کانکتوگرافی

هر از چند گاهی – با فاصله‌ی نامنظم و معمولاً طولانی – از کتاب #کانکتوگرافی مطالبی را نقل می‌کنم. این بار هم گفتم خلاء و سکوت چندروزه‌ای را که در این‌جا برقرار بوده، با اشاره به بخشی از همین کتاب، پُر کنم.

پاراگ خانا در کانکتوگرافی فصلی دارد با عنوان جنگ جهانی سوم یا طناب کشی؟

او در این فصل از استعاره طناب کشی برای توصیف «رقابتی که میان قدرت‌های جهانی وجود دارد» بهره می‌برد. طناب‌کشی یک بازی قدیمی چندهزارساله است که در گذشته‌های دور، جنبه‌ی ورزشی کمتری داشته و بیشتر توسط نظامیان به‌کارگرفته می‌شده است. به عنوان مثال، گفته می‌شود که سربازان چینی، در فاصله‌ی میان جنگ‌ها، برای تقویت قوای جسمانی خود و حفظ آمادگی برای رویارویی با دشمن، از این بازی استفاده می‌کرده‌اند.

ویژگی طناب‌کشی این است که – معمولاً – کشته و مجروح ندارد؛ بلکه صرفاً با تنش، کشش و فشار آمیخته است و البته در مقاطع زیادی، با سکونِ پرتنش همراه می‌شود. طرفین طناب‌کشی با تمام قوا پا در زمین فرو کرده و طناب را به سوی خود می‌کشند و گاه برای مقاطع طولانی، بی‌حرکت باقی می‌مانند. اما این بی‌حرکت ماندن به معنای آسوده بودن نیست. آن‌ها پای خود را تکیه‌گاه و وزن خود را اهرم کرده‌اند و طناب را در وضعیتی پرکشش نگه داشته‌اند. وضعیتی که می‌توان آن را به «نه صلح و نه جنگ» تعبیر کرد.

در چنین شرایطی امید هر یک از دو طرف این است که دیگری خسته شود یا در لحظه‌ای که به قصد تجدید قوا تکان می‌خورد، بتوانند تعادل آن‌ها را برهم بزنند و بازی را به نفع خویش به پیش ببرند.

خانا طناب‌کشی میان قدرت‌ها را آلترناتیو جنگ می‌داند و در توصیف آن می‌گوید که طناب‌کشی را می‌توان حاصل ترکیب فاکتورهای جغرافیای اقتصادی و جغرافیای سیاسی دانست.

اما طنابِ این بازیِ طناب‌کشی چیست و کجاست؟ او در پاسخ به زنجیره‌ی تأمین و مواد و کالاهایی را که در این زنجیره در جریان هستند اشاره می‌کند.

در واقع با کمی ساده‌سازی می‌توان گفت: خانا در مدل خود، ماهیت بعضی کشورها را به طرفین طناب‌کشی نزدیک می‌بیند و ماهیت برخی دیگر را به طناب.

کشورهایی که کسب و کارهای بزرگ شرکت‌های بین‌المللی و قدرتمند دارند و موازی با شبکه‌ی سیاسی، شبکه‌ی تعاملات اقتصادی گسترده دارند، در دو سوی طناب قرار می‌گیرند و کشورهایی که بیشتر در نقش تأمین‌کننده‌ی مواد اولیه یا تأمین‌کننده‌ی بازار مصرف هستند و اقتصادشان ارزش افزوده‌ی چندانی ایجاد نمی‌کند، به طنابِ بازیِ قدرتمندان تبدیل می‌شوند.

در این بازی همان لحظه‌ای که پایت را از زمین برمی‌داری تا در نقطه‌ی دیگری بر زمین بگذاری، ممکن است لحظه‌ی زمین خوردن و کشیده‌شدنت باشد و به همین علت، ممکن است بازیگران طناب‌کشی سیاسی-اقتصادی ترجیح دهند که تغییرات جدی در زمین بازی به وجود نیاید و هر کس پا در هر جا فرو کرده، همان جایگاه را حفظ کند.

این را هم باید گفت که تعاملات دوجانبه و چندجانبه میان قدرت‌ها باعث شده که هر یک از آن‌ها در هر لحظه درگیر چند مسابقه‌ی طناب‌کشی باشند و وقتی چنین بازی پیچیده‌ای شکل می‌گیرد، عملاً نقطه‌ی آغاز و پایانی برای بازی طناب‌کشی متصور نیست و هنر هر کس این است که در میانه‌ی همه‌ی این کشیدن‌ها و کشیده‌شدن‌ها، تعادل خود را کمابیش حفظ کند و خود را سر پا نگه دارد.

خانا اشاره‌ی جالبی هم به سرمایه‌گذاری کشورها در یکدیگر دارد. وقتی کشوری در این‌سوی طناب در کشوری که آن سوی طناب را می‌کشد سرمایه‌گذاری می‌کند، سرنوشت‌شان تا حدی به هم گره می‌خورد و اگر طناب را چنان محکم بکشد که دیگری زمین بخورد، زمین زیر پای خودش هم خواهد لرزید. پس این کشمکش (=کش+مکش) به صورت پویا باقی می‌ماند و در عین این‌که بازی ادامه دارد، کسی آرزوی بُردِ مطلق را در سر نمی‌پروراند.

پاراگ خانا کتاب خود را قبل از دعواهای تجاری میان چین و آمریکا نوشته، وگرنه قطعاً به عنوان مثال به این «طناب‌کشی تجاری» اشاره می‌کرد که در عین جدی بودن، هیچ طرف پیروزی هم ندارد و پای هر یک از طرفین چنان در خاک دیگری فرو رفته که برهم خوردن تعادل یکی، می‌تواند دیگری را هم زمین زده یا لااقل به او آسیب برساند.

اگر چنین مدلی را که خانا مطرح می‌کند بپذیریم، می‌توان گفت این مدل برای کشورهایی که نقش «طناب» را ایفا می‌کنند،‌ یعنی همان‌هایی که نقش سازنده‌ای در اقتصاد جهان ندارند و با فروش منابع، منافع ناچیز خود را از سبد بزرگ اقتصاد جهان برمی‌دارند، سه پیامد دارد:

نخستین پیامد این نگرش آن است که کشورها و اقتصادهای بزرگ را به سرمایه‌گذاری مستقیم در کشور خود ترغیب کنند. با این کار، طرفین سرگرم بازی، مراقب سلامت طناب هم خواهند بود و مراقب‌اند که در میانه‌ی هیاهوی بازی، به طنابِ بازی آسیب نرسد. ضمن این‌که اگر سرمایه‌گذاری‌ها بسیار بزرگ و زیربنایی باشد، ممکن است به تدریج ماهیتِ «طناب بودن» تغییر کند و این کشورها خود به باشگاه بازیگران قدرتمند بپیوندند.

دومین پیامد هم این است که بیاموزند به سرمایه‌گذاری‌های متقابل و تعاملات اقتصادی میان قدرت‌های رقیب و متخاصم نگاه خوش‌بینانه داشته باشند. چون منافع متقابل طرفین باعث می‌شود که کمتر آرزوی زمین خوردن دیگری را در سر بپرورانند و به وضعیت دوشمن  (= دوست + دشمن یا Frenemy) ادامه دهند. و قاعدتاً برای «طناب» که نقش تعیین‌کننده‌ای در طناب‌کشی ندارد، همین هم، خبر خوبی است و امید می‌دهد که تا سرحد پارگی کشیده نخواهد شد.

سومین دستاورد این مدل هم نگاه متفاوتی به جغرافیای قدرت در جهان است. کشورهایی که نقش طناب را ایفا می‌کنند، به تدریج باید بیاموزند که در بررسی اوضاع کشورهای مختلف، مثل اقوام بدویِ بی‌خبر از سیاست و اقتصاد، قدرت‌ها را بر اساس وسعت‌‌ها نسنجند و به سراغ شاخص‌هایی مثل سرمایه‌گذاری و سرمایه‌پذیری نیز بروند و این شاخص‌ها را به عنوان معیاری مهم و سرنوشت‌ساز مد نظر داده و به این شکل، تصویر واقع‌بینانه‌تری از جهان و جغرافیای اطراف خود به دست بیاورند.

از دورانی که گاه و بی‌گاه، بخش‌هایی از کتاب #کانکتوگرافی پاراگ خانا رو نقل می‌کردم مدت نسبتاً زیادی (در حدود یک‌سال یا بیشتر) می‌گذره.

برای کسانی که اون سلسله مطالب رو یادشون نیست، عنوان مطالب قبلی رو دوباره تکرار می‌کنم:

• نگاهی تازه به جغرافیای جهان
• پل‌هایی به جای دیوار
• یکپارچگی عمودی و یکپارچگی افقی
• آمادگی برای زندگی در جهانی با یکپارچگی افقی
• مگاترندها (ابر روندها) در جهان امروز
• سرنوشت همه‌ی دیوارهای جهان

بحث کانکتوگرافی از این نظر برای من جذاب بود و هست که ساختار جهان جدید رو بهمون یادآوری می‌کنه. عمداً از اصطلاح «یادآوری» استفاده می‌کنم. چون فکر می‌کنم همه‌ی ما به نوعی تغییرات ساختار قدرت و حاکمیت در جهان رو تجربه کرده‌ایم و می‌کنیم؛ اما گاهی لازمه نویسندگان و متفکرانی پیدا بشن و این تغییرات رو به شکلی شفاف و چارچوب‌دار، دوباره در پیش چشمان ما ترسیم کنند. کاری که به گمان من، پاراگ خانا در اون موفق بوده.

این قصه‌ی نامکرر کانکتوگرافی، در ذات خود یک قصه بیش نیست و اون این‌که: دنیای امروز، از معیارهای جغرافیای سنتی فاصله‌ی بسیاری گرفته و مرزها و قلمروها، دیگه به شکل فیزیکی سابق قابل تعریف و تشخیص نیستند.

با تمام احترامی که ما ایرانیان برای آرش کمانگیر قائل هستیم، جهان امروز قواعد دیگری داره و دیگه اگر آرش جان خودش رو هم در تیر بکنه، حتی به اندازه‌ی سانتی‌متری هم نمی‌تونه مرز ایران و توران رو جابجا کنه.

در عوض، بسته‌های داده (Data Packets) که لحظه به لحظه انسان‌ها و سازمان‌ها و نهادها و بانک‌ها و مشتریان و اشیاء رو به همدیگه وصل می‌کنن، مرزهایی سیال رو بنا کرده‌ان که مرزبانی به شیوه‌ی کهن، برای حفظش چندان کارآمد نیست.

ضمن این‌که در دوران کهن، وظیفه‌ی اصلی مرزبانان، حفظ دیوارهایِ سر بر کشیده‌ی میان قلمروها بود و امروز، مأموریت اصلی این گروه، حفظ پل‌ها و جریان‌های ارتباطی میان شرکت‌ها، سازمان‌ها، شهرها و کشورهاست.

اهمیت زنجیره تأمین

پاراگ خانا تأکید می‌کنه که به تدریج، با افزایش حجم و ظرفیت کانال‌های ارتباطی در جهان، تقریباً هر کس هر چیزی رو در هر جایی عرضه کنه، می‌تونه اون رو به دست هر کسی که در هر جای دیگه‌ای تقاضای اون رو داره، برسونه.

در واقع، اصالت بر وصل بودن و دسترسی داشتن و تأمین‌شدن است؛ مگر این‌که بخش‌هایی از جهان، خواسته یا ناخواسته از این پیوستگی و دسترسی و زنجیره‌ی تأمین، حذف شده و کنار گذاشته بشن.

بنابراین اعمال حاکمیت به‌اندازه‌ای امکان‌پذیره که اتصال به گره‌های اقتصادی و به عبارت دیگر حفظ جایگاه در زنجیره‌ی جهانی تأمین، عملی و امکان‌پذیر باشه.

این اتفاقی نسبتاً جدید محسوب می‌شه و در چند قرن قبل، بین این حاکمیت و حضور در زنجیره‌ی تأمین رابطه‌ای تا این حد جدی برقرار نبود.

با این فرض، در کنار دولت‌ها، بازیگران جدیدی هم به جغرافیای سیاسی جهان اضافه شده‌اند: بازیگرانی که قدرت داشته باشند روی زنجیره‌ی جهانی تأمین، تأثیر بگذارند.

خانا در کتاب خودش، از دو اصطلاح Market Regulations و Market Authorities استفاده می‌کنه. در واقع کسانی که برای بازارها قانون وضع می‌کنن (چه رسمی و چه غیررسمی) و نیز کسانی که بر بخشی از بازارها حاکمیت دارن در کنار حاکمان سنتی (دولت‌ها) می‌تونن روی جغرافیای جهان تأثیر بذارن.

اینستاگرام صرفاً یک شبکه‌ی اجتماعی دیجیتال به‌نظر میاد، اما در واقع حاکمیت بر بخشی از Information Market و البته Communication Market رو در اختیار داره. به همین خاطر، با قانون‌های خودش که ظاهراً خیلی محلی و محدود به‌نظر می‌رسن (مثلاً با تعیین ساز و کار ریپورت شدن و بلاک شدن و مسدود شدن اکانت‌های گروه‌ها و اشخاص سیاسی و نظامی در جهان) به سادگی بخشی از زنجیره‌ی تأمین اطلاعات رو در اختیار گرفته و مدیریت می‌کنه.

با این مثال، خواستم یادآوری کنم که زنجیره‌ی تأمین صرفاً به انرژی و مواد اولیه و نیروی انسانی محدود نیست و پول و اطلاعات و اخبار و مواردی از این دست رو هم در بر می‌گیره.

جابجایی انسان‌ها

زنجیره‌ی تأمین دیگه‌ای هم در دنیا شکل گرفته و پیوسته در حال تقویته و اون، زنجیره‌ی تأمین منابع انسانیه.

خانا اشاره می‌کنه که در سال‌های ۱۹۶۰ حدود ۷۰ میلیون نفر در سراسر جهان، در جایی خارج از کشور خودشون مشغول زندگی و کار بودن. اون تأکید می‌کنه که این عدد در زمان نگارش کتاب‌ (۲۰۱۶) به حدود ۳۰۰ میلیون رسیده و به سرعت در حال افزایشه.

افرادی که از کشوری به کشور دیگه می‌رن، جریان‌های جدید اطلاعاتی ایجاد می‌کنن و انتظارات و مطالبات رو به سادگی از نقطه‌ای به نقطه‌ی دیگه منتقل می‌کنن. ضمن این‌که هر چقدر برخی نواحی در جذب انسان‌ها از نواحی دیگه قوی‌تر عمل کنن، دسترسی دست اول و بهتری به فرهنگ و مکانیزم تحلیل و تصمیم‌گیری نواحی دیگه پیدا می‌کنن و قدرت سیاست‌گذاری و اثرگذاری‌شون روی مبداء مهاجرت، افزایش پیدا می‌کنه.

مهاجرت افقی در کنار جابجایی عمودی

در گذشته فرض بر این بود که حجمِ غالبِ جابجایی و مهاجرت، از جنوب به شمال هست (جنوب اقتصادی به شمال اقتصادی. یعنی از کشورهای کمترتوسعه‌یافته به قطب‌های توسعه در جهان).

اما مهاجرت افقی هم در سال‌های اخیر افزایش پیدا کرده. جابجایی افراد بین کشورها در یک منطقه‌ی جغرافیایی (مثلاً بین کشورهای حاشیه‌ی جنوبی خلیج فارس یا بین شمال و جنوب خلیج فارس) و همین‌طور بین کشورهای آسیای جنوب شرق، نمونه‌‌هایی از مهاجرت افقی محسوب می‌شه تبعات و نتایجش، با مهاجرت عمودی (مثلاً از ایران به آمریکای شمالی یا اروپای غربی) متفاوته.

این موضوع به شکل مستقل قابل بحثه. اما به نظرم الان پرداختن بیشتر به اون، اصل صحبت ما رو به حاشیه می‌کشونه.

توسعه شهرنشینی و افزایش دسترسی به زنجیره توزیع جهانی

نکته‌ی دیگه‌ای که پاراگ خانا بهش می‌پردازه، مهاجرت از روستاها به شهرها و توسعه‌ی شهرنشینیه. خانا به نقل از Neil Brenner می‌گه در قرن پیش رو، سطحی از کره‌ی زمین که تحت پوشش بافت شهری قرار می‌گیره سه برابر می‌شه.

تحلیلی که خانا ارائه می‌ده اینه که با افزایش شهرنشینی، دسترسی به زنجیره‌ی تأمین جهانی (اطلاعات، پول، شغل، انتظارات و …) افزایش پیدا می‌کنه و هر چقدر اتصال مردم به زنجیره‌های جهانی بیشتر بشه، قدرت اعمال حاکمیت محلی کمتر میشه.

در واقع اگر دولت‌ها می‌تونستن به نواحی روستایی کمک کنن تا اون‌ها توسعه پیدا کنن و سبک زندگی‌ و الگوی انتظارات‌شون به سرعت به الگوی انتظار شهری تبدیل نشه، می‌تونستن کمی نرخِ مرگِ تدریجیِ الگوهای سنتیِ حاکمیتی رو کاهش بدن.

تجارت مهم‌تر است یا تولید ناخالص داخلی؟

واضحه که دو مفهوم تجارت میان کشورها و تولید ناخالص داخلی کشورها، وابستگی‌هایی به هم دارن. اما مولفه‌های مستقلی هم وجود داره که معنای اون‌ها رو از هم متمایز می‌کنه.

بسیاری از ما عادت داریم که به تولید ناخالص داخلی و رشد اقتصادی (که بر اساس اون استخراج میشه) توجه کنیم. اما پاراگ خانا به نکته‌ی جالبی اشاره می‌کنه.

اون توضیح می‌ده که در آخرین موج رکود جهانی (۲۰۰۸ و ۲۰۰۹)، حجم تجارت پنج برابر بیشتر از تولید ناخالص داخلی آسیب دید. خانا معتقده که تغییر در سطح تجارت رو میشه مثل یک زلزله‌سنج در نظر گرفت که میشه به کمک اون شدت زلزله‌های اقتصادی رو برآورد کرد.

هر چقدر جغرافیای جدید مبتنی بر زنجیره‌ی تأمین، در دنیا قدرتمندتر میشه، تجارت بین بازیگران اقتصادی (دولت‌ها، شرکت‌ها، سرمایه‌گذاران، کسب و کارهای خصوصی، بازرگان‌ها) اهمیت بیشتری پیدا می‌کنه.

از طرف دیگه،‌ محدود کردن کانال‌های تجارت، به ابزاری قدرتمند برای برای لرزه انداختن بر پیکر اقتصادهای محلی تبدیل می‌شه.

کافیه به این نکته هم توجه کنید که هر چقدر تجارت در کشورها، بیشتر در اختیار دولتی‌ها و شبه‌دولتی‌ها قرار بگیره، قدرت پاسخ‌دهی سریع و چابکی و هوشمندی شبکه‌های تجاری هم کاهش پیدا می‌کنه. بنابراین، وقتی از طرف سایر قدرت‌ها، تحت فشار تجاری قرار می‌گیرن، سخت‌تر می‌تونن خودشون رو با شرایط جدید تطبیق بدن.

نقشه‌های دی‌فاکتو در مقابل دی‌ژوری

احتمالاً دو اصطلاح de facto و de jure رو شنیدین. de facto به معنای آن‌چه واقعاً هست و de jure به معنای آن‌چه به شکل رسمی قابل ادعاست (facto با fact هم‌خانواده است و jure هم با jurisdiction که به ادعاهای محکمه‌پسند اشاره داره).

یکی از زیباترین کاربردهای این دو اصطلاح رو من در نوشته‌ی پاراگ خانا دیدم.

اون توضیح میده که دو تا نقشه وجود داره: de facto map در مقابل de jure map.

de jure map اون نقشه‌ایه که سر کلاس‌های جغرافی درس می‌دن و توی دادگاه‌های بین‌المللی بهش استناد می‌کنن (همون دعواهای معروف ما که مثلاً خلیج فارس درسته و مراقب هستیم کسی خلیج خالی یا خلیج عربی به کار نبره و چند وقت یه بار گلّه‌وار به سمت یه کمپین غیرواقعی هدایت می‌شیم و petition پر می‌کنیم که گوگل اسم‌مون رو درست کنه و این جور بحث‌ها).

اما de facto map اون نقشه‌ایه که بر پایه‌ی زنجیره‌ی تأمین شکل می‌گیره. مهم نیست چین مواد اولیه‌ی کارخونه‌اش رو از چند هزار کیلومتر اون‌طرف‌تر تهیه می‌کنه. معدنی که چین استخراج می‌کنه و به کارخونه‌اش می‌بره، بخشی از نقشه‌ی واقعی‌ چین محسوب میشه. همین‌طور بازاری که چین می‌تونه محصولش رو بهش عرضه کنه، بخشی از خاک واقعی چینه.

حرفِ سخت و تلخی که مهمه همه‌ی ما به خاطر داشته باشیم اینه که دفاع از خاک و قلمرو کشور، نه با کلیک کردن و petition پر کردن انجام میشه نه با زحمتِ قابل احترام آرش کمان‌گیر.

هر یک از ما با تأثیری که روی زنجیره‌ی تأمین جهانی می‌گذاریم و با نقشی که در اون ایفا می‌کنیم، داریم بر تعیین مرزهای دی‌فاکتوی ایران اثر می‌گذاریم. مرزهای دی‌ژوری هر روز کم‌رنگ‌تر از دیروز می‌شن و به تدریج، جای خودشون رو نه در کتاب‌های جغرافیا، که در کتاب‌های تاریخ پیدا خواهند کرد.

#کانکتوگرافی

#قصه کتابهای من

پیش نوشت: تا‌کنون چند مرتبه به روایت بخش‌هایی از کتاب کانکتوگرافی پاراگ خانا پرداخته‌ام که همه‌ی آن‌ها برچسب #کانکتوگرافی دارند و به سادگی می‌توانید مجموعه‌شان را ببینید.

این را هم بگویم که ابایی نداشته‌ام تا هر از چندگاهی، کانکتوگرافی را بهانه کنم تا به حاشیه‌های مهم‌تر از متن – البته بر اساس قضاوت خودم – بپردازم و به همین علت، با وجودی که تا این لحظه، در این‌باره، کم ننوشته‌ام، هنوز از صفحه‌ی ۱۰ این کتابِ ۴۵۰ صفحه‌ای رد نشده‌ایم.

این بار هم، حرف‌هایم را با مقدمه‌ای خارج از متن آغاز می‌کنم و سپس به سراغ کتاب می‌رویم.

سرگرمی لحظه‌های استراحت

هر یک از ما، برای لحظات استراحت خود، کارها و سرگرمی‌هایی داریم که ممکن است در نگاه دیگران، پوچ و بی‌اهمیت، یا عجیب و بی‌خاصیت جلوه کنند.

یکی از سرگرمی‌های اوقات فراغت من، پیگیری اخبار مربوط به افراد و قبیله‌هایی است که از جامعه‌ی انسانی جدا افتاده‌اند.

برای شناختن و دیدن آن‌ها، کافی است عبارت Uncontacted People را در گوگل جستجو کنید. هم‌چنین اگر مانند من، می‌خواهید به پیگیری دائمی اخبار آن‌ها بپردازید، بهتر است در تنظیمات جستجو اعلام کنید که علاقه‌مند به خواندن اخبار هفته یا ماه اخیر هستید، تا به این شیوه، درباره‌ی این مردمانِ دیروز، کاملاً به‌روز بمانید.

در این‌جا چند تصویر از مربوط به یکی از آخرین افراد یک قبیله‌ی در حال انقراض را برایتان آورده‌ام:

منبع عکس‌ها: این‌جا و این‌جا و این‌یکی‌جا

نمی‌دانیم چرا این قبیله‌ها، تمایلی به ترک اعماق جنگل‌های آمازون و پیوستن به سایر انسان‌ها را ندارند.

شاید نخستین برخورد آن‌ها با غاصبان زمین‌ها و نابود‌کنندگان جنگل‌ها، خوش‌خاطره نبوده؛ و شاید هم، چنان به زندگی مستقل و داشته‌های قبیله‌ای خود مغرور بوده‌اند، که نیازی به تعامل با جهانِ خارج و بیگانگان (که من و شما و سایر انسان‌های روی کره‌ی زمین باشیم) پیدا نکرده‌اند.

اما هر چه بوده، این را می‌دانیم که امروز، فرو رفتن در لاک دفاعی و پنهان شدن در پشت دیوارهای طبیعی را ترجیح داده‌اند و به هر انسان دیگری که به آن‌ها نزدیک شود، با نیزه یا تیر و کمان حمله می‌کنند.

انجمن‌های خیریه‌ای وجود دارند که برای کمک به این‌ها اعانه جمع می‌کنند.

هم‌چنین اخیراً دولت برزیل، در اطراف این قبیله‌ی در حال انقراض که در عکس‌ها دیدید، حصاری کشیده تا هم گروه داخل حصار از نگرانیِ تهدیدِ بیگانگان خلاص شوند و هم انسان‌های بیرون، ناخواسته وارد قلمرو آن‌ها نشوند و جان‌شان – به بهانه‌ی تجاوز به حریم قبیله – در معرض تهدید قرار نگیرد.

حصار آن‌قدر گسترده هست که ظاهراً هر دو گروه (درونی‌ها و بیرونی‌ها) رضایت دارند و آرامش اندرونی‌ها و امنیت بیرونی‌ها، هر دو تأمین شده است.

بد نیست این را هم بگویم که عکس میانی از سه‌عکس بالا، چاهی است که این بازماندگان، حفر کرده‌اند و روی آن را می‌پوشانند و حیواناتی که هنگام عبور در آن می‌افتند، غذای آن‌ها را تأمین می‌کنند.

از این منظر می‌توان گفت این قبیله‌ی در حال انقراض و البته قبیله‌های دیگر مانند این‌ها، خودکفا هستند و برای تأمین ضروریات، نیازی به بیگانگان ندارند.

حالا که اصطلاح ضروری را به‌کار بردم، بر این نکته هم که پیش از این گفته‌ام و پس از این هم خواهم گفت تأکید کنم که:

تقسیم نیازهای زندگی به ضروری و غیرضروری، تقسیم زندگی به انسانی و حیوانی است. چون آن‌چه انسان را از سایر حیوانات متمایز می‌کند، میل به خلق و استفاده از غیرضروریات است. نه هنر، ضروری بوده و نه شعر؛ نه ادبیات و نه موسیقی؛ نه آرایش و نه زیبایی.

تجمل‌گرایی و میل به چیز‌های جمیل (زیبا)، ویژگی انسان‌ است و اگر نتوانیم فضایی ایجاد کنیم که هر کس به اندازه‌ی میل و شایستگی و زحمت و توانایی‌هایش، بتواند تجمل‌گرایی را تجربه کند، این ناتوانی و ضعف‌ماست، و نه تعالی و فراتر رفتن از پستی‌های دنیا.

چرا پیگیری این قبیله‌ها را دوست دارم و به‌طور خاص، چرا تصاویر این آخرین افرادِ یک قبیله‌ی درحالِ انقراض را پیش چشمان شما قرار دادم؟

چون فکر می‌کنم وجود این قبایل و انقراض آن‌ها، بیش از آن‌که یک پدیده‌ی جغرافیایی جذاب باشد، یک روایت تاریخی آموزنده از سرنوشت اقوامی است که تقابل را به جای تعامل انتخاب کرده و فرو رفتن در دنیای خودبافته را به فرا رفتن از مرزهای خودساخته ترجیح می‌دهند.

از این مقدمه‌ها و قصه‌سازی‌ها و عکس‌بازی‌ها که بگذریم، می‌خواهم چند جمله‌ای هم درباره‌ی یک اصطلاح زیبا که از پاراگ خانا آموخته‌ام حرف بزنم.

او گاهی اصطلاح جغرافیای کارکردی (Functional Geography) را در کنار یا در برابرِ جغرافیای سیاسی (Political Geography) و جغرافیای طبیعی (Natural Geography) و جغرافیای هندسی (Geometrical Geography)به کار می‌برد.

باز هم درباره‌ی جغرافیا

می‌دانم که قصه‌ی جغرافیا، به تعبیر حافظ، یک قصه بیش نیست و پیش از این هم این قصه را در نوشته‌های دیگر کانکتوگرافی گفته‌ام، اما برای آشنایی بیشتر با صفت‌های کارکردی و طبیعی و سیاسی، مناسب است آن را دوباره، به شکل دیگری، روایت کنم.

جغرافیا یا جئوگرافی، از ترسیم و شناختِ پیوندها و رابطه‌ها بر روی زمین (Geo + Graph) سخن می‌گوید.

در گذشته‌های دور، یعنی همان زمانی که نیاکان این قبیله‌های در حال انقراض، رشد و بالندگی را تجربه می‌کردند، رابطه‌ها بیشتر بر مبنای فاصله‌ی فیزیکی بود. البته پیوند نَسَبی و سَبَبی هم، شکل‌های دیگری از رابطه را می‌ساخت.

اما امروز، شما همسایه‌ی دیوار به دیوار خود را بیشتر می‌بینید، یا فلان خواننده و بازیگر یا فرزند فلان سفیر در فلان کشور را؟

در این چند روز، نوشته‌ی زیر چوب یک پلاکارد در یک تجمع را بیشتر دیده‌اید، یا آگهی پرداخت شارژ ماهانه بر دیوار مجتمع خود را؟

عجیب این‌جاست که آن نوشته را، شاید فرد دیگری که یکی دو ردیف جلوتر در همان جمعیت، نشسته بوده، ندیده و نخوانده باشد.

این‌جاست که وقتی از جئوگرافی یا ترسیم رابطه‌های روی زمین حرف می‌زنیم، جغرافیای هندسی (بر مبنای فاصله‌ی فیزیکی ما از یکدیگر)، داده‌های چندانی در اختیارمان قرار نمی‌دهد.

چنان‌که متوسط فاصله‌ی من با خوانندگان دائمی این نوشته‌ها، چند صد کیلومتر است.

اما اگر جغرافی‌دان، در نقشه‌ی خود، من و شما را دور از هم ترسیم می‌کند، این واقعیت رابطه‌ی ما نیست؛ بلکه ضعفِ روشِ ترسیمی اوست.

وقتی از جغرافیای کارکردی صحبت می‌کنیم، منظورمان توجه به گراف‌های ارتباطی در زمین است که کارکرد مشخص دارند و بودن یا نبودنشان، می‌تواند موجب کاهش یا افزایش عملکرد در برخی‌حوزه‌ها یا تغییر ماهیت در حوزه‌های دیگر باشد.

به عنوان یک مثال بسیار ساده، این دو رویداد را مقایسه کنید:

• امروز دوست‌تان در اینستاگرام شما را بلاک می‌کند
• همین امروز، همسایه‌تان، به ضخامت دیوار میان خود و شما می‌افزاید

سوال این‌جاست که کدام یک را باید یک تغییر جغرافیایی حساب کرد؟

واقعیت این است که تغییر نخست، جغرافیایی‌تر از تغییر دوم است، چون روی رابطه‌های موجود بر زمین، تأثیر گذاشته است.

به شکل گسترده‌تر، محدودسازی دسترسی به تلگرام، یک تغییر جغرافیایی بزرگ در کشور ما محسوب می‌شود. معادل آن را در هزار سال قبل، می‌توان آمدن یک زلزله یا سیل مخرب دانست که برخی پل‌های میان روستاها و جاده‌های میان شهرها را نابود می‌کرده و ارتباط را دشوارتر می‌کرده است.

درک مفهوم کارکرد، تابع دانش و نگرش ماست

اجازه بدهید‌ باز هم در این میانه، به سراغ همان قوم در حال انقراض برویم که در ابتدای بحث، اشاره‌ای به آن‌ها داشتم.

اگر یکی از آن‌ها را به شهر بیاوریم و در همه جا بگردانیم، چه چیزی را خواهند دید و خواهند فهمید؟

آیا می‌توانیم برایشان اینترنت، موبایل و بانکداری را به سادگی توضیح دهیم؟ بعید می‌دانم.

اما یقین دارم از دیدن اسلحه لذت خواهند برد و بی‌آن‌که نیاز باشد کلامی با آن‌ها سخن بگوییم، نخستین بار که سلاح را ببینند، کارکرد آن را خواهند فهمید: چه تیر و کمان شگفتی که پرتابش، بی‌آن‌که به ماهیچه‌ای قدرتمند نیاز داشته باشد، می‌تواند دشمنی را در صدها متر آن‌سوتر از پای درآورد.

اما این را هم می‌دانیم که امروز، برای بسیاری از ما، افزایش قدرت شلیک یک اسلحه، به اندازه‌ی افزایش سرعت بستر اینترنت، جذاب و هیجان‌انگیز نیست و از این منظر، می‌توانیم بگوییم که کارکرد، یک بحث عینی بیرونی نیست؛ بلکه تابع نگاهی است که به دنیای اطراف می‌نگرد.

وقتی رابطه‌ی ما با برخی شرکت‌های بانکی و بیمه‌ای، قوی‌تر یا ضعیف‌تر می‌شود، جغرافیای کارکردی ما تغییر می‌کند بی‌آن‌که جغرافیای سیاسی تغییری کرده باشد. این را هزار سال پیش، فقط فیلسوف‌ها می‌فهمیدند، اما امروز، پدر کم‌سواد من هم، به سادگی هنگام خرید کالایی که قیمتش جند برابر شده، می‌فهمد و درک می‌کند؛ بهتر از همه‌ی آن فیلسوف‌هایی که در کنج خلوت خود، به اندیشیدن و فلسفه‌بافی مشغول بودند.

جغرافیای طبیعی، قرار گرفتن دریای خزر در شمال و خلیج فارس در جنوب کشور ماست.

دعوا بر سر سهم ما از این آب‌ها و نام آن‌ها، موضوع جغرافیای سیاسی است.

اما وسعت جغرافیای کارکردی، بر اساس دورترین نقطه‌هایی که ما به آن‌ها دسترسی داریم، سنجیده می‌شود.

مک‌لوهان، زمانی رسانه را، ادامه‌ی دست و پا و چشم و دهان انسان می‌نامید. چون می‌توانستیم با کسانی بسیار دورتر حرف بزنیم و حرف‌های کسانی در هزاران کیلومتر آن‌سوتر را نیز بشنویم.

جغرافیای کارکردی، قلمرو جدیدی را برای انسان‌ها تعریف می‌کند و به تعبیری، ادامه‌ی دست و پای ملت‌هاست. این‌که تصمیم‌هایشان تا چند هزار کیلومتر آن‌سوتر، بُرد و تأثیر دارد.

جغرافیای کارکردی، بیش از هر چیز، توسط برندها و کسب و کارها و نهادهای مالی و اقتصادی تعریف می‌شود.

چنین می‌شود که کشورها در دوران جدید، با قطع و وصل کردن ارتباط شرکت‌های خود،‌ با هم می‌جنگند و در این میان، سیاستمدارانی که برای رشد و بالندگی کسب و کارها و برندهای خود تلاش نکرده‌اند، در زمان درگیری و تنش، حکم نیزه به‌دست تنهایی را دارند که در عصر اینترنت، از جنگل به شهر آمده و با دهانی باز، “انسان‌ها” را نگاه می‌کند.

از این رو، باید مراقب باشیم فریب کسانی که قلمرو خود را با خط‌کش بر روی نقشه‌های جغرافیایی سنتی – که تفاوت چندانی با نسخه‌های قدیمی خود در چند قرن پیش ندارند – نخوریم.

واماندگان در حال انقراض امروز، دیگر مانند قدیم، خود را با برگ انجیر نمی‌پوشانند. آن‌ها لباس چینی بر تن می‌کنند، گوشی آمریکایی در دست می‌گیرند، جواهر هندی بر گردن می‌اندازند، ماهی سالمون نروژی می‌خورند و در نهایت، تمام کلام‌شان در دو چیز خلاصه می‌شود:

هر چه را در هر جای دنیا می‌بینند، یا می‌گویند مردم ما به آن‌جا رفتند و ساختند، یا می‌گویند: خودمان مثل همان‌ها یا بهترش را داشتیم و داریم.

این‌ها، زامبی‌های نسل جدید هستند که از نقشه‌های پوسیده‌ی کاشفان قرون گذشته، سر برآورده و سخن‌گفتن آغاز کرده‌اند.

اجازه بدهید در پایان، جمله‌ای از کتاب را که البته پاراگ خانا خود از فردی دیگر نقل می‌کند، بنویسم و با هم بخوانیم:

دیوارسازها، با نگاه به سرنوشت تمام دیوارها، از چین تا برلین، به سادگی خواهند فهمید که سرنوشت همه‌ی دیوارهای جهان، تبدیل شدن به یک جاذبه‌ی توریستی است.

پی نوشت: زامبی این‌روزها در زبان ما کاملاً جا افتاده است. اما اگر بخواهم به زبان فارسی برایش معادل‌سازی کنم، دوست دارم به جای زامبی‌ها از کلمه‌ی از گور گریخته‌ها استفاده کنم.

پیش نوشت یک: قرار این بود که گه‌گاه هنگام مرور کتاب کانکتوگرافی نوشته‌ی پاراگ خانا، برخی نکته‌ها و خوانده‌ها و حاشیه‌ها را با شما در میان بگذارم.

بنابراین آنچه در اینجا می‌خوانید، ادامه‌ی سلسله مطالبی است که در زمینه #کانکتوگرافی منتشر می‌شوند.

پیش نوشت دو: قبلاً هم یک بار در مطلبی تحت عنوان راه های موفقیت در آینده دیگر مثل گذشته نیست اشاره‌ای به مگاترند (Mega-trend) یا ابرروند کرده بودم. این دومین باری است که در روزنوشته‌ها به این مفهوم اشاره می‌شود.

سایمون آنهولت و پل‌هایی به همه جا

پاراگ خانا، هفتمین صفحه از کتابش را با نقل جمله‌ای از سایمون آنهولت آغاز می‌کند:

«فکت اصلی و کلیدی عصری که ما در آن زندگی می‌کنیم این است که همه‌ی کشورها، همه‌ی بازارها، همه‌ی بسترهای ارتباطی و همه‌ی منابع طبیعی به یکدیگر متصلند.»

سایمون آنهولت را – متاسفانه – قبل از این‌که پاراگ خانا از او جمله‌ای نقل کند، نمی‌شناختم. به همین علت، آشنایی‌ام آن‌قدر قدیمی و عمیق نیست که بتوانم چیز زیادی درباره‌اش بگویم. جز اینکه واقعاً می‌کوشد بین‌المللی و فراتر از مرزها فکر کند و دغدغه‌اش سیاست‌گذاری به نفع همه‌ی مردم جهان است.

این را می‌توانید از ایده‌ی بسیار زیبایش تحت عنوان GlobalVote هم بفهمید.

هر بار در هر جایی از جهان انتخابات برگزار می‌شود، او روی سایت Global Vote از همه‌ی مردم جهان می‌پرسد که شما کدام گزینه را برای کل جهان مناسب‌تر می‌دانید؟ اگر چنین ایده‌ی ارزشمندی را صرفاً زیبا بنامیم، در حقش اجحاف کرده‌ایم.

سایمون آنهولت کتابی هم به نام Places دارد که عنوان فرعی آن چنین است: Identity, Image, and Reputation.

چون هنوز خواندن این کتاب آنهولت را به پایان نرسانده‌ام، نمی‌توانم در مورد آن قضاوت چندانی داشته باشم؛ جز این‌که تا این‌جا، درباره برندسازی ملی و برندسازی کشورها حرف‌های بسیار زیبا و کاربردی و ارزشمندی مطرح کرده است.

مگاترندها یا اَبَررَوَندها (Mega-trends)

در ادامه پاراگ خانا به این نکته اشاره می‌کند که باید پیوستگی یا Connectivity را یک ابر الگو یا ابر روند در نظر گرفت (هر دو واژه‌ی meta-pattern و mega-trend را تقریباً به یک معنا به کار می‌برد).

او در توضیح ابرروندها در کتاب خود به نکته‌های متعددی اشاره می‌کند:

ابر روندها، ایده‌هایی تاریخی هستند که در بستر زمان شکل می‌گیرند و طی دوره‌هایی طولانی باقی می‌مانند. گاهی ابرروندها آن‌قدر طولانی می‌شوند که حضور و اثرگذاری آن‌ها را فراموش می‌کنیم. چون عمر‌شان فراتر از عمر یک نسل است. ابرروندها فراگیر هستند تاریخ زندگی انسان را متحول می‌کنند.

خانا برای این‌که درک بهتری از مفهوم ابر روند داشته باشیم، به دو نمونه‌ از ابرروندها اشاره می‌کند:

• توسعه شهرنشینی
• فراگیر شدن تکنولوژی

البته اگر بخواهیم واقعاً مفهوم ابر روند و شیوه استفاده از مگاترندها در تحلیل را بیاموزیم و درک کنیم، فکر می‌کنم خواندن کتاب پاتریک دیکسون تحت عنوان The Future of (almost) Everything بسیار مناسبی است. خصوصاً اگر قصدمان از خواندن پاراگ خوانا، افزایش قدرت تحلیل و نگاه به آینده باشد، به نظر کتاب دیکسون را باید به عنوان مکمل آن خواند.

دیکسون شش مگاترند را در زمان حاضر شناسایی و تحلیل کرده است:

• Fast (همه چیز سریع‌تر می‌شود)
• Urban (توسعه شهرنشینی)
• Tribal (شکل‌گیری قبیله‌های جدید)
• Universal (جهانی شدن همه چیز)
• Radical (افراطی‌گری)
• Ethical (تغییر نگرش به اخلاق)

مگاترندی که دیکسون تحت عنوان یونیورسال مطرح می‌کند، تا حد زیادی به فضای کتاب کانکتیویتی خانا نزدیک است.

در این‌جا خانا جمله‌ای را مطرح می‌کند که به نظرم یکی از کلیدی‌ترین جمله‌های این کتاب است: پیوسته‌شدن و اتصال، یک ابزار نیست. بلکه ضربه‌ای است که همه چیز را برای همیشه تکان می‌دهد و متحول می‌کند.

نزدیک‌ترین بحثی که از این جنس در متمم داریم، درسی با این عنوان است: تکنولوژی خنثی نیست.

هر توسعه‌ی جدیدی در امکانات و فناوری را می‌توانیم در یک طیف قرار دهیم:

یک سمت طیف می‌تواند تکرار کاراتر فعالیت‌های موجود باشد و و سمت دیگر تحول فعالیت‌ها و نگرش موجود.

تبلت مشخصاً بعد از موبایل، صرفاً شکل دیگری از انجام فعالیت‌های موجود بود؛ البته کاراتر بودن یا نبودنش می‌تواند محل بحث باشد.

اما موبایل، شکل کارآتر تلفن نبود. موبایل به کلی تحولی در جهان ایجاد کرد. در حدی که می‌توان تاریخ بشر را به قبل و بعد از آن تقسیم کرد و رویدادهای کمی را می‌توان در تاریخ یافت که به اندازه‌ی اختراع موبایل بر مسیر زندگی بشر تأثیر گذاشته باشند.

حرف خانا این است که پیوستگی از جنس همین تحولات و ابر روندها است. پیوسته‌تر شدن دنیا، زندگی و اقتصاد و سیاست دیگر را کاراتر نکرد؛ بلکه تحولی بزرگ ایجاد کرد و شکل جدیدی از زندگی، اقتصاد، سیاست و جغرافیا به وجود آورد که برای نسل قبل (و حتی بسیاری از مردگان متحرکی که امروز میان انسان‌ها حرکت می‌کنند) قابل درک نیست.

#کانکتوگرافی

#مگاترند

پیش نوشت: این مطلب را می‌توان زیرمجموعه‌ی مطالبی دانست که تحت عنوان گفتگو با دوستان مطرح می‌کنم. در یکی از بحث‌های مربوط به کانکتوگرافی به یکپارچگی عمودی و یکپارچگی افقی رسیدیم و دیدیم که به نظر می‌رسد هرمِ دنیا هر چه بیشتر در حال حرکت به سمت یک ساختار مسطح است. در آنجا سعید به آمادگی برای زندگی در جهانی با ساختارِ یکپارچه‌ی افقی اشاره کرده بود و فکر کردم بد نیست به بهانه‌ی حرف سعید، چند جمله‌ای بیشتر در این‌باره صحبت کنیم.

حرف‌هایی که در اینجا می‌نویسم، ناشی از تسلط بر این بحث یا پختگی در مواجهه با یکپارچگی افقی یا هر چیزی از این دست نیست.

فقط حس کردم شاید بشود به بهانه‌ای، بر اهمیت بحثِ یکپارچگی افقی تأکیدی دوباره کرد.

من همیشه – حداقل در مورد فرایند فکر کردن و یادگیری خودم – دو نگرانی جدی داشته‌ام.

نگرانی اول این بوده که چنان درگیر بحث‌های کاربردی و روزمره و دم‌ِ دستی بشوم که خواندن و فکر کردن و یادگیری مطالب عمیق‌تر – که در کوتاه‌مدت تأثیری بر کیفیت زندگی‌ام ندارند – از فهرست اولویت‌هایم خارج شود.

نگرانی دوم این بوده که در مواجهه با مطالب و ایده‌ها و حرف‌های عمیق – که انتظار دارم در بلندمدت و افق دوردست اثر خود را نشان دهند – هیچ‌گونه تلاشی برای استخراجِ دستاوردهای در دسترس و نزدیک‌تر به خرج ندهم.

طبیعتِ این تقسیم‌بندی دوگانه‌ی من، چنان است که همیشه و هر لحظه باید نگران یکی از این دو باشم و عملاً زندگی و فکر کردن و تصمیم‌گیری و یادگیری، هنگامی که این دو دغدغه‌ را داری، بیشتر به بندبازی شبیه است.

در مورد کتاب کانکتوگرافی و بحثی که تحت عنوان یکپارچگی افقی مطرح کردم، نگرانی‌ام بیشتر از جنس دوم است. این نوع حرف‌ها و نگاه‌ها و تحلیل‌ها که پراگ خانا و بسیاری نویسندگان و متفکرانِ هم‌سنخ‌ِ او مطرح می‌کنند، در نگاه اول بسیار بزرگ و کلان به نظر می‌رسد و ممکن است با خودمان فکر کنیم الان که دلار گران شده و گرفتار خشکسالی هم هستیم و شبکه های اجتماعی هم – درست مانند ضربان قلب – یک خط درمیان، باز و بسته می‌شوند و هزار مشکل ریز و درشت دیگر داریم، آیا فکر کردن به روند یکپارچگی افقی در جهان، به شکمی سیر و نفسی گرم احتیاج ندارد؟

آنچه امروز در ذهن من می‌گذرد این است که مثلاً اگر چه دغدغه‌ی نیوتون، گردش ماه به دور زمین و زمین به دور خورشید بود، اما کودکی در خیابان هم حق دارد قانون گرانش را در حد مصداقی مانند سقوط سیب از درخت، “نازل” کند و پس از پرتاب سنگ به درخت و افتادن سیب، از اینکه مثالی برای کاربرد قانون نیوتون پیدا کرده لذت ببرد.

اما سعید جان.

همه‌ی این حرف‌های مقدماتی را مطرح کردم که بگویم شاید باید در چنین بحث‌هایی، دنبال مثال‌های ساده و نزدیک، هر چند پیش‌پاافتاده و ابتدایی هم بگردیم تا هم اصلِ موضوع را بهتر درک کنیم و هم، در تأثیرگذاری بر زندگی خود و محیط اطراف‌مان توانمندتر شویم.

اسنپ، تپسی و یکپارچگی افقی

چند وقت پیش، وقتی که اعتراضات رانندگان اسنپ جدی شده بود و به شرایط کاری خود معترض بودند، عکسی را در یک سایت خبری دیدم که معترضان را در خیابان نشان می‌داد.

روی یک پارچه، شعارهایی نوشته بودند و پایین پارچه، آدرس کانال تلگرام گروهی از رانندگان اسنپ بود و من هم از سر کنجکاوی عضو آن شدم. چون چنین کانال و کانال‌هایی را می‌توان نمونه‌ی مدرنِ اتحادیه‌ی کارگری یا Union دانست و مشاهده و بررسی رفتارها و تصمیم‌هایی که با استفاده از این ابزارها شکل می‌گیرد، بی‌تردید می‌تواند آموزه‌ای ارزشمند در حوزه‌ی استراتژی کسب و کار و مدیریت منابع انسانی باشد.

خلاصه در این مدت، چیزهای بسیاری یاد گرفته‌ام.

از نرم‌افزارهایی که موقعیت ماشین را اشتباه نشان می‌دهند تا ماشین‌ها بتوانند در محل‌های ممنوعه (مثل فرودگاه و بیمارستان‌ها) پارک کنند تا اینکه اکثر خودروها – حداقل در تهران – هم‌زمان اپلیکیشن‌های اسنپ و تپسی و سایر سرویس‌دهندگان را دارند و بسته به اینکه مسافر از کدام اپلیکیشن استفاده کند پاسخ او را می‌دهند.

البته اگر امروز به این شرکت‌ها بگویید، از انواع تکنیک‌هایی که برای مدیریت این مسئله به کار گرفته‌اند (از برچسب تا چک کردن اپلیکیشن تا اسنادی که از راننده می‌گیرند) حرف خواهند زد، اما بررسی میدانی نشان می‌دهد که رانندگان در تکنولوژیِ کسب و کار به مراتب درکی عمیق‌تر و خلاقیتی بیشتر از مجریان این کسب و کارها دارند.

برای من، این اتفاق – مستقل از اینکه در بلندمدت باقی بماند یا به شکلی مدیریت شود – مصداقی از یکپارچگی افقی است. پس از انقلاب صنعتی و شکل‌گیری کارخانه‌ها به معنای مدرن آن، اقتصاد صنعتی با ساختار یکپارچه‌ی عمودی شکل گرفت و قدرت یافت.

کارگر از درب کارخانه که وارد می‌شد، به وسیله‌ی مکانیزم مشخصی، ورود خود را ثبت می‌کرد. سرکارگر و سرپرست شیفت و سرپرست تولید و مدیرکارخانه بالاسری سرش بودند و برای یک مرخصی ساده باید چند نفر زیر برگه‌اش را امضا می‌کردند (هنوز هم ساختار بسیاری از کارخانه‌ها به همین شکل است).

حالا فردی در خیابان در ماشین خود نشسته و هم‌زمان به دو شرکت مختلف اعلام آمادگی می‌کند و هر لحظه بسته به صلاح‌دید خود تصمیم می‌گیرد که سرویس بعدی خود را به کدام شرکت ارائه دهد.

اگر چه کنترل این رفتارها دشوار نیست، اما این سوال هم بر جای خود باقی است که کنترل چقدر منافع مالی ایجاد می‌کند و چقدر نارضایتی را بالا می‌برد و برآیند کلی آن (نسبت منافع به نارضایتی) تا چه حد مطلوب است.

خرید سوپرمارکت و یکپارچگی افقی

باز هم در اینجا، پیوندهایی که بیش از گذشته ایجاد شده‌اند، دینامیک بازار را تغییر داده‌اند. قبلاً سوپرمارکت یک امپراطوری کوچک در محله بود. آنها نه تنها شیر و پفک و پنیر می‌فروختند، به تدریج یاد گرفتند که روزنامه و CD و میوه هم بفروشند. اقلام بهداشتی هم اضافه شد و توسعه پیدا کرد. شیرینی و شکلات هم همین‌طور. غذای حیوانات هم در برخی محله‌های شهر، در سبد فروش آنها قرار می‌گیرد. میوه‌های متعارف و سبزیجات هم اضافه شد. فلش مموری و کابل شارژ و مواردی از این دست را هم حتماً دیده‌اید.

اما اخیراً روند دیگری در حال شکل‌گیری است. این امپراطوری بزرگ سوپرمارکت‌ها – بدون اینکه به سادگی به چشم بیاید – در حال تجزیه شدن است.

خوراکی را از سوپر مارکت می‌خری (حضوری یا سفارش تلفنی). در مورد من، غذای حیوانات را از فروشگاه دیگری به صورت آنلاین سفارش می‌دهی. چون ارزان‌تر است. لوازم بهداشتی هم با تماس تلفنی از جای دیگری می‌آید و تحویل می‌شود؛ شاید هم در یک کانال یا گروه تلگرامی سفارش دهی و این شانس را داشته باشی که از نظرات و دیدگاه‌های افراد دیگری هم این محصولات را می‌خرند مطلع شوی (الان باید اعتراف کنم که علاوه بر رانندگان اسنپ، در گروه‌های آرایشی بهداشتی هم عضو هستم و فرق برندهای لانکوم و استی لادر و نوکس را هم می‌دانم و تفاوت آبرسان‌های اوریاژ و بایودرما و کلینیک و شی‌سی‌دو و حتی روتینِ صبح و شب را هم می‌فهمم :)) )

دیجی کالا و بامیلو

این نوع یکپارچگی افقی فقط به خاطر حمله‌ی فضای آنلاین و دیجیتال به دنیای فیزیکی و عالمِ گوشت و پوست رخ نداده است.

توضیح نامربوط: باید در اینجا یادِ جان پری بارلو عزیز را هم گرامی‌ بدارم که دیروز فوت کرد. او همیشه از دو اصطلاح Meatspace و Cyberspace استفاده می‌کرد که از اصطلاح فیزیکال و دیجیتال که ما به کار می‌بریم دقیق‌تر است (چون دنیای دیجیتال هم به هر حال بخشی از دنیای فیزیکال است).

کسب و کارها دیجیتال که فضا را برای خود باز دیده‌اند، بیش از حد جسور شده‌اند و دوست ندارند فضایی را دست نخورده بگذارند.

حاصل اینکه دیجی کالا چنان سرگرم کتابفروشی و مبل فروشی شده که بسیاری اوقات، محصولات دیجیتال که حوزه‌ی اصلی‌اش محسوب می‌شود را ندارد.

بعد یاد می‌گیری که برای فیش و فلش و میکروفون و خرده‌ریزهای الکترونیکی بامیلو بهتر است و برای درشت‌افزارها دیجی کالا نسبتاً خوب است و نهایتاً تلاشی که مثلاً دیجی کالا برای گسترش امپراطوری خود از فضای دیجیتال به «همه جا» کشیده باعث شده که مشتری به سمت ارتباط افقی پیش برود و سبد خریدش را بین فروشگاه‌های مختلف آنلاین تقسیم کند.

حالا باز دیجی‌کالا باید به تبلیغ و باشگاه مشتری و کوپن تخفیف و روش‌های مشابه متوسل شود و بامیلو هم باید در و دیوار سایت‌های خارجی را با تبلیغ پر کند تا دوباره یادت بیفتد به آنجا سر بزنی.

مثال از این دست کم نیست. دیگر به سادگی گذشته نمی‌توانی همه‌‌ی مخاطبان خود را تغذیه و راضی کنی. مخاطب هم یاد گرفته که از هر شاخه‌ای در درخت دنیای دیجیتال، میوه‌ای بچیند و طعم هر محصول و برندی را امتحان کند.

سایت‌های Product Review هم به تو کمک می‌کنند تا این کار را با امنیت ذهنی بالاتری انجام دهی.

مثلاً زمانی بود که وقتی موبایل را از برند X می‌خریدی ترجیح می‌دادی هندزفری ‌‌Bluetooth را هم از همان برند بخری که مطمئن باشی در Pair شدن مشکل جدی ندارند. الان کمی سرچ می‌کنی و با اطمینان خاطر، گوشی را از برند X و هندزفری را از برند Y می‌خری و از قبل هم مطمئن هستی که با هم، هم‌خوان هستند.

یا پرینتر چاپ عکس را از برند X می‌گیری و کاغذ چاپ و جوهر را از برند Y و صدها مثالی که نشان می‌دهند هم‌زمان با تلاش کسب و کارها برای رشد امپراطوری‌شان، دست مشتری برای زندگی افقی بازتر شده و پایش به طی کردن این پختستان جدید عادت کرده است.

این‌ها مثال‌هایی ساده و پیش پا افتاده است و حتی خیلی از آنها را قبل از یکپارچگی افقی هم با عنوان‌ها و نام‌های دیگر، مطالعه و بررسی کرده‌اند. اما حرفم این است که یکپارچگی افقی، عینک خوبی است که می‌تواند لباس یکسانی بر تن رفتار‌ها و روندهایی بپوشاند که قبلاً آن‌ها را متفاوت فرض می‌کرده‌ایم.

با این دید – حتی اگر آن را مصداق‌یابی در مقیاس سیب برای پدیده‌ی گرانش بدانیم – می‌بینیم که چه رویدادها و روندهایی در اطراف ما در حال شکل‌گیری بوده‌اند که قبلاً طبیعتِ واحدِ آن‌ها را نمی‌دیده‌ایم یا کمتر به آنها توجه داشته‌ایم.

#کانکتوگرافی

پیش نوشت: این مطلب در ادامه‌ی معرفی کتاب کانکتوگرافی و مروری بر بخشی از فصل اول کتاب کانکتوگرافی (تحت عنوان: پل‌هایی به جای دیوار) نوشته شده است.

پاراگ خانا در ادامه‌ی فصل اول کتاب خود، می‌کوشد تصویری شفاف‌تر از نقش پیوستگی و اتصال در تغییرات دنیای جدید برای ما ترسیم کند.

یکی از مفاهیمی که او به آنها اشاره می‌کند «رنگ باختنِ تدریجیِ یکپارچکی عمودی در برابر یکپارچگی افقی است».

این نوشته را می‌خواهم به تفسیر همین یک جمله اختصاص دهم.

اجازه بدهید اول مفهوم یکپارچگی عمودی در منظومه‌ی ذهنی این نویسنده را بررسی کنیم.

فرض کنید در جهانی زندگی می‌کنید که امپراطوری‌های بزرگِ X و Y و Z وجود دارند. هر یک از این امپراطوری‌ها درون خود سازمان‌ها و ساختارها و کسب و کارهای متنوعی دارند. حتی می‌توانیم بگوییم دولت‌های متعددی در درون هر امپراطوری وجود دارند (منظور از دولت، گروه‌هایی هستند که بخش‌هایی از حاکمیت و قدرت در هر امپراطوری را در اختیار دارند).

سیستم کاملاً یکپارچه‌ی عمودی، سیستمی است که در بالاترین سطحِ امپراطوری‌ها، در مورد رابطه داشتن و نداشتن و نوع رابطه‌ی آنها با یکدیگر تصمیم گرفته شود. سپس به صورت آبشاری، لایه‌های دوم و سوم و چهارم، بر اساس سیاست‌های لایه‌های بالاتر خود، با لایه‌های متناظر امپراطوری‌های دیگر، تعامل داشته باشند.

امپراطوری X اعلام می‌کند که همه‌ی کسانی که در سایه‌ی این امپراطوری هستند موظف هستند هر آنچه را در سایه‌ی امپراطوری Y وجود دارد دوست داشته باشند و از هر آنچه در سایه‌ی امپراطوری Z وجود دارد نفرت داشته باشند.

به این شکل، رابطه‌ی کسب و کارهای امپراطوری X با کسب و کارهای امپراطوری Y تقویت شده و با کسب و کارهای امپراطوری Z تضعیف می‌شود.

دولت‌های زیرمجموعه‌ی امپراطوری X هم، در راستای توسعه‌ی همکاری با دولت‌های زیرمجموعه‌ی Y تلاش می‌کنند و روابط خود را با دولت‌های زیرمجموعه‌ی Z محدود می‌کنند.

رسانه‌های امپراطوری X هم اعلام می‌کنند که رسانه‌‌های امپراطوری Y معتبر هستند و بازنشر اخبار آنها می‌پردازند و رسانه‌های امپراطوری Z هم به عنوان دروغ‌پرداز و شایعه افکن معرفی می‌شوند.

اما یکپارچگی افقی به چه معناست؟

وقتی امپراطوری‌ها در سطح ارشد با یکدیگر دوستی و دشمنی می‌کنند و رابطه‌‌ها را تقویت و تضعیف می‌کنند.

کسب و کارها در لایه‌ی خود مستقل از دیدگاه لایه‌ی بالاتر، در امپراطوری‌های مختلف بر اساس منافع خود و نه منافع امپراطورها با یکدیگر رابطه برقرار می‌کنند.

رسانه‌ها هم یکدیگر را در سراسر امپراطوری‌ها می‌شناسند و هر یک در مورد دیگری به صورت مستقل قضاوت می‌کنند. چرا که ممکن است رسانه‌ای در امپراطور Y (که دوست محسوب می‌شود) ضعیف و غیرمعتبر باشد و رسانه‌ی دیگری در امپراطوری Z (که دشمن امپراطوری X است) قابل اتکا باشد.

اگر بخواهیم اوجِ یکپارچگی عمودی را درک کنیم، می‌توانیم آن را به زندگی قبیله‌ای تشبیه کنیم.

در زندگی قبیله‌ای، اگر فردی از یک قبیله فردی از قبیله‌ی دیگر را می‌کشت، قبیله‌ی دیگر به انتقام‌خواهی یک نفر از قبیله‌ی اول را می‌کشتند. دیگر مهم نبود که فرد دوم بیگناه بوده است. مهم این بود که به هر حال، قبیله باید جزای گناه خود را پرداخت کند.

جالب اینجاست که خود قبیله‌ها هم این نوع اخلاقِ قبیله‌ای را پذیرفته بودند. حتی کسی که به خون‌خواهی کشته می‌شد هم احساس بدی نداشت و فکر می‌کرد حق در مورد او جاری شده است (در همین نوع فرهنگ‌ها، حتی ازدواج بین قبایل دوستی می‌آورده یا دشمنی ایجاد می‌کرده است). بسیاری از کتاب‌های کهن هم به چنین رسومی اشاره کرده و حتی گاهی بر آن صحه گذاشته‌اند.

نخستین شکل معماری امپراطوری‌ها، بر اساس همین هویت قبیله‌ای شکل گرفته و یکپارچگی عمودی با نام‌های زیبایی مانند هویت امپراطوری توجیه می‌شده است.

حتماً به این نکته توجه داریم که یکپارچگی عمودی و یکپارچگی افقی یک دوگانه‌ی کاملاً سیاه و سفید نیست. بلکه یک طیف است که مجموعه‌ی انسان‌های کره‌ی زمین در هر لحظه در نقطه‌ای از‌ آن قرار دارند.

معنی جمله‌ی پاراگ خانا – که در ابتدای این نوشته به آن اشاره کردم – این است که زیرساخت‌هایی که در جهان جدید شکل گرفته و توسعه پیدا کرده‌اند، هر روز بیش از دیروز ما را از جهانی با ساختار یکپارچه‌ی عمودی به سوی جهانی که به شکل افقی یکپارچه است، پیش می‌برند.

پی نوشت: اگر چه این مثال، بسیار پیش‌پا‌افتاده است، اما به درک بهتر مفهوم این متن کمک می‌کند. اصراری که اخیرا بر استفاده از پیام‌رسان‌های داخلی وجود داشت و مقاومتی که مردم – و حتی بخشی از مسئولین در این زمینه داشتند – نوعی تلاش برای تحمیل ساختار یکپارچه‌ی عمودی در جهانی است که یکپارچگی افقی را به عنوان واقعیتی گریزناپذیر پذیرفته است.

#کانکتوگرافی

پیش نوشت: این مطلب مرور کوتاهی به بخشی از فصل اولِ کتاب کانکتوگرافی نوشته‌ی پاراگ خانا است که قبلاً آن را معرفی کرده‌ام.

خانا برای عنوان نخستین فصل کتابش، عبارتِ From borders to bridges (از مرزها تا پل‌ها) را انتخاب کرده است. فکر می‌کنم در زبان فارسی، پل‌هایی به جای دیوار بتواند مفهومِ پنهان در این عنوان را تا حد خوبی منتقل کند.

به محض دیدن این عنوان، یاد جمله‌ی مشهوری افتادم که از نیوتون نقل می‌شود: «ما دیوارهای زیادی می‌سازیم؛ اما به اندازه‌ی کافی پل نمی‌سازیم.»

اگر چه پاراگ خانا در این فصل از کتاب به نیوتون و این حرف او اشاره نکرده است، اما می‌توان حس کرد که تمام این فصل، پاسخی به نگرانی نیوتون است. خانا بر این باور است که اکنون – سه قرن بعد از نیوتون – پل‌ها بیشتر و سریع‌تر از دیوارها ساخته می‌شوند.

آیا هنوز هم جغرافیا سرنوشت ماست؟

خانا فصل اول را با چند روایت فرضی از سفر به دور دنیا آغاز می‌کند.

اینکه اگر یک روز صبح زود بیدار شویم و سفری را از ادینبرو آغاز کنیم، چقدر طول می‌کشد تا هواپیما و قطار و کشتی از فرانسه و آلمان و ایران بگذریم و به شرق دور برویم.

مسیرهای متفاوتی را پیشنهاد و مرور می‌کند و پس از اینکه ذهن‌تان از خواندن نام شهرها و کشورها و ایستگاه‌ها خسته شد چنین نتیجه می‌گیرد که دنیای امروز، در مقایسه با هر زمان دیگری در گذشته، کوچک‌تر شده و دسترسی‌ها بیشتر شده است.

البته فکر می‌کنم بدون این روایت طولانی هم، اگر مستقیماً به این نکته اشاره می‌کرد، هیچکس با این ادعا مخالف نبود که دنیا کوچک‌تر و نزدیک‌تر شده است؛ هم‌زمان تنگ‌تر و فراخ‌تر.

تنگ‌تر برای حاکمان و سیاستمداران و قدرتمندان که با هر تکانی، شانه‌شان به شانه‌ی یکدیگر گیر می‌کند و باید مدام درگیر ملاحظات سیاسی و اقتصادی بین‌المللی و تاثیر تصمیم‌هایشان برای قضاوت دیگر قدرتمندان و قدرتمداران و قدرت‌ورزان زمین باشند.

مولوی که زمانی چنین سروده بود:

صد خورنده گُنجد اندر گِردِ خوان

دو ریاست‌جو نگنجند در جهان

باید امروز سر از خاک بردارد و ببینند که ریاست‌جوهای سراسر جهان سازمان ملل متحد را ساخته‌اند و دور هم می‌نشینند و البته بیش از آنکه به اتحاد ملل فکر کنن، به ریاست‌جویی بر سر خوانی که پهن شده می‌اندیشند.

اما جهان هم‌زمان با تنگ‌‌تر شدن فراخ‌تر هم شده است.

فراخ‌تر برای مردم که دست‌شان به سفرها و خبرها بازتر است و در جامِ جهان‌بین‌ِ خود که آن را موبایل می‌نامند، می‌توانند هر جای جهان را که می‌خواهند ببینند.

البته اگر کمی نابَلَد باشند و دروازه‌ی چشم و گوش‌شان را بی‌حساب و کتاب به روی هر دریچه‌ای که به جهان باز می‌شود باز کنند، احتمالاً اندوه و ناراحتی‌ها و جنگ‌ها و قحطی‌ها و سیل‌ها و زلزله‌ها و آتش‌سوزی‌ها و هر آنچه که امروز هست و همیشه بوده، سنگین‌تر و تلخ‌تر از هر زمانی در گذشته، گلویشان را از درد می‌فشارد و دیدن دورها چشم‌شان را به روی دیدنی‌های نزدیک می‌بندد و در این صورت، عرصه بر آنها حتی از سیاستمداران هم تنگ‌تر می‌شود.

چرا که سیاستمداران لااقل احساس می‌کنند با سیاست‌گذاری‌ می‌توانند نقشی در آنچه در اطرافشان روی می‌دهد داشته باشند و مردم، در عین آنکه رنج‌ها و دردها و سختی‌ها را بهتر و بیشتر می‌بینند؛ دست در آتش رویدادهایی دارند که نفت و هیزمش – تا حد زیادی – در اختیار سیاستمداران است.

بگذریم. داشتم می‌گفتم که پاراگ خانا راحت‌تر شدن سفر را در قالب چند روایت بیان می‌کند و در ادامه به این نکته اشاره می‌کند که شاید امروز بر خلاف آنچه پیشینیان می‌گفتند، جغرافیا، تمام سرنوشتِ ما را نسازد. او به جمله‌ای اشاره دارد که قرن‌ها نویسندگان و تحلیل‌گران و مورخان در کتابهایشان گفته و نقل کرده‌اند: Geography is destiny.

اگر بخواهیم با تعبیرهای آشناتری که خودمان می‌شناسیم حرف بزنیم، خانا می‌گوید که شاید جبر جغرافیاییِ امروز به اندازه‌ی گذشته نباشد.

او با انواع مثال‌ها و توضیحات، اشاره می‌کند که این جبر از بین نرفته و نمی‌توانیم همه‌ی محدودیت‌ها و دشواری‌هایی را که می‌بینیم، انکار کنیم. اما بحث او، کاهش جبر جغرافیایی در طیِ یک روندِ جبریِ تاریخی است. انگار که چاره‌ای نیست جز آنکه محدودیت‌ها کم و کمتر شوند و مردم بیش و بیشتر به یکدیگر متصل شوند.

از دوران کودکی در توصیف دیوار چین خوانده بودیم که تنها ساخته‌ی دست بشر است که از کره‌ی ماه هم دیده می‌شود.

امروز ناسا می‌گوید که چنین باوری، افسانه‌ای بیش نیست و نه تنها از ماه، که ماهواره‌های مدار زمین نیز با چشم غیر مسلح نمی‌توانند آن را ببینند.

در مقابل، خانا به ما یادآوری می‌کند که اگر چیزی از بلندای آسمان – در تاریکی شب – قابل دیدن باشد، دیوار بلندی از چراغ‌های محافظ است که مرز بین پاکستان و هند را می‌سازد و حدود ۳۳۰۰ متر طول دارد و برای کسی که تاریکی شبِ زمین را از نقطه‌ای دور در آسمان می‌بیند، هنوز دیوار، مهم‌ترین دستاورد گونه‌ی بشر محسوب می‌شود.

این تصویرِ شبانه‌ی مرز هند و پاکستان است:

و این هم تصویری از آن زنجیر زیبای نارنجی رنگ شبانه بر گردنِ زمین، در نورِ روز:

امروز می‌توان گفت: پیوستگی، سرنوشت ماست

پاراگ خانا چنین فکر می‌کند – و تمام کتابش هم حول این محور شکل گرفته است – که امروز به جای آن شعار قدیمی که می‌گفت:

Geography is destiny

می‌توانیم بگوییم: Connectivity is destiny.

پیوسته بودن، سرنوشت ماست و جبر جدیدی که هر روز بیش از جبر جغرافیایی گذشته، با ما حاکم می‌شود.

او در اینجا تعبیر زیبا و قابل قبولی را به کار می‌برد: وضعیت دنیا از Nations به Nodes در حال تغییر است. در گذشته سیاستمداران از واژه‌ی ملت برای نامیدنِ همه‌ی آنهایی که تحت حکومت‌شان بودند استفاده می‌کردند و این واژه باعث می‌شد که قوم و قبیله و شهر و استان و سایر مرزها و تقسیم‌بندی‌ها کمرنگ شوند.

همه‌ی تقسیم‌بندی‌ها کمرنگ می‌شد و سیم‌خاردارهایی که سیاستمداران با مذاکره یا جنگ، بر گردِ سرزمین‌شان می‌کشیدند، ملت را تعریف می‌کرد. هر کس، آن‌هایی را که داخل سیم‌خاردار خودش بود، ملتِ خود می‌نامید.

فکر می‌کنم قبلاً هم به این نکته اشاره کرده‌ام که ملت و Nation به معنایی که ما امروز به کار می‌بریم (یعنی تمام کسانی که برای رد شدن از یک مرز باید به دولت عوارض خروج پرداخت کنند 😉 ) مفهومی نسبتاً جدید است که حدود سه قرن قدمت دارد.

قبل از آن Nationem در زبان لاتین (و سایر زبان‌هایی که از آن برخاسته‌اند) به معنای محل تولد بوده و از این نظر می‌توان گفت Nation بیشتر با واژه‌ی زاد بوم و زادگاه برابر بوده است.

البته ما واژه‌ی وطن را هم به کار می‌بریم که بیشتر به معنای محل استقرار و محل اقامت کردن و مقیم شدن است و اگر بخواهیم معادل فارسی برای موطن و وطن انتخاب کنیم فکر می‌کنم میهن که تقریباً به همین معناست، واژه‌ی درستی باشد (میهمان هم از همین ریشه است و هر دو واژه‌ی میهمان و میهن را فردوسی هم به کار می‌برده است).

به هر حال، داشتم می‌گفتم که در نگاه پاراگ خانا امروز Nodes به جای Nations مفهوم‌تر و پذیرفته‌شده‌تر است.

Node یا گره حتماً در قالب فردِ انسان نیست. بلکه گروه‌ها، سازمان‌ها، شرکت‌ها و کسب و کارها، وب‌سایت‌ها و موبایل‌ها و انجمن‌ها، همگی می‌توانند گره‌های دنیای جدید باشند و هر کدام به گره‌های دیگری وصل شوند.

البته دولت‌ها هم خود گره‌ای در این شبکه‌ی بزرگ به هم پیوسته محسوب می‌شوند. اما با انبوه گره‌های تازه‌ای که در این شبکه‌ی بزرگِ به هم‌پیوسته‌ی جهان شکل گرفته، سهم و قدرت و اختیارشان به تدریج، کم و کمتر می‌شود.

بعداً باز هم از این کتاب – و حاشیه‌هایش – برایتان تعریف خواهم کرد.

#کانکتوگرافی

حرف کتاب کانکتوگرافی در یک جمله خلاصه می‌شود

دوستی دارم که تنبلی با تمام وجود در او رخنه کرده است. روزهایی که یک توییت منتشر می‌کند، دیگر در خانه می‌ماند و سرِ کار نمی‌رود. می‌گوید امروز خیلی خسته شدم.

این دوست عزیز، معمولاً در مواجهه با کتابها بعد صرف زمان (و انرژی) برای ورق زدن آنها، با نگاهی خسته رو به من می‌کند و می‌گوید: نمی‌شد همین‌ها را در یک جمله توییت کند؟ کلِ حرف این کتاب که یک جمله بیشتر نیست.

آن دوست، هنوز فرصت نکرده این کتاب را ببیند. وگرنه فکر می‌کنم آن را یکی از مصداق‌های جمله‌ی طلایی خودش خواهد دانست: کلِ کتاب می‌گوید که دنیا هر روز بیش از گذشته به هم متصل می‌شود.

درباره پاراگ خانا

پاراگ خانا را نمی‌شناختم – و هنوز هم چندان نمی‌شناسم.

راستش را بخواهید کتاب کانکتوگرافی (Connectography) او را هم بدون هرگونه شناخت قبلی، و صرفاً به خاطر چهار کلمه‌ای که از نسیم طالب بر روی جلد آن نقل شده بود خریدم. از قول نسیم طالب در بالاترین نقطه‌ی جلد نوشته شده بود:

Parag Khanna has vision

خانا با وجودی که جوان است، توانسته جای خوبی برای خود در میان نویسندگان صاحب‌نام باز کند و به نظر می‌رسد که در سال‌های آینده، نام او را بیشتر خواهیم شنید.

 مروری به کتاب کانکتوگرافی

تصمیم گرفته‌ام به تدریج، هر از چند گاهی برخی از نکته‌های کتاب پاراگ خانا را برای شما تعریف کنم.

شاید بعضی از این نکته‌ها ساده به نظر برسند. برخی دیگر، محل بحث داشته باشند. برخی هم به سادگی با ذهن ما جور در نیایند.

اما به هر حال، به نظرم ارزش دارد که برای خواندن آنها کمی وقت بگذاریم.

اگر واقعاً بخواهیم این کتاب را در یک جمله خلاصه کنیم – که به نظرم این خیانت را بهتر است به هیچ کتاب یا نویسنده‌ای نکنیم – می‌توانیم بگوییم که:

پاراگ خانا تأکید دارد که در طول زمان، بحث قلمرو به تدریج از مفهومی جغرافیایی به مفهومی شبکه‌ای تبدیل می‌شود.

به این معنا که هر روز که می‌گذرد در مقایسه با روز قبل، کم‌معنا‌تر است که بخواهیم قدرت و قلمرو خود را بر اساس واحدهای جغرافیایی (مثلاً کیلومتر مربع) بسنجیم.

شکل خیلی ساده‌ی این حرف، همان چیزی است که من چند سال قبل تحت عنوان توسعه قلمرو یا توسعه ظرفیت‌ها نوشته بودم.

در حالی که امروز این سوال کلیدی‌تر است که: به کجاها وصلیم و به کجاها وصل نیستیم؟ با کدام سیستم‌ها در ارتباط هستیم و رابطه ما با کدام سیستم‌ها قطع است؟

با مطالعه‌ی بیشتر و دقیق‌تر کتاب، می‌بینیم که پاراگ خانا، قصد ندارد در همین نقطه متوقف شود و می‌کوشد علتِ شکل‌گیری این وضعیت، شاخص‌های سنجش این وضعیت و نیز تاثیرات این جغرافیای جدید بر آینده‌ی انسان را بررسی و تحلیل کند.

علمی که قبلاً برای شناخت نقاط مختلف زمین توسعه یافت و شکل گرفت، Geography نام داشت. Ge در میان یونانیان به معنای زمین بود و جئوگرافی عملاً دانشی بود که به نوشتن درباره زمین و ترسیم نقشه‌ی زمین می‌پرداخت.

ما هم، معرّبِ جئوگرافی یعنی جغرافی را انتخاب و استفاده کردیم. حرف پاراگ در عنوان کتابش خلاصه شده: کانکتوگرافی.

در نگاه او – که البته با چهارصد صفحه آمار و توضیح و استدلال هم همراه است – آنچه امروز جایگزین جغرافیا می‌شود شاید کانکتوغرافیا باشد. با شناختن همه‌ی اتصالات و ارتباطات و زیرساخت‌هایی که امروز وجود دارند و در حال رشد هستند، و با دیدن همه‌ی رابطه‌ها و اتصالات و ارتباطاتی که امروز نیستند یا امروز هستند و ممکن است در آینده نباشند، می‌توان زمین امروز ما را بهتر شناخت.

در آینده به تدریج، بخش‌های مختلفی از کتاب او را برای شما روایت خواهم کرد:

• فصل اول کتاب: پل‌هایی به جای دیوار
• فصل اول و بحثِ یکپارچگی افقی

#کانکتوگرافی