کتاب پیچیدگی

نوع مطلب: گفتگو با دوستان

برای: جواد عزیزان

حرف‌های جواد (در زیر عکس گل کنار پنجره یا هدیه‌ی ناخوانده)

کدامیک برای ترجمه لغت Consciousness صحیح تر است، هوشیاری یا خود آگاهی ذهن؟
تئوری هوشیاری چیست و قوانین آن کدامند؟
آیا انسان ها می توانند هوشیاری ذهنی خود را تقویت کنند؟ (مراحل رشد هوشیاری ذهن کدامند؟)
آیا می شود انسان به سطحی از هوشیاری برسد که بدون انجام برخی از کارها، حافظه اش فکر کند که آن کار را واقعا انجام داده است؟
ارتباط هوشیاری با تمرکز چیست؟
چگونه هوشیاری می تواند باورهای (ادارک) ما را تغییر دهد؟

پیش نوشت صفر: این مطلب، احتمالاً برای غالب دوستان من جذاب و مفید نیست و صرفاً به احترام یکی از دوستانم نوشته شده. پیشنهادم این است که به جای خواندنش، وقت خود را صرف کار مفیدتری کنید.

پیش نوشت یک: جواد جان.
با توجه به اینکه قصد من این است که در بخشی از کتاب پیچیدگی به این بحث بپردازم (و اگر صادقانه بگویم، آن بخش‌ها نوشته شده، مشکل این است که چگونه مسیر رسیدن به آن بخش‌ها را بنویسم و تدوین و تالیف کنم) ترجیحم این است که در اینجا به صورت دقیق وارد چنین بحثی نشوم.
نه صرفاً به خاطر اینکه جای دیگری برای آنها در نظر گرفته‌ام، نیز به این علت که در فضایی چنین تنگ و بدون مقدمه و موخره، احتمال اینکه نتوانم آنچه را در ذهن دارم به درستی منتقل کنم، زیاد است.

اما صرفاً به این انگیزه که این کامنت تو – که به ندرت کامنت می‌گذاری – بی‌جواب نمانده باشد، چند نکته به ذهنم می‌رسد که شاید مناسب باشد اینجا بنویسم.

لازم به تاکید است که من فعلاً فقط حدود دو سال است که به صورت جدی در این زمینه مطالعه و بررسی و تحقیق می‌کنم و به عبارتی، در آن تازه وارد هستم. احتمالش کم نیست (البته زیاد هم نیست) که در آینده دیدگاه متفاوتی داشته باشم.

در جمله‌های آتی، عبارت‌های «من فکر می‌کنم» و «به نظر من» و «در حال حاضر بر این باور هستم» و … را به قرینه‌ی معنایی حذف کرده‌ام. در عین حال، می‌توانی این عبارات را به تک تک جملات زیر بیفزایی.

اصل بحث:

اولین نکته‌ای که به نظرم می‌رسد این است که ما با یک سه گانگی مهم مواجه هستیم که نباید از آن غافل شویم.

ما علاوه بر مغز، از اصطلاح ذهن هم استفاده می‌کنیم. به عبارتی علاوه بر Brain اصطلاح Mind را هم به کار می‌بریم.

در حالی که Mind ما به ازاء مشخص فیزیولوژیک ندارد و قابل درک‌تر است اگر تعریف ماروین مینسکی را بپذیریم که Mind is what the brain does.

ذهن، نامی است که ما بر فعالیت مغز می‌گذاریم.

به تدریج می‌بینم که لایه‌ی سومی هم شکل گرفته است که به نظرم شاید شفاف‌ترین شکل آن را باید در کار جان لاک دید. جان لاک، در کتابی که در مورد Human Understanding نوشته، Consciousness را چنین تعریف می‌کند: آگاهی ذهن از آنچه در درونش می‌گذرد (رابطه‌ی جان لاک و نیوتون و تعامل این دو و تاثیر این دو بر یکدیگر داستان شگفت و عمیقی است که بررسی آن فرصتی مستقل می‌طلبد).

به هر حال تا اینجا به سه واژه رسیده‌ایم:

• مغز
• ذهن (آنچه به عنوان رفتار مغز یا ویژگی مغز ظهور می‌کند)
• Consciousness (آگاهی ذهن از آنچه بر آن می‌گذرد)

اگر این نگرش را بپذیریم، شاید ترجمه‌ی خودآگاهی ترجمه‌ی دقیق‌تری باشد. همان چیزی که اعراب هم به آن وَعی می‌گویند و عباراتی مانند الوعي القومي (خودآگاهی ملی) و ماوراء الوعي (ناخودآگاه) را به کار می‌برند.

به نظرم می‌رسد که هوشیاری، بیشتر معنایی علمی دارد و به نظرم برای پزشکان قابل درک‌تر است. چنانکه آنها از GCS (شاخص گلسکو) استفاده می‌کنند و به کمک این شاخص فاصله‌ی بین انسان در شرایط کاملاً هوشیار تا فردی را که کامل به حالت کُما رفته است بیان می‌کنند.

من به شخصه، بیانی را که اینشتین از مفهوم Self (خود) داشته بیشتر می‌پسندم و خودم هم نزدیک به او فکر می‌کنم:

A human being is a part of the whole called by us universe, a part limited in time and space.

He experiences himself, his thoughts and feeling as something separated from the rest, a kind of optical delusion of his consciousness.

This delusion is a kind of prison for us, restricting us to our personal desires and to affection for a few persons nearest to us.

Our task must be to free ourselves from this prison by widening our circle of compassion to embrace all living creatures and the whole of nature in its beauty.

(توضیح: اینشتین این مطلب را در یکی از نامه‌های خود به دختری ۱۹ ساله که خواهر جوان‌تر خود را از دست داده بود نوشته. اما من دسترسی به مجموعه‌ نامه‌های اینشتین نداشتم و متن بالا را از کتاب تکنولوژی اطلاعات و فلسفه اخلاق‌ نقل کرده‌ام).

اینشتین مفهوم خود را یک داوری آلوده به خطا در انسان‌ها می‌داند و اینکه انسان‌ها به اشتباه بین خود و بقیه‌ی عالم مرزی کشیده‌اند.

اگر چه اینشتین از این حد فراتر نمی‌رود، اما بر این باور هستم که با این نگرش، قاعدتاً خودآگاهی را هم یک واژه‌ی نادرست می‌دانسته است. چون نمی‌شود به چیزی که اصالت ندارد، آگاهی داشت.

مولوی خودمان هم تعبیر مشابهی دارد:

بحر وحدانی است، فرد و زوج نیست

گوهر و ماهیش غیر موج نیست

به عبارتی فکر می‌کنم خود و خودآگاهی، وقتی شکل می‌گیرند که موجودی بانهایت با وجودی بی‌نهایت مواجه شود (واژه‌ی بانهایت را از دکتر سروش وام گرفته‌ام و به نظرم تعبیر زیبایی است. اگر چه او آن را در فضایی دیگر و با هدفی دیگر به کار می‌برد).

اگر نهایت یا مرز را به عنوان یک خطای ادراکی بپذیریم – که من چنین باور دارم – اصل ماجرا زیر سوال می‌رود.

نمی‌دانم یادت هست یا نه، متنی را در سال ۹۳ نوشته بودم و در میانه‌ی سال ۹۴ تکمیل و بازنشر کردم. هم در نسخه‌ی ۹۳ و هم در نسخه‌ی تکمیلی ۹۴ (که عنوان چرکنوشته بر آن بود) ذکر کرده بودم که یکی از دغدغه‌هایم نوشتن درباره‌ی مفهوم تمرکز در سیستمها و بی علاقه بودن به پذیرش واقعیت توزیع شده و نیز قائل شدن به مفهومی به نام مرز و نداشتن درک از مفهوم پیوستگی است.

آنچه امروز نوشتم و آنچه به بهانه‌ی پیچیدگی نوشته‌ام و می‌نویسم، به نوعی ادامه‌ی همان هدفی است که دو سال از نوشتن و انتشارش می‌گذرد.

البته منظور من این نیست که مفهوم خود و خودآگاهی قابل اطلاق و قابل استفاده نیست. بلکه می‌خواهم بگویم که این مفاهیم از طریق مغز Emerge شده‌اند و به عبارتی متجلی شده‌اند و ظهور کرده‌اند. همچنان که قبلاً مثال زده‌ام و گفته‌ام که دما و فشار بر خلاف جرم، اصالت ندارند. بلکه ظهور می‌کنند و همچنانکه موفقیت و شکست، با هیچ اندامی در بدن ما متناظر نیستند و در وجود انسان ظهور و بروز پیدا می‌کنند.

آگاهی از موفقیت و شکست، یک آگاهی واقعی است. توهم نیست. اما آگاهی از یک واقعیت بیرونی هم نیست. نامی است که ما بر نوعی از چینش رویدادها و جنبش‌ها و حرکت‌های مولکول‌ها و سلول‌ها گذاشته‌ایم.

بنابراین، آیا می‌توان برای افزایش خودآگاهی تلاش کرد؟ قاعدتاً بله. چنانکه برای افزایش دما می‌شود تلاش کرد و حتی علم، ابزارهایی هم در این زمینه اختراع کرده و در اختیار ما قرار داده است.

بر این اساس، به نظرم بهتر است مفاهیمی مانند تمرکز، هوش، هوشیاری و توجه را از مفاهیمی مانند ادراک و آگاهی و خودآگاهی جدا کنیم.

چون گروه اول، مفهوم پردازی دقیق‌تری دارند و به شیوه‌ی علمی، قابل سنجش و مطالعه هستند. گروه دوم، جنس متفاوتی دارند.

در عین حال، فکر می‌کنم شکافی عظیم و پرنشدنی بین فهم انسان امروزی و انسان گذشته از مفاهیم ادراک و آگاهی و خودآگاهی وجود دارد.

به عبارتی، فکر می‌کنم کسی که امروز به مطالعه‌ی این مفاهیم می‌پردازد، با خواندن از ارسطو تا کانت و دکارت، هیچ چیز مفیدی به دست نمی‌آورد (من البته عمده‌ی آثار ایشان را خوانده‌ام). چنانکه امروز برای درک نجوم، مطالعات شیوه‌ی محاسبه‌ی ظهور سلطان صاحبقران که ابوریحان در کتاب التفهیم لاوائل الصناعه التنجیم به دست داده است، کمک نخواهد کرد و ممکن است بیش از اینکه به راه یافتن به منزل مقصد منتهی شود، ما را در راهی نادرست گم کند.

خوشحالم که عمر و فرصت آن‌قدر بود که یک گام دیگر هم کتاب پیچیدگی را به پیش ببرم.

این بار بیش از دو هفته طول کشید تا بتوانم حدود ۱۰ صفحه به این کتاب اضافه کنم. علت کندی کار، تنبلی نبوده است. بلکه نیاز به مطالعه‌ی کامل و دقیق سه منبع متفاوت بود که چندصد صفحه حجم داشتند و فرصت زیادی برای مطالعه‌ و یادداشت برداری از آنها لازم بود.

به منابع مثل همیشه در کتاب اشاره کرده‌ام و فکر می‌کنم خواندن آنها ممکن است برای علاقمندان شیرین و آموزنده باشد.

[icon name=”file-pdf-o” class=”” unprefixed_class=””] لینک دانلود نسخه PDF کتاب مقدمه‌ای بر پیچیدگی و سیستمهای پیچیده

نسخه‌‌ی قبلی کتاب پیچیدگی حدود ۱۷۰۰۰ کلمه بود و نسخه‌ی جدید ۲۲۷۰۰ کلمه شده است.

علاوه بر افزودن بخش گالیله، کمی هم بخش بیکن را با جملات و نقل قول‌هایی از کتاب ارغنون جدید تکمیل کردم. چون حس کردم در  ویرایش قبل، شاید برای کسی که فرصت مطالعه‌ی مستقیم بیکن را نداشته باشد، تصویر نسبتاً دقیقی ترسیم نکرده‌ام.

توضیح تکمیلی: نسخه‌ی کامل‌تر کتاب پیچیدگی هم آپلود شده و می‌توانید آن را در ۲۵۵۰۰ کلمه دانلود کنید.

بعد از نسخه اول و نسخه دوم و نسخه سوم از کتاب پیچیدگی و سیستمهای پیچیده، در اینجا نسخه‌ی چهارم را برای دانلود قرار داده‌ام.

این نسخه حدود ۱۷۰۰۰ کلمه‌ای شده و در واقع حدود ۳۰۰۰ کلمه به نسخه‌ی قبلی افزوده شده است.

این بار، در صفحات آخر به زندگی فرانسیس بیکن پرداخته‌ام. بیکن از شخصیت‌های بسیار دوست‌داشتنی قرون اخیر است که مانند همه‌ی دانشمندان و اندیشمندان تاریخ، کوشیده است آتش علم را به هر زحمت و قیمتی شده در دستان خود نگه دارد و به آیندگان منتقل کند.

اگر کمی این قسمت طول کشید ناشی از این است که نتوانستم در این دو هفته در برابر مرور دوباره‌ی کتاب زیبای بیکن (ارغنون جدید) مقاومت کنم. این کتاب، چنان انسان را سرمست می‌کند که فراموش می‌کنی به چه علت به سراغش رفته بودی و نمی‌توانی به سادگی از آن دل بکنی و جدا شوی.

[icon name=”file-pdf-o” class=”” unprefixed_class=””] لینک دانلود نسخه PDF رایگان کتاب پیچیدگی و سیستمهای پیچیده

طی روزهای آتی، در ادامه‌ی قصه‌ی بیکن، قصه‌ی گالیله را خواهم نوشت.

اگر فکر می‌کنید قرار است همان روایت تاریخی همیشه و مرثیه خوانی بر دادگاه گالیله را بخوانید، اشتباه می‌کنید.

اتفاقاً من در ماجرای گالیله و کلیسا، حق را تا حد زیادی به کلیسا می‌دهم.

فکر می‌کنم بحث روی همین مسئله می‌تواند بهترین مثال برای درک حرف‌های بیکن  حرف‌های کوهن باشد. همچنین بحث دقیق‌تر در مورد ماجرای گالیله می‌تواند راه را جهت درک بهتر پارادایم پیچیدگی و سیستم‌های پیچیده هموار کند.