی همه‌ی ذوق آن را تصویر کنی، آن را به شیرینی حلوا و امثال آن توصیف می‌کنی.»

در همین کتاب و نه در جایی دیگر، در صفحات نخست، یک تأویل شگفت را از مولوی نقل می‌کند و خود هم بر آن صحه می‌گذارد که اگر آن را ترکیب خطاهای زبان‌شناسی، روانشناسی، خردشناسی در نظر نگیریم، لااقل می‌توانیم بگوییم با نوعی «بسط تحمیلی متن» مواجه هستیم:

سروش می‌گوید:

خداوند که به پیامبر می‌گفت: «قل» (مثلاً در قل هو الله احد) معنایش این بود که بگو و باز هم بگو و هیچ‌گاه از خالی شدن نترس. برای این‌که تو به دریا وصلی.

و از مولوی هم نقل می‌کند:

امرِ «قُل» زین آمدش کای راستین

کم نخواهد شد بگو دریاست این

این شکل عنان‌گسیخته‌ از بسط معنا و بی‌وفایی به گوینده (که هم در سروش و هم در مولوی نمونه‌های فراوان دارد) به گمانم گاه می‌تواند جفا به گوینده باشد (مگر این‌که در دل خود، بر این باور باشیم که ما نیت گوینده را درست مانند خود او می‌دانیم و قبض و بسط حرف‌های او بر اساس قضاوت ما، در حیطه‌ی اختیارمان است).

البته مثالی که مطرح کردم، بسیار پیش پا افتاده است و مناسب‌ترین مثال نیست؛ اما اشاره به آن، از جهت سادگی و نیز این‌که از همین کتاب قمار عاشقانه‌ی مورد بحث‌مان انتخابش کرده‌ام، شاید قابل دفاع باشد.

به هر حال، تردیدی ندارم که آثار سروش نیز هم‌چون شریعتی، مستقل از مفاهیم مطرح شده در آن‌ها، از نظر ادبی ارزشمندند و به طور خاص، می‌توانند برای گسترش دامنه‌ی واژگان، بسیار مفید باشند. چه بسا که مرور و بازخوانیِ شیوه‌ی گفتار او، طعم و رنگ متانت را نیز به سبک گفتار و نوشتار ما بیفزاید.

و البته در خلوت خودم، هنگام داوری درباره‌ی سروش، اشاره‌ی او به بحث رازداری و روشنفکری دینی را هم به خاطر می‌آورم که با تکیه بر غزالی و مولوی، به «نظریه‌ی غفلت» اشاره می‌کند و می‌گوید:

همه‌ی مردم در غفلت‌اند. زندگی ما بیشتر بر مدار جهل ماست تا بر علم ما. اگر این غیبت و غفلت برخیزد، جهان به هم می‌خورد:

سرّ پنهان است اندر زیر و بم

فاش اگر گویم جهان بر هم زنم

سروش نیز هم‌چون شریعتی، خود را روشنفکر دانسته و می‌داند و «رازدانی و رازداری» را یکی از ستون‌های روشنفکری می‌شمارد. از قرائن چنین به نظرم می‌رسد که این هر دو، آگاهانه یا ناآگاهانه، سخت بر این پایه پافشاری کرده‌اند.