کتاب کانکتوگرافی

اخیراً کتاب جهان‌های واگرا (Divergent Worlds) نوشتهٔ آمیتاو آچاریا و منجیت پاردسی رو که انتشارات دانشگاه ییل منتشر کرده خوندم.

احتمالاً شما هم از این جور کتاب‌ها زیاد دیدید که نویسندگانش یک ادعا و حرف اصلی (centeral thesis) دارن و در موردش چندصد صفحه می‌نویسن و مثال می‌زنن و نکته‌ها و اشاره‌های فراوانی رو مطرح می‌کنن. در عین این‌که اون مثال‌ها و اشاره‌ها جالبه، اما باعث نمی‌شه فرض اصلی کتاب رو بپذیرید. کتاب جهان‌های واگرا – به قضاوت من – نمونهٔ خوبی از این دست کتاب‌هاست.

خرده‌نکات جالبی دربارهٔ تاریخ روم، چین و هند داخلش بود. اما کلیت کتاب و منطق نویسندگانش رو اصلاً نپسندیدم. و حتی به‌نظرم شاید اگر در دوران دوم ترامپ نبودیم، این کتاب یا اصلاً منتشر نمی‌شد، یا خونده نمی‌شد.

به دو علت دوست داشتم در مورد این کتاب چند خط بنویسم. یکی این‌که بگم چرا دوستش نداشتم (چون به‌نظرم ضعف تحلیلی که در این کتاب هست رو در جاهای دیگه هم زیاد می‌بینیم و ارزش داره بهش اشاره بشه). و دوم این‌که شاید لابه‌لای اون چند خط، بهانه‌ای جور بشه که به دو سه تا اصطلاح مفید و پرکاربرد هم اشاره کنم (مشخصاً الان توی ذهنم دو اصطلاح هژمونی و نظم جهانی پررنگه).

چه کسانی دربارهٔ نظم جهانی حرف می‌زنند؟

اصطلاح «نظم جهانی / world order» و مشتقات آن نظیر «نظم نوین جهانی / new world order» از جمله اصطلاحاتی هستند که رسانه‌های ما از آن اشباع شده‌اند. به همین علت، بسیاری از ما حس خود را به آن‌ها از دست داده‌ایم و مانند واژه‌ای روزمره از کنارشان می‌گذریم؛ بی‌ آن‌که به معنای آن‌ها فکر کنیم.

در سطح جهان، نام متفکران بزرگی با اصطلاح «نظم جهانی» گره خورده است. هنری کیسینجر، فرانسیس فوکویاما، فرانسیس گاوین، جورج سورنسن و ریمون آرون، از جمله افرادی هستند که دربارهٔ نظم جهانی زیاد صحبت کرده‌اند (+/+/+/+/+).

در ایران با مرور سایت‌های خبری و خبرگزاری‌ها به‌نظر می‌رسد اصطلاح نظم جهانی بیشتر از هر گروه دیگر، مورد توجه ائمه‌ی جمعه بوده است. خبرگزاری‌های رسمی در سال‌های اخیر سخنرانی‌ها و تحلیل‌های امام جمعه سمنان، امام جمعه ساوه، امام جمعه سبزوار، امام جمعهٔ موقت دیر، امام جمعهٔ چهاردانگه، امام جمعهٔ قیدار، امام‌جمعهٔ لاهیجان، امام جمعهٔ اهواز و ده‌ها امام جمعهٔ دیگر را دربارهٔ نظم جهانی و آیندهٔ آن منتشر کرده‌اند (+/+/+/+/+/+/+).

کمی دربارهٔ کلمهٔ نظم

کلمهٔ‌ «نظم» در ترکیب «نظم جهانی» به‌معنای نوعی «ساختار، روابط و قواعد نسبتاً باثبات» است. کلمهٔ نظام (در نظام‌های سیاسی) و نظامی بودن (در اشاره به ساختارهای منظم و خشک و مکانیکی ارتش‌ها) هم همین‌‌ جنس از معنا را در خود دارد.

بنابراین، به بیانی بسیار ساده، اگر دنیا را به یک مهمانی تشبیه کنیم، نظم جهانی اشاره به چیدمان و ترتیباتی دارد که مهمان‌ها برای حضور در مهمانی جهان برای خود پیدا کرده‌اند:

• این که چه کسانی بالا و پایین مجلس بنشینند
• این که هر کس دور کدام میز بنشیند و با چه کسان دیگری هم‌نشین باشد
• این که میزها، تریبون و صحنهٔ سخنرانی کجاست و به چه ترتیبی در اختیار چه کسانی قرار می‌گیرد
• این‌ که امنیت جلسه چگونه تأمین می‌شود و …

این وضعیت نسبتاً با ثبات در مهمانی را می‌توانید با «بی‌نظمیِ ابتدای مهمانی» (که هنوز خیلی از مهمان‌ها نرسیده‌اند، تکلیف برنامه مشخص نیست و معلوم نیست جا و جایگاه هر کس کجا خواهد بود) و «هرج‌و‌مرج در میانهٔ مهمانی» (وقتی چند مهمان با هم درگیر می‌شوند، زد و خورد اتفاق می‌افتد، عده‌ای کنار می‌نشینند و عده‌ای طرف یکی از طرفین را می‌گیرند و برخی در پی جدا کردن دو طرف دعوا هستند) مقایسه کنید.

نظم جهانی از چه زمانی مورد توجه قرار گرفت؟

توجه به نظم جهانی و استفاده از این اصطلاح به اوایل قرن بیستم بازمی‌گردد. کاملاً واضح است که قبل از آن، چنین دغدغه‌ای، به این شکل و در این مقیاس وجود نداشته و نمی‌توانسته وجود داشته باشد.

تا حوالی قرن شانزدهم و هفدهم میلادی، حکومت‌ها نظم و امنیت را بیشتر یک مفهوم داخلی و منطقه‌ای می‌دیدند. یعنی حاکمان هر کشور، نهایتاً در این فکر بودند که در قلمرو خودشان نظم و امنیت برقرار باشد و از جانب همسایگان تهدید نشوند. و نهایت نگرانی‌شان این بود که شعله‌های جنگ و درگیری‌هایی که بین همسایگان در می‌گیرد، سرزمین آن‌ها را گرفتار خود نکند.

انقلاب صنعتی به‌تدریج فضا را تغییر داده و قدرت و دسترسی کشورها را افزایش داد. این روند در قرن هجدهم و نوزدهم شکل گرفت و در قرن بیستم، شتاب روزافزون پیدا کرد. با گسترش صنعت و پیشرفت تکنولوژی، به‌نظر می‌‌رسید که همهٔ کشورها بر سر «یک سُفره» یعنی «کرهٔ زمین» نشسته‌اند و جنگ جهانی اول هم نشان داد که اگر کشوری در هر نقطه از این کرهٔ خاکی تصمیم بگیرد برای دیگران دردسر بسازد، می‌تواند چنین کند. هواپیما، خودرو، کشت‌های اقیانوس‌پیما، سلاح‌های نظامی، ابزارهای تماس و ارتباط، همگی زمینه‌ای ایجاد کرده بودند که دنیا کوچک‌تر شود (جنگی را در نظر بگیرید که در آن کشورهایی مثل ژاپن و فرانسه در یک جبهه باشند. چنین چیزی برای کسی که در قرن شانزدهم یا هفدهم زندگی می‌کرده غیرقابل‌تصور است).

در این شرایط بود که در دوران جنگ جهانی اول و سال‌های پس از آن کم‌کم این سوال مطرح شد که «نظم جهان را چگونه باید حفظ کرد؟ چه باید کرد که دنیا هر روز گرفتار جنگ و درگیری نباشد و کشورها برای یکدیگر دردسر درست نکنند؟»

آن دوران هنوز جواب مشخصی برای این سوال وجود نداشت. اما مفهوم «نظم جهانی» به‌تدریج پیش چشم همه قرار گرفته و توجه سیاستمداران، صاحب‌نظران و تحلیل‌گران را به خود جلب کرده بود.

این چند جمله را در سخنرانی وودرو ویلسون، رئيس‌جمهور آمریکا در سال ۱۹۱۹، ببینید (+):

…the world has turned a corner that it will never turn again. The old order is gone, and nobody can build it up again.

… America and her determinations now constitute the balance of moral force in the world

… Pick up the great volume of the treaty…  It is a thick volume, containing the charter of the new order of the world…

… see how the whole world turns with outstretched hands to this blessed country of ours and says, “If you will lead, we will follow.” God helping us, my fellow countrymen, we will lead when they follow…

ویلسون پس از این‌که می‌گوید نظم قدیمی دنیا از بین رفته و دیگر بازنمی‌گردد. دربارهٔ نظم جدیدی برای جهان حرف می‌زند و کمک به ایجاد این نظم را بخشی از وظیفهٔ اخلاقی و الهی آمریکا می‌‌داند.

ویلسون توضیح می‌دهد: «دنیا دستانش را به سوی ما دراز کرده و می‌گوید: اگر شما رهبری را در اختیار بگیرید، ما دنبال‌تان خواهیم آمد.» و در ادامه می‌گوید: هم‌وطنان من، خداوند به ما کمک می‌کند. ما راه را نشان می‌دهیم و آن‌ها دنبال‌مان خواهند آمد.

استفاده از اصطلاح «نظم جهانی» تقریباً از آن دوران در متن‌ها، سخنرانی‌ها و نظریه‌پردازی‌ها آغاز می‌شود.

البته این به آن معنا نیست که به‌کارگیری این اصطلاح ناگهانی و بدون پیش‌زمینه بود. ویلسون در نخستین روزهای سال ۱۹۱۸ بیانیه‌ای ۱۴ ماده‌ای صادر کرده بود که چارچوبی برای پایان دادن به جنگ و ایجاد صلح پیشنهاد می‌کرد (+):

با وجودی که کلمهٔ «نظم جهانی» یا هم‌خانواده‌های آن در این متن به‌کار نرفته، حال‌و‌هوای آن نشان می‌دهد که شکل‌گیری نوعی نظم بین‌المللی، یکی از دغدغه‌های سیاستمداران آن دوران بوده است.

این نکته خصوصاً در چند بند اول بیانیه و بند آخر آن به‌ چشم می‌خورد. ویلسون پیشنهاد می‌کند کشورها به جای توافق‌های مخفیانه،‌ به سراغ دیپلماسی باز و آشکار بروند. همه همکاری کنند تا کشتیرانی در آب‌های آزاد بدون دردسر انجام شود. از موانع موجود در تجارت بین‌الملل کاسته شود و در نهایت (در بند ۱۴) پیشنهاد می‌کند نهادی بین‌المللی و فراگیر (با توصیف: general association of nations) شکل بگیرد که امنیت جمعی، استقلال سیاسی و تمامیت ارضی تمام دولت‌های کوچک و بزرگ را در قالب تعهدات متقابل تضمین کند.

ادامه دارد…

از دورانی که گاه و بی‌گاه، بخش‌هایی از کتاب #کانکتوگرافی پاراگ خانا رو نقل می‌کردم مدت نسبتاً زیادی (در حدود یک‌سال یا بیشتر) می‌گذره.

برای کسانی که اون سلسله مطالب رو یادشون نیست، عنوان مطالب قبلی رو دوباره تکرار می‌کنم:

• نگاهی تازه به جغرافیای جهان
• پل‌هایی به جای دیوار
• یکپارچگی عمودی و یکپارچگی افقی
• آمادگی برای زندگی در جهانی با یکپارچگی افقی
• مگاترندها (ابر روندها) در جهان امروز
• سرنوشت همه‌ی دیوارهای جهان

بحث کانکتوگرافی از این نظر برای من جذاب بود و هست که ساختار جهان جدید رو بهمون یادآوری می‌کنه. عمداً از اصطلاح «یادآوری» استفاده می‌کنم. چون فکر می‌کنم همه‌ی ما به نوعی تغییرات ساختار قدرت و حاکمیت در جهان رو تجربه کرده‌ایم و می‌کنیم؛ اما گاهی لازمه نویسندگان و متفکرانی پیدا بشن و این تغییرات رو به شکلی شفاف و چارچوب‌دار، دوباره در پیش چشمان ما ترسیم کنند. کاری که به گمان من، پاراگ خانا در اون موفق بوده.

این قصه‌ی نامکرر کانکتوگرافی، در ذات خود یک قصه بیش نیست و اون این‌که: دنیای امروز، از معیارهای جغرافیای سنتی فاصله‌ی بسیاری گرفته و مرزها و قلمروها، دیگه به شکل فیزیکی سابق قابل تعریف و تشخیص نیستند.

با تمام احترامی که ما ایرانیان برای آرش کمانگیر قائل هستیم، جهان امروز قواعد دیگری داره و دیگه اگر آرش جان خودش رو هم در تیر بکنه، حتی به اندازه‌ی سانتی‌متری هم نمی‌تونه مرز ایران و توران رو جابجا کنه.

در عوض، بسته‌های داده (Data Packets) که لحظه به لحظه انسان‌ها و سازمان‌ها و نهادها و بانک‌ها و مشتریان و اشیاء رو به همدیگه وصل می‌کنن، مرزهایی سیال رو بنا کرده‌ان که مرزبانی به شیوه‌ی کهن، برای حفظش چندان کارآمد نیست.

ضمن این‌که در دوران کهن، وظیفه‌ی اصلی مرزبانان، حفظ دیوارهایِ سر بر کشیده‌ی میان قلمروها بود و امروز، مأموریت اصلی این گروه، حفظ پل‌ها و جریان‌های ارتباطی میان شرکت‌ها، سازمان‌ها، شهرها و کشورهاست.

اهمیت زنجیره تأمین

پاراگ خانا تأکید می‌کنه که به تدریج، با افزایش حجم و ظرفیت کانال‌های ارتباطی در جهان، تقریباً هر کس هر چیزی رو در هر جایی عرضه کنه، می‌تونه اون رو به دست هر کسی که در هر جای دیگه‌ای تقاضای اون رو داره، برسونه.

در واقع، اصالت بر وصل بودن و دسترسی داشتن و تأمین‌شدن است؛ مگر این‌که بخش‌هایی از جهان، خواسته یا ناخواسته از این پیوستگی و دسترسی و زنجیره‌ی تأمین، حذف شده و کنار گذاشته بشن.

بنابراین اعمال حاکمیت به‌اندازه‌ای امکان‌پذیره که اتصال به گره‌های اقتصادی و به عبارت دیگر حفظ جایگاه در زنجیره‌ی جهانی تأمین، عملی و امکان‌پذیر باشه.

این اتفاقی نسبتاً جدید محسوب می‌شه و در چند قرن قبل، بین این حاکمیت و حضور در زنجیره‌ی تأمین رابطه‌ای تا این حد جدی برقرار نبود.

با این فرض، در کنار دولت‌ها، بازیگران جدیدی هم به جغرافیای سیاسی جهان اضافه شده‌اند: بازیگرانی که قدرت داشته باشند روی زنجیره‌ی جهانی تأمین، تأثیر بگذارند.

خانا در کتاب خودش، از دو اصطلاح Market Regulations و Market Authorities استفاده می‌کنه. در واقع کسانی که برای بازارها قانون وضع می‌کنن (چه رسمی و چه غیررسمی) و نیز کسانی که بر بخشی از بازارها حاکمیت دارن در کنار حاکمان سنتی (دولت‌ها) می‌تونن روی جغرافیای جهان تأثیر بذارن.

اینستاگرام صرفاً یک شبکه‌ی اجتماعی دیجیتال به‌نظر میاد، اما در واقع حاکمیت بر بخشی از Information Market و البته Communication Market رو در اختیار داره. به همین خاطر، با قانون‌های خودش که ظاهراً خیلی محلی و محدود به‌نظر می‌رسن (مثلاً با تعیین ساز و کار ریپورت شدن و بلاک شدن و مسدود شدن اکانت‌های گروه‌ها و اشخاص سیاسی و نظامی در جهان) به سادگی بخشی از زنجیره‌ی تأمین اطلاعات رو در اختیار گرفته و مدیریت می‌کنه.

با این مثال، خواستم یادآوری کنم که زنجیره‌ی تأمین صرفاً به انرژی و مواد اولیه و نیروی انسانی محدود نیست و پول و اطلاعات و اخبار و مواردی از این دست رو هم در بر می‌گیره.

جابجایی انسان‌ها

زنجیره‌ی تأمین دیگه‌ای هم در دنیا شکل گرفته و پیوسته در حال تقویته و اون، زنجیره‌ی تأمین منابع انسانیه.

خانا اشاره می‌کنه که در سال‌های ۱۹۶۰ حدود ۷۰ میلیون نفر در سراسر جهان، در جایی خارج از کشور خودشون مشغول زندگی و کار بودن. اون تأکید می‌کنه که این عدد در زمان نگارش کتاب‌ (۲۰۱۶) به حدود ۳۰۰ میلیون رسیده و به سرعت در حال افزایشه.

افرادی که از کشوری به کشور دیگه می‌رن، جریان‌های جدید اطلاعاتی ایجاد می‌کنن و انتظارات و مطالبات رو به سادگی از نقطه‌ای به نقطه‌ی دیگه منتقل می‌کنن. ضمن این‌که هر چقدر برخی نواحی در جذب انسان‌ها از نواحی دیگه قوی‌تر عمل کنن، دسترسی دست اول و بهتری به فرهنگ و مکانیزم تحلیل و تصمیم‌گیری نواحی دیگه پیدا می‌کنن و قدرت سیاست‌گذاری و اثرگذاری‌شون روی مبداء مهاجرت، افزایش پیدا می‌کنه.

مهاجرت افقی در کنار جابجایی عمودی

در گذشته فرض بر این بود که حجمِ غالبِ جابجایی و مهاجرت، از جنوب به شمال هست (جنوب اقتصادی به شمال اقتصادی. یعنی از کشورهای کمترتوسعه‌یافته به قطب‌های توسعه در جهان).

اما مهاجرت افقی هم در سال‌های اخیر افزایش پیدا کرده. جابجایی افراد بین کشورها در یک منطقه‌ی جغرافیایی (مثلاً بین کشورهای حاشیه‌ی جنوبی خلیج فارس یا بین شمال و جنوب خلیج فارس) و همین‌طور بین کشورهای آسیای جنوب شرق، نمونه‌‌هایی از مهاجرت افقی محسوب می‌شه تبعات و نتایجش، با مهاجرت عمودی (مثلاً از ایران به آمریکای شمالی یا اروپای غربی) متفاوته.

این موضوع به شکل مستقل قابل بحثه. اما به نظرم الان پرداختن بیشتر به اون، اصل صحبت ما رو به حاشیه می‌کشونه.

توسعه شهرنشینی و افزایش دسترسی به زنجیره توزیع جهانی

نکته‌ی دیگه‌ای که پاراگ خانا بهش می‌پردازه، مهاجرت از روستاها به شهرها و توسعه‌ی شهرنشینیه. خانا به نقل از Neil Brenner می‌گه در قرن پیش رو، سطحی از کره‌ی زمین که تحت پوشش بافت شهری قرار می‌گیره سه برابر می‌شه.

تحلیلی که خانا ارائه می‌ده اینه که با افزایش شهرنشینی، دسترسی به زنجیره‌ی تأمین جهانی (اطلاعات، پول، شغل، انتظارات و …) افزایش پیدا می‌کنه و هر چقدر اتصال مردم به زنجیره‌های جهانی بیشتر بشه، قدرت اعمال حاکمیت محلی کمتر میشه.

در واقع اگر دولت‌ها می‌تونستن به نواحی روستایی کمک کنن تا اون‌ها توسعه پیدا کنن و سبک زندگی‌ و الگوی انتظارات‌شون به سرعت به الگوی انتظار شهری تبدیل نشه، می‌تونستن کمی نرخِ مرگِ تدریجیِ الگوهای سنتیِ حاکمیتی رو کاهش بدن.

تجارت مهم‌تر است یا تولید ناخالص داخلی؟

واضحه که دو مفهوم تجارت میان کشورها و تولید ناخالص داخلی کشورها، وابستگی‌هایی به هم دارن. اما مولفه‌های مستقلی هم وجود داره که معنای اون‌ها رو از هم متمایز می‌کنه.

بسیاری از ما عادت داریم که به تولید ناخالص داخلی و رشد اقتصادی (که بر اساس اون استخراج میشه) توجه کنیم. اما پاراگ خانا به نکته‌ی جالبی اشاره می‌کنه.

اون توضیح می‌ده که در آخرین موج رکود جهانی (۲۰۰۸ و ۲۰۰۹)، حجم تجارت پنج برابر بیشتر از تولید ناخالص داخلی آسیب دید. خانا معتقده که تغییر در سطح تجارت رو میشه مثل یک زلزله‌سنج در نظر گرفت که میشه به کمک اون شدت زلزله‌های اقتصادی رو برآورد کرد.

هر چقدر جغرافیای جدید مبتنی بر زنجیره‌ی تأمین، در دنیا قدرتمندتر میشه، تجارت بین بازیگران اقتصادی (دولت‌ها، شرکت‌ها، سرمایه‌گذاران، کسب و کارهای خصوصی، بازرگان‌ها) اهمیت بیشتری پیدا می‌کنه.

از طرف دیگه،‌ محدود کردن کانال‌های تجارت، به ابزاری قدرتمند برای برای لرزه انداختن بر پیکر اقتصادهای محلی تبدیل می‌شه.

کافیه به این نکته هم توجه کنید که هر چقدر تجارت در کشورها، بیشتر در اختیار دولتی‌ها و شبه‌دولتی‌ها قرار بگیره، قدرت پاسخ‌دهی سریع و چابکی و هوشمندی شبکه‌های تجاری هم کاهش پیدا می‌کنه. بنابراین، وقتی از طرف سایر قدرت‌ها، تحت فشار تجاری قرار می‌گیرن، سخت‌تر می‌تونن خودشون رو با شرایط جدید تطبیق بدن.

نقشه‌های دی‌فاکتو در مقابل دی‌ژوری

احتمالاً دو اصطلاح de facto و de jure رو شنیدین. de facto به معنای آن‌چه واقعاً هست و de jure به معنای آن‌چه به شکل رسمی قابل ادعاست (facto با fact هم‌خانواده است و jure هم با jurisdiction که به ادعاهای محکمه‌پسند اشاره داره).

یکی از زیباترین کاربردهای این دو اصطلاح رو من در نوشته‌ی پاراگ خانا دیدم.

اون توضیح میده که دو تا نقشه وجود داره: de facto map در مقابل de jure map.

de jure map اون نقشه‌ایه که سر کلاس‌های جغرافی درس می‌دن و توی دادگاه‌های بین‌المللی بهش استناد می‌کنن (همون دعواهای معروف ما که مثلاً خلیج فارس درسته و مراقب هستیم کسی خلیج خالی یا خلیج عربی به کار نبره و چند وقت یه بار گلّه‌وار به سمت یه کمپین غیرواقعی هدایت می‌شیم و petition پر می‌کنیم که گوگل اسم‌مون رو درست کنه و این جور بحث‌ها).

اما de facto map اون نقشه‌ایه که بر پایه‌ی زنجیره‌ی تأمین شکل می‌گیره. مهم نیست چین مواد اولیه‌ی کارخونه‌اش رو از چند هزار کیلومتر اون‌طرف‌تر تهیه می‌کنه. معدنی که چین استخراج می‌کنه و به کارخونه‌اش می‌بره، بخشی از نقشه‌ی واقعی‌ چین محسوب میشه. همین‌طور بازاری که چین می‌تونه محصولش رو بهش عرضه کنه، بخشی از خاک واقعی چینه.

حرفِ سخت و تلخی که مهمه همه‌ی ما به خاطر داشته باشیم اینه که دفاع از خاک و قلمرو کشور، نه با کلیک کردن و petition پر کردن انجام میشه نه با زحمتِ قابل احترام آرش کمان‌گیر.

هر یک از ما با تأثیری که روی زنجیره‌ی تأمین جهانی می‌گذاریم و با نقشی که در اون ایفا می‌کنیم، داریم بر تعیین مرزهای دی‌فاکتوی ایران اثر می‌گذاریم. مرزهای دی‌ژوری هر روز کم‌رنگ‌تر از دیروز می‌شن و به تدریج، جای خودشون رو نه در کتاب‌های جغرافیا، که در کتاب‌های تاریخ پیدا خواهند کرد.

#کانکتوگرافی

#قصه کتابهای من

پیش نوشت: تا‌کنون چند مرتبه به روایت بخش‌هایی از کتاب کانکتوگرافی پاراگ خانا پرداخته‌ام که همه‌ی آن‌ها برچسب #کانکتوگرافی دارند و به سادگی می‌توانید مجموعه‌شان را ببینید.

این را هم بگویم که ابایی نداشته‌ام تا هر از چندگاهی، کانکتوگرافی را بهانه کنم تا به حاشیه‌های مهم‌تر از متن – البته بر اساس قضاوت خودم – بپردازم و به همین علت، با وجودی که تا این لحظه، در این‌باره، کم ننوشته‌ام، هنوز از صفحه‌ی ۱۰ این کتابِ ۴۵۰ صفحه‌ای رد نشده‌ایم.

این بار هم، حرف‌هایم را با مقدمه‌ای خارج از متن آغاز می‌کنم و سپس به سراغ کتاب می‌رویم.

سرگرمی لحظه‌های استراحت

هر یک از ما، برای لحظات استراحت خود، کارها و سرگرمی‌هایی داریم که ممکن است در نگاه دیگران، پوچ و بی‌اهمیت، یا عجیب و بی‌خاصیت جلوه کنند.

یکی از سرگرمی‌های اوقات فراغت من، پیگیری اخبار مربوط به افراد و قبیله‌هایی است که از جامعه‌ی انسانی جدا افتاده‌اند.

برای شناختن و دیدن آن‌ها، کافی است عبارت Uncontacted People را در گوگل جستجو کنید. هم‌چنین اگر مانند من، می‌خواهید به پیگیری دائمی اخبار آن‌ها بپردازید، بهتر است در تنظیمات جستجو اعلام کنید که علاقه‌مند به خواندن اخبار هفته یا ماه اخیر هستید، تا به این شیوه، درباره‌ی این مردمانِ دیروز، کاملاً به‌روز بمانید.

در این‌جا چند تصویر از مربوط به یکی از آخرین افراد یک قبیله‌ی در حال انقراض را برایتان آورده‌ام:

منبع عکس‌ها: این‌جا و این‌جا و این‌یکی‌جا

نمی‌دانیم چرا این قبیله‌ها، تمایلی به ترک اعماق جنگل‌های آمازون و پیوستن به سایر انسان‌ها را ندارند.

شاید نخستین برخورد آن‌ها با غاصبان زمین‌ها و نابود‌کنندگان جنگل‌ها، خوش‌خاطره نبوده؛ و شاید هم، چنان به زندگی مستقل و داشته‌های قبیله‌ای خود مغرور بوده‌اند، که نیازی به تعامل با جهانِ خارج و بیگانگان (که من و شما و سایر انسان‌های روی کره‌ی زمین باشیم) پیدا نکرده‌اند.

اما هر چه بوده، این را می‌دانیم که امروز، فرو رفتن در لاک دفاعی و پنهان شدن در پشت دیوارهای طبیعی را ترجیح داده‌اند و به هر انسان دیگری که به آن‌ها نزدیک شود، با نیزه یا تیر و کمان حمله می‌کنند.

انجمن‌های خیریه‌ای وجود دارند که برای کمک به این‌ها اعانه جمع می‌کنند.

هم‌چنین اخیراً دولت برزیل، در اطراف این قبیله‌ی در حال انقراض که در عکس‌ها دیدید، حصاری کشیده تا هم گروه داخل حصار از نگرانیِ تهدیدِ بیگانگان خلاص شوند و هم انسان‌های بیرون، ناخواسته وارد قلمرو آن‌ها نشوند و جان‌شان – به بهانه‌ی تجاوز به حریم قبیله – در معرض تهدید قرار نگیرد.

حصار آن‌قدر گسترده هست که ظاهراً هر دو گروه (درونی‌ها و بیرونی‌ها) رضایت دارند و آرامش اندرونی‌ها و امنیت بیرونی‌ها، هر دو تأمین شده است.

بد نیست این را هم بگویم که عکس میانی از سه‌عکس بالا، چاهی است که این بازماندگان، حفر کرده‌اند و روی آن را می‌پوشانند و حیواناتی که هنگام عبور در آن می‌افتند، غذای آن‌ها را تأمین می‌کنند.

از این منظر می‌توان گفت این قبیله‌ی در حال انقراض و البته قبیله‌های دیگر مانند این‌ها، خودکفا هستند و برای تأمین ضروریات، نیازی به بیگانگان ندارند.

حالا که اصطلاح ضروری را به‌کار بردم، بر این نکته هم که پیش از این گفته‌ام و پس از این هم خواهم گفت تأکید کنم که:

تقسیم نیازهای زندگی به ضروری و غیرضروری، تقسیم زندگی به انسانی و حیوانی است. چون آن‌چه انسان را از سایر حیوانات متمایز می‌کند، میل به خلق و استفاده از غیرضروریات است. نه هنر، ضروری بوده و نه شعر؛ نه ادبیات و نه موسیقی؛ نه آرایش و نه زیبایی.

تجمل‌گرایی و میل به چیز‌های جمیل (زیبا)، ویژگی انسان‌ است و اگر نتوانیم فضایی ایجاد کنیم که هر کس به اندازه‌ی میل و شایستگی و زحمت و توانایی‌هایش، بتواند تجمل‌گرایی را تجربه کند، این ناتوانی و ضعف‌ماست، و نه تعالی و فراتر رفتن از پستی‌های دنیا.

چرا پیگیری این قبیله‌ها را دوست دارم و به‌طور خاص، چرا تصاویر این آخرین افرادِ یک قبیله‌ی درحالِ انقراض را پیش چشمان شما قرار دادم؟

چون فکر می‌کنم وجود این قبایل و انقراض آن‌ها، بیش از آن‌که یک پدیده‌ی جغرافیایی جذاب باشد، یک روایت تاریخی آموزنده از سرنوشت اقوامی است که تقابل را به جای تعامل انتخاب کرده و فرو رفتن در دنیای خودبافته را به فرا رفتن از مرزهای خودساخته ترجیح می‌دهند.

از این مقدمه‌ها و قصه‌سازی‌ها و عکس‌بازی‌ها که بگذریم، می‌خواهم چند جمله‌ای هم درباره‌ی یک اصطلاح زیبا که از پاراگ خانا آموخته‌ام حرف بزنم.

او گاهی اصطلاح جغرافیای کارکردی (Functional Geography) را در کنار یا در برابرِ جغرافیای سیاسی (Political Geography) و جغرافیای طبیعی (Natural Geography) و جغرافیای هندسی (Geometrical Geography)به کار می‌برد.

باز هم درباره‌ی جغرافیا

می‌دانم که قصه‌ی جغرافیا، به تعبیر حافظ، یک قصه بیش نیست و پیش از این هم این قصه را در نوشته‌های دیگر کانکتوگرافی گفته‌ام، اما برای آشنایی بیشتر با صفت‌های کارکردی و طبیعی و سیاسی، مناسب است آن را دوباره، به شکل دیگری، روایت کنم.

جغرافیا یا جئوگرافی، از ترسیم و شناختِ پیوندها و رابطه‌ها بر روی زمین (Geo + Graph) سخن می‌گوید.

در گذشته‌های دور، یعنی همان زمانی که نیاکان این قبیله‌های در حال انقراض، رشد و بالندگی را تجربه می‌کردند، رابطه‌ها بیشتر بر مبنای فاصله‌ی فیزیکی بود. البته پیوند نَسَبی و سَبَبی هم، شکل‌های دیگری از رابطه را می‌ساخت.

اما امروز، شما همسایه‌ی دیوار به دیوار خود را بیشتر می‌بینید، یا فلان خواننده و بازیگر یا فرزند فلان سفیر در فلان کشور را؟

در این چند روز، نوشته‌ی زیر چوب یک پلاکارد در یک تجمع را بیشتر دیده‌اید، یا آگهی پرداخت شارژ ماهانه بر دیوار مجتمع خود را؟

عجیب این‌جاست که آن نوشته را، شاید فرد دیگری که یکی دو ردیف جلوتر در همان جمعیت، نشسته بوده، ندیده و نخوانده باشد.

این‌جاست که وقتی از جئوگرافی یا ترسیم رابطه‌های روی زمین حرف می‌زنیم، جغرافیای هندسی (بر مبنای فاصله‌ی فیزیکی ما از یکدیگر)، داده‌های چندانی در اختیارمان قرار نمی‌دهد.

چنان‌که متوسط فاصله‌ی من با خوانندگان دائمی این نوشته‌ها، چند صد کیلومتر است.

اما اگر جغرافی‌دان، در نقشه‌ی خود، من و شما را دور از هم ترسیم می‌کند، این واقعیت رابطه‌ی ما نیست؛ بلکه ضعفِ روشِ ترسیمی اوست.

وقتی از جغرافیای کارکردی صحبت می‌کنیم، منظورمان توجه به گراف‌های ارتباطی در زمین است که کارکرد مشخص دارند و بودن یا نبودنشان، می‌تواند موجب کاهش یا افزایش عملکرد در برخی‌حوزه‌ها یا تغییر ماهیت در حوزه‌های دیگر باشد.

به عنوان یک مثال بسیار ساده، این دو رویداد را مقایسه کنید:

• امروز دوست‌تان در اینستاگرام شما را بلاک می‌کند
• همین امروز، همسایه‌تان، به ضخامت دیوار میان خود و شما می‌افزاید

سوال این‌جاست که کدام یک را باید یک تغییر جغرافیایی حساب کرد؟

واقعیت این است که تغییر نخست، جغرافیایی‌تر از تغییر دوم است، چون روی رابطه‌های موجود بر زمین، تأثیر گذاشته است.

به شکل گسترده‌تر، محدودسازی دسترسی به تلگرام، یک تغییر جغرافیایی بزرگ در کشور ما محسوب می‌شود. معادل آن را در هزار سال قبل، می‌توان آمدن یک زلزله یا سیل مخرب دانست که برخی پل‌های میان روستاها و جاده‌های میان شهرها را نابود می‌کرده و ارتباط را دشوارتر می‌کرده است.

درک مفهوم کارکرد، تابع دانش و نگرش ماست

اجازه بدهید‌ باز هم در این میانه، به سراغ همان قوم در حال انقراض برویم که در ابتدای بحث، اشاره‌ای به آن‌ها داشتم.

اگر یکی از آن‌ها را به شهر بیاوریم و در همه جا بگردانیم، چه چیزی را خواهند دید و خواهند فهمید؟

آیا می‌توانیم برایشان اینترنت، موبایل و بانکداری را به سادگی توضیح دهیم؟ بعید می‌دانم.

اما یقین دارم از دیدن اسلحه لذت خواهند برد و بی‌آن‌که نیاز باشد کلامی با آن‌ها سخن بگوییم، نخستین بار که سلاح را ببینند، کارکرد آن را خواهند فهمید: چه تیر و کمان شگفتی که پرتابش، بی‌آن‌که به ماهیچه‌ای قدرتمند نیاز داشته باشد، می‌تواند دشمنی را در صدها متر آن‌سوتر از پای درآورد.

اما این را هم می‌دانیم که امروز، برای بسیاری از ما، افزایش قدرت شلیک یک اسلحه، به اندازه‌ی افزایش سرعت بستر اینترنت، جذاب و هیجان‌انگیز نیست و از این منظر، می‌توانیم بگوییم که کارکرد، یک بحث عینی بیرونی نیست؛ بلکه تابع نگاهی است که به دنیای اطراف می‌نگرد.

وقتی رابطه‌ی ما با برخی شرکت‌های بانکی و بیمه‌ای، قوی‌تر یا ضعیف‌تر می‌شود، جغرافیای کارکردی ما تغییر می‌کند بی‌آن‌که جغرافیای سیاسی تغییری کرده باشد. این را هزار سال پیش، فقط فیلسوف‌ها می‌فهمیدند، اما امروز، پدر کم‌سواد من هم، به سادگی هنگام خرید کالایی که قیمتش جند برابر شده، می‌فهمد و درک می‌کند؛ بهتر از همه‌ی آن فیلسوف‌هایی که در کنج خلوت خود، به اندیشیدن و فلسفه‌بافی مشغول بودند.

جغرافیای طبیعی، قرار گرفتن دریای خزر در شمال و خلیج فارس در جنوب کشور ماست.

دعوا بر سر سهم ما از این آب‌ها و نام آن‌ها، موضوع جغرافیای سیاسی است.

اما وسعت جغرافیای کارکردی، بر اساس دورترین نقطه‌هایی که ما به آن‌ها دسترسی داریم، سنجیده می‌شود.

مک‌لوهان، زمانی رسانه را، ادامه‌ی دست و پا و چشم و دهان انسان می‌نامید. چون می‌توانستیم با کسانی بسیار دورتر حرف بزنیم و حرف‌های کسانی در هزاران کیلومتر آن‌سوتر را نیز بشنویم.

جغرافیای کارکردی، قلمرو جدیدی را برای انسان‌ها تعریف می‌کند و به تعبیری، ادامه‌ی دست و پای ملت‌هاست. این‌که تصمیم‌هایشان تا چند هزار کیلومتر آن‌سوتر، بُرد و تأثیر دارد.

جغرافیای کارکردی، بیش از هر چیز، توسط برندها و کسب و کارها و نهادهای مالی و اقتصادی تعریف می‌شود.

چنین می‌شود که کشورها در دوران جدید، با قطع و وصل کردن ارتباط شرکت‌های خود،‌ با هم می‌جنگند و در این میان، سیاستمدارانی که برای رشد و بالندگی کسب و کارها و برندهای خود تلاش نکرده‌اند، در زمان درگیری و تنش، حکم نیزه به‌دست تنهایی را دارند که در عصر اینترنت، از جنگل به شهر آمده و با دهانی باز، “انسان‌ها” را نگاه می‌کند.

از این رو، باید مراقب باشیم فریب کسانی که قلمرو خود را با خط‌کش بر روی نقشه‌های جغرافیایی سنتی – که تفاوت چندانی با نسخه‌های قدیمی خود در چند قرن پیش ندارند – نخوریم.

واماندگان در حال انقراض امروز، دیگر مانند قدیم، خود را با برگ انجیر نمی‌پوشانند. آن‌ها لباس چینی بر تن می‌کنند، گوشی آمریکایی در دست می‌گیرند، جواهر هندی بر گردن می‌اندازند، ماهی سالمون نروژی می‌خورند و در نهایت، تمام کلام‌شان در دو چیز خلاصه می‌شود:

هر چه را در هر جای دنیا می‌بینند، یا می‌گویند مردم ما به آن‌جا رفتند و ساختند، یا می‌گویند: خودمان مثل همان‌ها یا بهترش را داشتیم و داریم.

این‌ها، زامبی‌های نسل جدید هستند که از نقشه‌های پوسیده‌ی کاشفان قرون گذشته، سر برآورده و سخن‌گفتن آغاز کرده‌اند.

اجازه بدهید در پایان، جمله‌ای از کتاب را که البته پاراگ خانا خود از فردی دیگر نقل می‌کند، بنویسم و با هم بخوانیم:

دیوارسازها، با نگاه به سرنوشت تمام دیوارها، از چین تا برلین، به سادگی خواهند فهمید که سرنوشت همه‌ی دیوارهای جهان، تبدیل شدن به یک جاذبه‌ی توریستی است.

پی نوشت: زامبی این‌روزها در زبان ما کاملاً جا افتاده است. اما اگر بخواهم به زبان فارسی برایش معادل‌سازی کنم، دوست دارم به جای زامبی‌ها از کلمه‌ی از گور گریخته‌ها استفاده کنم.

پیش نوشت: این مطلب را می‌توان زیرمجموعه‌ی مطالبی دانست که تحت عنوان گفتگو با دوستان مطرح می‌کنم. در یکی از بحث‌های مربوط به کانکتوگرافی به یکپارچگی عمودی و یکپارچگی افقی رسیدیم و دیدیم که به نظر می‌رسد هرمِ دنیا هر چه بیشتر در حال حرکت به سمت یک ساختار مسطح است. در آنجا سعید به آمادگی برای زندگی در جهانی با ساختارِ یکپارچه‌ی افقی اشاره کرده بود و فکر کردم بد نیست به بهانه‌ی حرف سعید، چند جمله‌ای بیشتر در این‌باره صحبت کنیم.

حرف‌هایی که در اینجا می‌نویسم، ناشی از تسلط بر این بحث یا پختگی در مواجهه با یکپارچگی افقی یا هر چیزی از این دست نیست.

فقط حس کردم شاید بشود به بهانه‌ای، بر اهمیت بحثِ یکپارچگی افقی تأکیدی دوباره کرد.

من همیشه – حداقل در مورد فرایند فکر کردن و یادگیری خودم – دو نگرانی جدی داشته‌ام.

نگرانی اول این بوده که چنان درگیر بحث‌های کاربردی و روزمره و دم‌ِ دستی بشوم که خواندن و فکر کردن و یادگیری مطالب عمیق‌تر – که در کوتاه‌مدت تأثیری بر کیفیت زندگی‌ام ندارند – از فهرست اولویت‌هایم خارج شود.

نگرانی دوم این بوده که در مواجهه با مطالب و ایده‌ها و حرف‌های عمیق – که انتظار دارم در بلندمدت و افق دوردست اثر خود را نشان دهند – هیچ‌گونه تلاشی برای استخراجِ دستاوردهای در دسترس و نزدیک‌تر به خرج ندهم.

طبیعتِ این تقسیم‌بندی دوگانه‌ی من، چنان است که همیشه و هر لحظه باید نگران یکی از این دو باشم و عملاً زندگی و فکر کردن و تصمیم‌گیری و یادگیری، هنگامی که این دو دغدغه‌ را داری، بیشتر به بندبازی شبیه است.

در مورد کتاب کانکتوگرافی و بحثی که تحت عنوان یکپارچگی افقی مطرح کردم، نگرانی‌ام بیشتر از جنس دوم است. این نوع حرف‌ها و نگاه‌ها و تحلیل‌ها که پراگ خانا و بسیاری نویسندگان و متفکرانِ هم‌سنخ‌ِ او مطرح می‌کنند، در نگاه اول بسیار بزرگ و کلان به نظر می‌رسد و ممکن است با خودمان فکر کنیم الان که دلار گران شده و گرفتار خشکسالی هم هستیم و شبکه های اجتماعی هم – درست مانند ضربان قلب – یک خط درمیان، باز و بسته می‌شوند و هزار مشکل ریز و درشت دیگر داریم، آیا فکر کردن به روند یکپارچگی افقی در جهان، به شکمی سیر و نفسی گرم احتیاج ندارد؟

آنچه امروز در ذهن من می‌گذرد این است که مثلاً اگر چه دغدغه‌ی نیوتون، گردش ماه به دور زمین و زمین به دور خورشید بود، اما کودکی در خیابان هم حق دارد قانون گرانش را در حد مصداقی مانند سقوط سیب از درخت، “نازل” کند و پس از پرتاب سنگ به درخت و افتادن سیب، از اینکه مثالی برای کاربرد قانون نیوتون پیدا کرده لذت ببرد.

اما سعید جان.

همه‌ی این حرف‌های مقدماتی را مطرح کردم که بگویم شاید باید در چنین بحث‌هایی، دنبال مثال‌های ساده و نزدیک، هر چند پیش‌پاافتاده و ابتدایی هم بگردیم تا هم اصلِ موضوع را بهتر درک کنیم و هم، در تأثیرگذاری بر زندگی خود و محیط اطراف‌مان توانمندتر شویم.

اسنپ، تپسی و یکپارچگی افقی

چند وقت پیش، وقتی که اعتراضات رانندگان اسنپ جدی شده بود و به شرایط کاری خود معترض بودند، عکسی را در یک سایت خبری دیدم که معترضان را در خیابان نشان می‌داد.

روی یک پارچه، شعارهایی نوشته بودند و پایین پارچه، آدرس کانال تلگرام گروهی از رانندگان اسنپ بود و من هم از سر کنجکاوی عضو آن شدم. چون چنین کانال و کانال‌هایی را می‌توان نمونه‌ی مدرنِ اتحادیه‌ی کارگری یا Union دانست و مشاهده و بررسی رفتارها و تصمیم‌هایی که با استفاده از این ابزارها شکل می‌گیرد، بی‌تردید می‌تواند آموزه‌ای ارزشمند در حوزه‌ی استراتژی کسب و کار و مدیریت منابع انسانی باشد.

خلاصه در این مدت، چیزهای بسیاری یاد گرفته‌ام.

از نرم‌افزارهایی که موقعیت ماشین را اشتباه نشان می‌دهند تا ماشین‌ها بتوانند در محل‌های ممنوعه (مثل فرودگاه و بیمارستان‌ها) پارک کنند تا اینکه اکثر خودروها – حداقل در تهران – هم‌زمان اپلیکیشن‌های اسنپ و تپسی و سایر سرویس‌دهندگان را دارند و بسته به اینکه مسافر از کدام اپلیکیشن استفاده کند پاسخ او را می‌دهند.

البته اگر امروز به این شرکت‌ها بگویید، از انواع تکنیک‌هایی که برای مدیریت این مسئله به کار گرفته‌اند (از برچسب تا چک کردن اپلیکیشن تا اسنادی که از راننده می‌گیرند) حرف خواهند زد، اما بررسی میدانی نشان می‌دهد که رانندگان در تکنولوژیِ کسب و کار به مراتب درکی عمیق‌تر و خلاقیتی بیشتر از مجریان این کسب و کارها دارند.

برای من، این اتفاق – مستقل از اینکه در بلندمدت باقی بماند یا به شکلی مدیریت شود – مصداقی از یکپارچگی افقی است. پس از انقلاب صنعتی و شکل‌گیری کارخانه‌ها به معنای مدرن آن، اقتصاد صنعتی با ساختار یکپارچه‌ی عمودی شکل گرفت و قدرت یافت.

کارگر از درب کارخانه که وارد می‌شد، به وسیله‌ی مکانیزم مشخصی، ورود خود را ثبت می‌کرد. سرکارگر و سرپرست شیفت و سرپرست تولید و مدیرکارخانه بالاسری سرش بودند و برای یک مرخصی ساده باید چند نفر زیر برگه‌اش را امضا می‌کردند (هنوز هم ساختار بسیاری از کارخانه‌ها به همین شکل است).

حالا فردی در خیابان در ماشین خود نشسته و هم‌زمان به دو شرکت مختلف اعلام آمادگی می‌کند و هر لحظه بسته به صلاح‌دید خود تصمیم می‌گیرد که سرویس بعدی خود را به کدام شرکت ارائه دهد.

اگر چه کنترل این رفتارها دشوار نیست، اما این سوال هم بر جای خود باقی است که کنترل چقدر منافع مالی ایجاد می‌کند و چقدر نارضایتی را بالا می‌برد و برآیند کلی آن (نسبت منافع به نارضایتی) تا چه حد مطلوب است.

خرید سوپرمارکت و یکپارچگی افقی

باز هم در اینجا، پیوندهایی که بیش از گذشته ایجاد شده‌اند، دینامیک بازار را تغییر داده‌اند. قبلاً سوپرمارکت یک امپراطوری کوچک در محله بود. آنها نه تنها شیر و پفک و پنیر می‌فروختند، به تدریج یاد گرفتند که روزنامه و CD و میوه هم بفروشند. اقلام بهداشتی هم اضافه شد و توسعه پیدا کرد. شیرینی و شکلات هم همین‌طور. غذای حیوانات هم در برخی محله‌های شهر، در سبد فروش آنها قرار می‌گیرد. میوه‌های متعارف و سبزیجات هم اضافه شد. فلش مموری و کابل شارژ و مواردی از این دست را هم حتماً دیده‌اید.

اما اخیراً روند دیگری در حال شکل‌گیری است. این امپراطوری بزرگ سوپرمارکت‌ها – بدون اینکه به سادگی به چشم بیاید – در حال تجزیه شدن است.

خوراکی را از سوپر مارکت می‌خری (حضوری یا سفارش تلفنی). در مورد من، غذای حیوانات را از فروشگاه دیگری به صورت آنلاین سفارش می‌دهی. چون ارزان‌تر است. لوازم بهداشتی هم با تماس تلفنی از جای دیگری می‌آید و تحویل می‌شود؛ شاید هم در یک کانال یا گروه تلگرامی سفارش دهی و این شانس را داشته باشی که از نظرات و دیدگاه‌های افراد دیگری هم این محصولات را می‌خرند مطلع شوی (الان باید اعتراف کنم که علاوه بر رانندگان اسنپ، در گروه‌های آرایشی بهداشتی هم عضو هستم و فرق برندهای لانکوم و استی لادر و نوکس را هم می‌دانم و تفاوت آبرسان‌های اوریاژ و بایودرما و کلینیک و شی‌سی‌دو و حتی روتینِ صبح و شب را هم می‌فهمم :)) )

دیجی کالا و بامیلو

این نوع یکپارچگی افقی فقط به خاطر حمله‌ی فضای آنلاین و دیجیتال به دنیای فیزیکی و عالمِ گوشت و پوست رخ نداده است.

توضیح نامربوط: باید در اینجا یادِ جان پری بارلو عزیز را هم گرامی‌ بدارم که دیروز فوت کرد. او همیشه از دو اصطلاح Meatspace و Cyberspace استفاده می‌کرد که از اصطلاح فیزیکال و دیجیتال که ما به کار می‌بریم دقیق‌تر است (چون دنیای دیجیتال هم به هر حال بخشی از دنیای فیزیکال است).

کسب و کارها دیجیتال که فضا را برای خود باز دیده‌اند، بیش از حد جسور شده‌اند و دوست ندارند فضایی را دست نخورده بگذارند.

حاصل اینکه دیجی کالا چنان سرگرم کتابفروشی و مبل فروشی شده که بسیاری اوقات، محصولات دیجیتال که حوزه‌ی اصلی‌اش محسوب می‌شود را ندارد.

بعد یاد می‌گیری که برای فیش و فلش و میکروفون و خرده‌ریزهای الکترونیکی بامیلو بهتر است و برای درشت‌افزارها دیجی کالا نسبتاً خوب است و نهایتاً تلاشی که مثلاً دیجی کالا برای گسترش امپراطوری خود از فضای دیجیتال به «همه جا» کشیده باعث شده که مشتری به سمت ارتباط افقی پیش برود و سبد خریدش را بین فروشگاه‌های مختلف آنلاین تقسیم کند.

حالا باز دیجی‌کالا باید به تبلیغ و باشگاه مشتری و کوپن تخفیف و روش‌های مشابه متوسل شود و بامیلو هم باید در و دیوار سایت‌های خارجی را با تبلیغ پر کند تا دوباره یادت بیفتد به آنجا سر بزنی.

مثال از این دست کم نیست. دیگر به سادگی گذشته نمی‌توانی همه‌‌ی مخاطبان خود را تغذیه و راضی کنی. مخاطب هم یاد گرفته که از هر شاخه‌ای در درخت دنیای دیجیتال، میوه‌ای بچیند و طعم هر محصول و برندی را امتحان کند.

سایت‌های Product Review هم به تو کمک می‌کنند تا این کار را با امنیت ذهنی بالاتری انجام دهی.

مثلاً زمانی بود که وقتی موبایل را از برند X می‌خریدی ترجیح می‌دادی هندزفری ‌‌Bluetooth را هم از همان برند بخری که مطمئن باشی در Pair شدن مشکل جدی ندارند. الان کمی سرچ می‌کنی و با اطمینان خاطر، گوشی را از برند X و هندزفری را از برند Y می‌خری و از قبل هم مطمئن هستی که با هم، هم‌خوان هستند.

یا پرینتر چاپ عکس را از برند X می‌گیری و کاغذ چاپ و جوهر را از برند Y و صدها مثالی که نشان می‌دهند هم‌زمان با تلاش کسب و کارها برای رشد امپراطوری‌شان، دست مشتری برای زندگی افقی بازتر شده و پایش به طی کردن این پختستان جدید عادت کرده است.

این‌ها مثال‌هایی ساده و پیش پا افتاده است و حتی خیلی از آنها را قبل از یکپارچگی افقی هم با عنوان‌ها و نام‌های دیگر، مطالعه و بررسی کرده‌اند. اما حرفم این است که یکپارچگی افقی، عینک خوبی است که می‌تواند لباس یکسانی بر تن رفتار‌ها و روندهایی بپوشاند که قبلاً آن‌ها را متفاوت فرض می‌کرده‌ایم.

با این دید – حتی اگر آن را مصداق‌یابی در مقیاس سیب برای پدیده‌ی گرانش بدانیم – می‌بینیم که چه رویدادها و روندهایی در اطراف ما در حال شکل‌گیری بوده‌اند که قبلاً طبیعتِ واحدِ آن‌ها را نمی‌دیده‌ایم یا کمتر به آنها توجه داشته‌ایم.

#کانکتوگرافی

پیش نوشت: این مطلب در ادامه‌ی معرفی کتاب کانکتوگرافی و مروری بر بخشی از فصل اول کتاب کانکتوگرافی (تحت عنوان: پل‌هایی به جای دیوار) نوشته شده است.

پاراگ خانا در ادامه‌ی فصل اول کتاب خود، می‌کوشد تصویری شفاف‌تر از نقش پیوستگی و اتصال در تغییرات دنیای جدید برای ما ترسیم کند.

یکی از مفاهیمی که او به آنها اشاره می‌کند «رنگ باختنِ تدریجیِ یکپارچکی عمودی در برابر یکپارچگی افقی است».

این نوشته را می‌خواهم به تفسیر همین یک جمله اختصاص دهم.

اجازه بدهید اول مفهوم یکپارچگی عمودی در منظومه‌ی ذهنی این نویسنده را بررسی کنیم.

فرض کنید در جهانی زندگی می‌کنید که امپراطوری‌های بزرگِ X و Y و Z وجود دارند. هر یک از این امپراطوری‌ها درون خود سازمان‌ها و ساختارها و کسب و کارهای متنوعی دارند. حتی می‌توانیم بگوییم دولت‌های متعددی در درون هر امپراطوری وجود دارند (منظور از دولت، گروه‌هایی هستند که بخش‌هایی از حاکمیت و قدرت در هر امپراطوری را در اختیار دارند).

سیستم کاملاً یکپارچه‌ی عمودی، سیستمی است که در بالاترین سطحِ امپراطوری‌ها، در مورد رابطه داشتن و نداشتن و نوع رابطه‌ی آنها با یکدیگر تصمیم گرفته شود. سپس به صورت آبشاری، لایه‌های دوم و سوم و چهارم، بر اساس سیاست‌های لایه‌های بالاتر خود، با لایه‌های متناظر امپراطوری‌های دیگر، تعامل داشته باشند.

امپراطوری X اعلام می‌کند که همه‌ی کسانی که در سایه‌ی این امپراطوری هستند موظف هستند هر آنچه را در سایه‌ی امپراطوری Y وجود دارد دوست داشته باشند و از هر آنچه در سایه‌ی امپراطوری Z وجود دارد نفرت داشته باشند.

به این شکل، رابطه‌ی کسب و کارهای امپراطوری X با کسب و کارهای امپراطوری Y تقویت شده و با کسب و کارهای امپراطوری Z تضعیف می‌شود.

دولت‌های زیرمجموعه‌ی امپراطوری X هم، در راستای توسعه‌ی همکاری با دولت‌های زیرمجموعه‌ی Y تلاش می‌کنند و روابط خود را با دولت‌های زیرمجموعه‌ی Z محدود می‌کنند.

رسانه‌های امپراطوری X هم اعلام می‌کنند که رسانه‌‌های امپراطوری Y معتبر هستند و بازنشر اخبار آنها می‌پردازند و رسانه‌های امپراطوری Z هم به عنوان دروغ‌پرداز و شایعه افکن معرفی می‌شوند.

اما یکپارچگی افقی به چه معناست؟

وقتی امپراطوری‌ها در سطح ارشد با یکدیگر دوستی و دشمنی می‌کنند و رابطه‌‌ها را تقویت و تضعیف می‌کنند.

کسب و کارها در لایه‌ی خود مستقل از دیدگاه لایه‌ی بالاتر، در امپراطوری‌های مختلف بر اساس منافع خود و نه منافع امپراطورها با یکدیگر رابطه برقرار می‌کنند.

رسانه‌ها هم یکدیگر را در سراسر امپراطوری‌ها می‌شناسند و هر یک در مورد دیگری به صورت مستقل قضاوت می‌کنند. چرا که ممکن است رسانه‌ای در امپراطور Y (که دوست محسوب می‌شود) ضعیف و غیرمعتبر باشد و رسانه‌ی دیگری در امپراطوری Z (که دشمن امپراطوری X است) قابل اتکا باشد.

اگر بخواهیم اوجِ یکپارچگی عمودی را درک کنیم، می‌توانیم آن را به زندگی قبیله‌ای تشبیه کنیم.

در زندگی قبیله‌ای، اگر فردی از یک قبیله فردی از قبیله‌ی دیگر را می‌کشت، قبیله‌ی دیگر به انتقام‌خواهی یک نفر از قبیله‌ی اول را می‌کشتند. دیگر مهم نبود که فرد دوم بیگناه بوده است. مهم این بود که به هر حال، قبیله باید جزای گناه خود را پرداخت کند.

جالب اینجاست که خود قبیله‌ها هم این نوع اخلاقِ قبیله‌ای را پذیرفته بودند. حتی کسی که به خون‌خواهی کشته می‌شد هم احساس بدی نداشت و فکر می‌کرد حق در مورد او جاری شده است (در همین نوع فرهنگ‌ها، حتی ازدواج بین قبایل دوستی می‌آورده یا دشمنی ایجاد می‌کرده است). بسیاری از کتاب‌های کهن هم به چنین رسومی اشاره کرده و حتی گاهی بر آن صحه گذاشته‌اند.

نخستین شکل معماری امپراطوری‌ها، بر اساس همین هویت قبیله‌ای شکل گرفته و یکپارچگی عمودی با نام‌های زیبایی مانند هویت امپراطوری توجیه می‌شده است.

حتماً به این نکته توجه داریم که یکپارچگی عمودی و یکپارچگی افقی یک دوگانه‌ی کاملاً سیاه و سفید نیست. بلکه یک طیف است که مجموعه‌ی انسان‌های کره‌ی زمین در هر لحظه در نقطه‌ای از‌ آن قرار دارند.

معنی جمله‌ی پاراگ خانا – که در ابتدای این نوشته به آن اشاره کردم – این است که زیرساخت‌هایی که در جهان جدید شکل گرفته و توسعه پیدا کرده‌اند، هر روز بیش از دیروز ما را از جهانی با ساختار یکپارچه‌ی عمودی به سوی جهانی که به شکل افقی یکپارچه است، پیش می‌برند.

پی نوشت: اگر چه این مثال، بسیار پیش‌پا‌افتاده است، اما به درک بهتر مفهوم این متن کمک می‌کند. اصراری که اخیرا بر استفاده از پیام‌رسان‌های داخلی وجود داشت و مقاومتی که مردم – و حتی بخشی از مسئولین در این زمینه داشتند – نوعی تلاش برای تحمیل ساختار یکپارچه‌ی عمودی در جهانی است که یکپارچگی افقی را به عنوان واقعیتی گریزناپذیر پذیرفته است.

#کانکتوگرافی

حرف کتاب کانکتوگرافی در یک جمله خلاصه می‌شود

دوستی دارم که تنبلی با تمام وجود در او رخنه کرده است. روزهایی که یک توییت منتشر می‌کند، دیگر در خانه می‌ماند و سرِ کار نمی‌رود. می‌گوید امروز خیلی خسته شدم.

این دوست عزیز، معمولاً در مواجهه با کتابها بعد صرف زمان (و انرژی) برای ورق زدن آنها، با نگاهی خسته رو به من می‌کند و می‌گوید: نمی‌شد همین‌ها را در یک جمله توییت کند؟ کلِ حرف این کتاب که یک جمله بیشتر نیست.

آن دوست، هنوز فرصت نکرده این کتاب را ببیند. وگرنه فکر می‌کنم آن را یکی از مصداق‌های جمله‌ی طلایی خودش خواهد دانست: کلِ کتاب می‌گوید که دنیا هر روز بیش از گذشته به هم متصل می‌شود.

درباره پاراگ خانا

پاراگ خانا را نمی‌شناختم – و هنوز هم چندان نمی‌شناسم.

راستش را بخواهید کتاب کانکتوگرافی (Connectography) او را هم بدون هرگونه شناخت قبلی، و صرفاً به خاطر چهار کلمه‌ای که از نسیم طالب بر روی جلد آن نقل شده بود خریدم. از قول نسیم طالب در بالاترین نقطه‌ی جلد نوشته شده بود:

Parag Khanna has vision

خانا با وجودی که جوان است، توانسته جای خوبی برای خود در میان نویسندگان صاحب‌نام باز کند و به نظر می‌رسد که در سال‌های آینده، نام او را بیشتر خواهیم شنید.

 مروری به کتاب کانکتوگرافی

تصمیم گرفته‌ام به تدریج، هر از چند گاهی برخی از نکته‌های کتاب پاراگ خانا را برای شما تعریف کنم.

شاید بعضی از این نکته‌ها ساده به نظر برسند. برخی دیگر، محل بحث داشته باشند. برخی هم به سادگی با ذهن ما جور در نیایند.

اما به هر حال، به نظرم ارزش دارد که برای خواندن آنها کمی وقت بگذاریم.

اگر واقعاً بخواهیم این کتاب را در یک جمله خلاصه کنیم – که به نظرم این خیانت را بهتر است به هیچ کتاب یا نویسنده‌ای نکنیم – می‌توانیم بگوییم که:

پاراگ خانا تأکید دارد که در طول زمان، بحث قلمرو به تدریج از مفهومی جغرافیایی به مفهومی شبکه‌ای تبدیل می‌شود.

به این معنا که هر روز که می‌گذرد در مقایسه با روز قبل، کم‌معنا‌تر است که بخواهیم قدرت و قلمرو خود را بر اساس واحدهای جغرافیایی (مثلاً کیلومتر مربع) بسنجیم.

شکل خیلی ساده‌ی این حرف، همان چیزی است که من چند سال قبل تحت عنوان توسعه قلمرو یا توسعه ظرفیت‌ها نوشته بودم.

در حالی که امروز این سوال کلیدی‌تر است که: به کجاها وصلیم و به کجاها وصل نیستیم؟ با کدام سیستم‌ها در ارتباط هستیم و رابطه ما با کدام سیستم‌ها قطع است؟

با مطالعه‌ی بیشتر و دقیق‌تر کتاب، می‌بینیم که پاراگ خانا، قصد ندارد در همین نقطه متوقف شود و می‌کوشد علتِ شکل‌گیری این وضعیت، شاخص‌های سنجش این وضعیت و نیز تاثیرات این جغرافیای جدید بر آینده‌ی انسان را بررسی و تحلیل کند.

علمی که قبلاً برای شناخت نقاط مختلف زمین توسعه یافت و شکل گرفت، Geography نام داشت. Ge در میان یونانیان به معنای زمین بود و جئوگرافی عملاً دانشی بود که به نوشتن درباره زمین و ترسیم نقشه‌ی زمین می‌پرداخت.

ما هم، معرّبِ جئوگرافی یعنی جغرافی را انتخاب و استفاده کردیم. حرف پاراگ در عنوان کتابش خلاصه شده: کانکتوگرافی.

در نگاه او – که البته با چهارصد صفحه آمار و توضیح و استدلال هم همراه است – آنچه امروز جایگزین جغرافیا می‌شود شاید کانکتوغرافیا باشد. با شناختن همه‌ی اتصالات و ارتباطات و زیرساخت‌هایی که امروز وجود دارند و در حال رشد هستند، و با دیدن همه‌ی رابطه‌ها و اتصالات و ارتباطاتی که امروز نیستند یا امروز هستند و ممکن است در آینده نباشند، می‌توان زمین امروز ما را بهتر شناخت.

در آینده به تدریج، بخش‌های مختلفی از کتاب او را برای شما روایت خواهم کرد:

• فصل اول کتاب: پل‌هایی به جای دیوار
• فصل اول و بحثِ یکپارچگی افقی

#کانکتوگرافی