کتاب کانتکوگرافی

پیش نوشت یک: قرار این بود که گه‌گاه هنگام مرور کتاب کانکتوگرافی نوشته‌ی پاراگ خانا، برخی نکته‌ها و خوانده‌ها و حاشیه‌ها را با شما در میان بگذارم.

بنابراین آنچه در اینجا می‌خوانید، ادامه‌ی سلسله مطالبی است که در زمینه #کانکتوگرافی منتشر می‌شوند.

پیش نوشت دو: قبلاً هم یک بار در مطلبی تحت عنوان راه های موفقیت در آینده دیگر مثل گذشته نیست اشاره‌ای به مگاترند (Mega-trend) یا ابرروند کرده بودم. این دومین باری است که در روزنوشته‌ها به این مفهوم اشاره می‌شود.

سایمون آنهولت و پل‌هایی به همه جا

پاراگ خانا، هفتمین صفحه از کتابش را با نقل جمله‌ای از سایمون آنهولت آغاز می‌کند:

«فکت اصلی و کلیدی عصری که ما در آن زندگی می‌کنیم این است که همه‌ی کشورها، همه‌ی بازارها، همه‌ی بسترهای ارتباطی و همه‌ی منابع طبیعی به یکدیگر متصلند.»

سایمون آنهولت را – متاسفانه – قبل از این‌که پاراگ خانا از او جمله‌ای نقل کند، نمی‌شناختم. به همین علت، آشنایی‌ام آن‌قدر قدیمی و عمیق نیست که بتوانم چیز زیادی درباره‌اش بگویم. جز اینکه واقعاً می‌کوشد بین‌المللی و فراتر از مرزها فکر کند و دغدغه‌اش سیاست‌گذاری به نفع همه‌ی مردم جهان است.

این را می‌توانید از ایده‌ی بسیار زیبایش تحت عنوان GlobalVote هم بفهمید.

هر بار در هر جایی از جهان انتخابات برگزار می‌شود، او روی سایت Global Vote از همه‌ی مردم جهان می‌پرسد که شما کدام گزینه را برای کل جهان مناسب‌تر می‌دانید؟ اگر چنین ایده‌ی ارزشمندی را صرفاً زیبا بنامیم، در حقش اجحاف کرده‌ایم.

سایمون آنهولت کتابی هم به نام Places دارد که عنوان فرعی آن چنین است: Identity, Image, and Reputation.

چون هنوز خواندن این کتاب آنهولت را به پایان نرسانده‌ام، نمی‌توانم در مورد آن قضاوت چندانی داشته باشم؛ جز این‌که تا این‌جا، درباره برندسازی ملی و برندسازی کشورها حرف‌های بسیار زیبا و کاربردی و ارزشمندی مطرح کرده است.

مگاترندها یا اَبَررَوَندها (Mega-trends)

در ادامه پاراگ خانا به این نکته اشاره می‌کند که باید پیوستگی یا Connectivity را یک ابر الگو یا ابر روند در نظر گرفت (هر دو واژه‌ی meta-pattern و mega-trend را تقریباً به یک معنا به کار می‌برد).

او در توضیح ابرروندها در کتاب خود به نکته‌های متعددی اشاره می‌کند:

ابر روندها، ایده‌هایی تاریخی هستند که در بستر زمان شکل می‌گیرند و طی دوره‌هایی طولانی باقی می‌مانند. گاهی ابرروندها آن‌قدر طولانی می‌شوند که حضور و اثرگذاری آن‌ها را فراموش می‌کنیم. چون عمر‌شان فراتر از عمر یک نسل است. ابرروندها فراگیر هستند تاریخ زندگی انسان را متحول می‌کنند.

خانا برای این‌که درک بهتری از مفهوم ابر روند داشته باشیم، به دو نمونه‌ از ابرروندها اشاره می‌کند:

• توسعه شهرنشینی
• فراگیر شدن تکنولوژی

البته اگر بخواهیم واقعاً مفهوم ابر روند و شیوه استفاده از مگاترندها در تحلیل را بیاموزیم و درک کنیم، فکر می‌کنم خواندن کتاب پاتریک دیکسون تحت عنوان The Future of (almost) Everything بسیار مناسبی است. خصوصاً اگر قصدمان از خواندن پاراگ خوانا، افزایش قدرت تحلیل و نگاه به آینده باشد، به نظر کتاب دیکسون را باید به عنوان مکمل آن خواند.

دیکسون شش مگاترند را در زمان حاضر شناسایی و تحلیل کرده است:

• Fast (همه چیز سریع‌تر می‌شود)
• Urban (توسعه شهرنشینی)
• Tribal (شکل‌گیری قبیله‌های جدید)
• Universal (جهانی شدن همه چیز)
• Radical (افراطی‌گری)
• Ethical (تغییر نگرش به اخلاق)

مگاترندی که دیکسون تحت عنوان یونیورسال مطرح می‌کند، تا حد زیادی به فضای کتاب کانکتیویتی خانا نزدیک است.

در این‌جا خانا جمله‌ای را مطرح می‌کند که به نظرم یکی از کلیدی‌ترین جمله‌های این کتاب است: پیوسته‌شدن و اتصال، یک ابزار نیست. بلکه ضربه‌ای است که همه چیز را برای همیشه تکان می‌دهد و متحول می‌کند.

نزدیک‌ترین بحثی که از این جنس در متمم داریم، درسی با این عنوان است: تکنولوژی خنثی نیست.

هر توسعه‌ی جدیدی در امکانات و فناوری را می‌توانیم در یک طیف قرار دهیم:

یک سمت طیف می‌تواند تکرار کاراتر فعالیت‌های موجود باشد و و سمت دیگر تحول فعالیت‌ها و نگرش موجود.

تبلت مشخصاً بعد از موبایل، صرفاً شکل دیگری از انجام فعالیت‌های موجود بود؛ البته کاراتر بودن یا نبودنش می‌تواند محل بحث باشد.

اما موبایل، شکل کارآتر تلفن نبود. موبایل به کلی تحولی در جهان ایجاد کرد. در حدی که می‌توان تاریخ بشر را به قبل و بعد از آن تقسیم کرد و رویدادهای کمی را می‌توان در تاریخ یافت که به اندازه‌ی اختراع موبایل بر مسیر زندگی بشر تأثیر گذاشته باشند.

حرف خانا این است که پیوستگی از جنس همین تحولات و ابر روندها است. پیوسته‌تر شدن دنیا، زندگی و اقتصاد و سیاست دیگر را کاراتر نکرد؛ بلکه تحولی بزرگ ایجاد کرد و شکل جدیدی از زندگی، اقتصاد، سیاست و جغرافیا به وجود آورد که برای نسل قبل (و حتی بسیاری از مردگان متحرکی که امروز میان انسان‌ها حرکت می‌کنند) قابل درک نیست.

#کانکتوگرافی

#مگاترند

پیش نوشت: این مطلب مرور کوتاهی به بخشی از فصل اولِ کتاب کانکتوگرافی نوشته‌ی پاراگ خانا است که قبلاً آن را معرفی کرده‌ام.

خانا برای عنوان نخستین فصل کتابش، عبارتِ From borders to bridges (از مرزها تا پل‌ها) را انتخاب کرده است. فکر می‌کنم در زبان فارسی، پل‌هایی به جای دیوار بتواند مفهومِ پنهان در این عنوان را تا حد خوبی منتقل کند.

به محض دیدن این عنوان، یاد جمله‌ی مشهوری افتادم که از نیوتون نقل می‌شود: «ما دیوارهای زیادی می‌سازیم؛ اما به اندازه‌ی کافی پل نمی‌سازیم.»

اگر چه پاراگ خانا در این فصل از کتاب به نیوتون و این حرف او اشاره نکرده است، اما می‌توان حس کرد که تمام این فصل، پاسخی به نگرانی نیوتون است. خانا بر این باور است که اکنون – سه قرن بعد از نیوتون – پل‌ها بیشتر و سریع‌تر از دیوارها ساخته می‌شوند.

آیا هنوز هم جغرافیا سرنوشت ماست؟

خانا فصل اول را با چند روایت فرضی از سفر به دور دنیا آغاز می‌کند.

اینکه اگر یک روز صبح زود بیدار شویم و سفری را از ادینبرو آغاز کنیم، چقدر طول می‌کشد تا هواپیما و قطار و کشتی از فرانسه و آلمان و ایران بگذریم و به شرق دور برویم.

مسیرهای متفاوتی را پیشنهاد و مرور می‌کند و پس از اینکه ذهن‌تان از خواندن نام شهرها و کشورها و ایستگاه‌ها خسته شد چنین نتیجه می‌گیرد که دنیای امروز، در مقایسه با هر زمان دیگری در گذشته، کوچک‌تر شده و دسترسی‌ها بیشتر شده است.

البته فکر می‌کنم بدون این روایت طولانی هم، اگر مستقیماً به این نکته اشاره می‌کرد، هیچکس با این ادعا مخالف نبود که دنیا کوچک‌تر و نزدیک‌تر شده است؛ هم‌زمان تنگ‌تر و فراخ‌تر.

تنگ‌تر برای حاکمان و سیاستمداران و قدرتمندان که با هر تکانی، شانه‌شان به شانه‌ی یکدیگر گیر می‌کند و باید مدام درگیر ملاحظات سیاسی و اقتصادی بین‌المللی و تاثیر تصمیم‌هایشان برای قضاوت دیگر قدرتمندان و قدرتمداران و قدرت‌ورزان زمین باشند.

مولوی که زمانی چنین سروده بود:

صد خورنده گُنجد اندر گِردِ خوان

دو ریاست‌جو نگنجند در جهان

باید امروز سر از خاک بردارد و ببینند که ریاست‌جوهای سراسر جهان سازمان ملل متحد را ساخته‌اند و دور هم می‌نشینند و البته بیش از آنکه به اتحاد ملل فکر کنن، به ریاست‌جویی بر سر خوانی که پهن شده می‌اندیشند.

اما جهان هم‌زمان با تنگ‌‌تر شدن فراخ‌تر هم شده است.

فراخ‌تر برای مردم که دست‌شان به سفرها و خبرها بازتر است و در جامِ جهان‌بین‌ِ خود که آن را موبایل می‌نامند، می‌توانند هر جای جهان را که می‌خواهند ببینند.

البته اگر کمی نابَلَد باشند و دروازه‌ی چشم و گوش‌شان را بی‌حساب و کتاب به روی هر دریچه‌ای که به جهان باز می‌شود باز کنند، احتمالاً اندوه و ناراحتی‌ها و جنگ‌ها و قحطی‌ها و سیل‌ها و زلزله‌ها و آتش‌سوزی‌ها و هر آنچه که امروز هست و همیشه بوده، سنگین‌تر و تلخ‌تر از هر زمانی در گذشته، گلویشان را از درد می‌فشارد و دیدن دورها چشم‌شان را به روی دیدنی‌های نزدیک می‌بندد و در این صورت، عرصه بر آنها حتی از سیاستمداران هم تنگ‌تر می‌شود.

چرا که سیاستمداران لااقل احساس می‌کنند با سیاست‌گذاری‌ می‌توانند نقشی در آنچه در اطرافشان روی می‌دهد داشته باشند و مردم، در عین آنکه رنج‌ها و دردها و سختی‌ها را بهتر و بیشتر می‌بینند؛ دست در آتش رویدادهایی دارند که نفت و هیزمش – تا حد زیادی – در اختیار سیاستمداران است.

بگذریم. داشتم می‌گفتم که پاراگ خانا راحت‌تر شدن سفر را در قالب چند روایت بیان می‌کند و در ادامه به این نکته اشاره می‌کند که شاید امروز بر خلاف آنچه پیشینیان می‌گفتند، جغرافیا، تمام سرنوشتِ ما را نسازد. او به جمله‌ای اشاره دارد که قرن‌ها نویسندگان و تحلیل‌گران و مورخان در کتابهایشان گفته و نقل کرده‌اند: Geography is destiny.

اگر بخواهیم با تعبیرهای آشناتری که خودمان می‌شناسیم حرف بزنیم، خانا می‌گوید که شاید جبر جغرافیاییِ امروز به اندازه‌ی گذشته نباشد.

او با انواع مثال‌ها و توضیحات، اشاره می‌کند که این جبر از بین نرفته و نمی‌توانیم همه‌ی محدودیت‌ها و دشواری‌هایی را که می‌بینیم، انکار کنیم. اما بحث او، کاهش جبر جغرافیایی در طیِ یک روندِ جبریِ تاریخی است. انگار که چاره‌ای نیست جز آنکه محدودیت‌ها کم و کمتر شوند و مردم بیش و بیشتر به یکدیگر متصل شوند.

از دوران کودکی در توصیف دیوار چین خوانده بودیم که تنها ساخته‌ی دست بشر است که از کره‌ی ماه هم دیده می‌شود.

امروز ناسا می‌گوید که چنین باوری، افسانه‌ای بیش نیست و نه تنها از ماه، که ماهواره‌های مدار زمین نیز با چشم غیر مسلح نمی‌توانند آن را ببینند.

در مقابل، خانا به ما یادآوری می‌کند که اگر چیزی از بلندای آسمان – در تاریکی شب – قابل دیدن باشد، دیوار بلندی از چراغ‌های محافظ است که مرز بین پاکستان و هند را می‌سازد و حدود ۳۳۰۰ متر طول دارد و برای کسی که تاریکی شبِ زمین را از نقطه‌ای دور در آسمان می‌بیند، هنوز دیوار، مهم‌ترین دستاورد گونه‌ی بشر محسوب می‌شود.

این تصویرِ شبانه‌ی مرز هند و پاکستان است:

و این هم تصویری از آن زنجیر زیبای نارنجی رنگ شبانه بر گردنِ زمین، در نورِ روز:

امروز می‌توان گفت: پیوستگی، سرنوشت ماست

پاراگ خانا چنین فکر می‌کند – و تمام کتابش هم حول این محور شکل گرفته است – که امروز به جای آن شعار قدیمی که می‌گفت:

Geography is destiny

می‌توانیم بگوییم: Connectivity is destiny.

پیوسته بودن، سرنوشت ماست و جبر جدیدی که هر روز بیش از جبر جغرافیایی گذشته، با ما حاکم می‌شود.

او در اینجا تعبیر زیبا و قابل قبولی را به کار می‌برد: وضعیت دنیا از Nations به Nodes در حال تغییر است. در گذشته سیاستمداران از واژه‌ی ملت برای نامیدنِ همه‌ی آنهایی که تحت حکومت‌شان بودند استفاده می‌کردند و این واژه باعث می‌شد که قوم و قبیله و شهر و استان و سایر مرزها و تقسیم‌بندی‌ها کمرنگ شوند.

همه‌ی تقسیم‌بندی‌ها کمرنگ می‌شد و سیم‌خاردارهایی که سیاستمداران با مذاکره یا جنگ، بر گردِ سرزمین‌شان می‌کشیدند، ملت را تعریف می‌کرد. هر کس، آن‌هایی را که داخل سیم‌خاردار خودش بود، ملتِ خود می‌نامید.

فکر می‌کنم قبلاً هم به این نکته اشاره کرده‌ام که ملت و Nation به معنایی که ما امروز به کار می‌بریم (یعنی تمام کسانی که برای رد شدن از یک مرز باید به دولت عوارض خروج پرداخت کنند 😉 ) مفهومی نسبتاً جدید است که حدود سه قرن قدمت دارد.

قبل از آن Nationem در زبان لاتین (و سایر زبان‌هایی که از آن برخاسته‌اند) به معنای محل تولد بوده و از این نظر می‌توان گفت Nation بیشتر با واژه‌ی زاد بوم و زادگاه برابر بوده است.

البته ما واژه‌ی وطن را هم به کار می‌بریم که بیشتر به معنای محل استقرار و محل اقامت کردن و مقیم شدن است و اگر بخواهیم معادل فارسی برای موطن و وطن انتخاب کنیم فکر می‌کنم میهن که تقریباً به همین معناست، واژه‌ی درستی باشد (میهمان هم از همین ریشه است و هر دو واژه‌ی میهمان و میهن را فردوسی هم به کار می‌برده است).

به هر حال، داشتم می‌گفتم که در نگاه پاراگ خانا امروز Nodes به جای Nations مفهوم‌تر و پذیرفته‌شده‌تر است.

Node یا گره حتماً در قالب فردِ انسان نیست. بلکه گروه‌ها، سازمان‌ها، شرکت‌ها و کسب و کارها، وب‌سایت‌ها و موبایل‌ها و انجمن‌ها، همگی می‌توانند گره‌های دنیای جدید باشند و هر کدام به گره‌های دیگری وصل شوند.

البته دولت‌ها هم خود گره‌ای در این شبکه‌ی بزرگ به هم پیوسته محسوب می‌شوند. اما با انبوه گره‌های تازه‌ای که در این شبکه‌ی بزرگِ به هم‌پیوسته‌ی جهان شکل گرفته، سهم و قدرت و اختیارشان به تدریج، کم و کمتر می‌شود.

بعداً باز هم از این کتاب – و حاشیه‌هایش – برایتان تعریف خواهم کرد.

#کانکتوگرافی