دی ماه سال گذشته در پاسخ به پرسشی که مصطفی خودمانی عزیز مطرح کرده بود، مطلبی نوشتم با عنوان «مقدمه‌ای بر مقدمهٔ کتاب چرا ملت‌ها شکست می‌خورند.»

در آن مطلب به سوال مصطفی پاسخ ندادم و صرفاً با اشاره به مباحثی که داگلاس نورث و چارلز تیلی مطرح می‌کنند، توضیح دادم که درک آقای احمد میدری از مفهوم «انحصار در حوزهٔ امنیت» دقیق نیست یا اگر هست، لااقل شکل بیان‌‌شان می‌توانست بهتر باشد.

کسانی مثل تیلی و نورث، انحصار در تأمین امنیت را نقد نمی‌کنند. قرار نیست تأمین امنیت، یک بازار باشد و سازمان‌ها با هم بر سر امنیت ملت رقابت کنند. تأمین امنیت در کشورها معمولاً انحصاری است یا حداکثر در اختیار چند سازمان محدود است. مثلاً در آمریکا: FBI و CIA و DoD (سازمان‌هایی مثل NSA و DIA و NGA و … همگی زیرمجموعهٔ DoD هستند).

موضوع این است که عموم ملت باید به این تأمین‌کنندگان دسترسی داشته باشند. یعنی مردم باید بتوانند مستقیم یا غیرمستقیم بگویند ما می‌خواهیم این افراد خاص یا این نهاد خاص با این نگرش خاص، امنیت را به همان شکلی که ما می‌پسندیم، تأمین کنند. نه آن شکل که خودشان می‌پسندند و تعریف می‌کنند.

بعد از گذشت چند ماه، قصد دارم بخش دوم آن بحث را بنویسم. یعنی کمی بیشتر دربارهٔ تیلی و نورث صحبت کنیم و ببینیم آن‌ها در مدل خود، مسیر تغییر و تحول را چگونه تعریف می‌‌کنند.

یک مقدمهٔ کوتاه

آن‌چه در ادامه می‌خوانید (و آن‌چه در بخش اول این مطلب خواندید) لزوماً نگاه من نیست. بلکه گزارشی از نگاه چند اندیشمند است که مدلِ کمابیش یکسانی را از تحولات حکومت‌ها در ذهن دارند: چارلز تیلی، داگلاس نورث، دارون عجم‌اوغلو، جیمز رابینسون و پیتر ایوانز.

می‌دانیم که نخستین اصل در شناخت و بررسی مدل‌ها این است که «هیچ مدلی درست نیست. فقط بعضی مدل‌ها مفیدند.» مدلی هم که این چند نفر بر آن تکیه می‌کنند، همین ویژگی را دارد. با دانستن این مدل، برخی از جنبه‌های حکومت‌ها و تحولات ساختارهای حکومتی را بهتر درک می‌کنیم. اما جنبه‌های دیگری هم وجود دارند که این مدل از توضیح آن‌ها ناتوان است.

به عنوان مثال، این مدل و سایر مدل‌هایی که بیش از یک دهه از عمر آن‌ها می‌گذرد، در زمانی مطرح شده‌اند که ابزارهای دیجیتال، شبکه‌های اجتماعی و ارتباطات گستردهٔ مسطح وجود نداشته است. قلمرو نظریهٔ سیستم‌های پیچیده هم بیشتر به فیزیک، زیست‌شناسی و بازارهای مالی محدود بوده و تحلیل‌گران سیستم‌های پیچیده، کمتر به سراغ تحولات اجتماعی می‌رفته‌اند. به همین علت در بیشتر مدل‌های سیاسی موجود، به «اشخاص صاحب‌قدرت»، «نخبگان» و «نهادهای رسمی» توجه شده است. هنوز ساختارهای مسطح (Flat) و بی‌سر (Headless) در این نظریه‌ها جای خود را پیدا نکرده‌اند. به عبارت دیگر، تقریباً تمام نظریه‌پردازان دهه‌های گذشته، به شکل ویژه‌ای نگاه سلسله‌مراتبی داشته‌اند. اصطلاحاتی مثل نخبگان، رهبران سیاسی، سرشاخه‌ها، مشاهیر و سلبریتی‌ها و … همگی در همین نگاه سنتی ریشه دارند.

با این حال، مدل‌های سنتی بی‌فایده نیستند. به شرطی که انتظار نداشته‌ باشیم همهٔ جنبه‌های جهان واقعی را برای ما شرح دهند. درست مانند نقشه‌ای که بخشی از واقعیت را شرح می‌دهد و مفید هم هست. اما معمولاً بخش بزرگ‌تری از واقعیت را نادیده می‌گیرد.

روزنبلات در یکی از یادداشت‌هایش شوخی جالبی دارد. او (نقل به مضمون) می‌گوید: «نقشه‌برداران آمدند و خواستند نقشهٔ بسیار دقیقی از یک شهر رسم کنند. نقشهٔ بزرگی کشیدند که برای نگهداری‌اش به یک کشور نیاز بود!» منظور روزنبلات از این شوخی این است که دقت بیش‌از‌حد و وسواس در جزئیات، برای یک نقشه، مزیت محسوب نمی‌شود. اتفاقاً کار نقشه‌بردار این است که بخش‌هایی را که از نظر خودش مهم‌تر است یا بیشتر می‌شناسد و به کارش می‌آید، پررنگ‌تر کند و بخش‌های دیگر را کنار بگذارد.

پس از این توضیحات می‌توانیم به سراغ ادامهٔ بحث برویم.

نظریه‌پردازان «خشونت و نظم‌اجتماعی» دو اصطلاح کلیدی دارند که برای فهم حرف‌هایشان باید معنای این دو اصطلاح را به خوبی بدانیم: حاکمیت طبیعی (شکل سنتی حکومت) و نظام دسترسی باز (شکل دموکراتیک و مدرن حکومت‌داری). تمام کتاب‌ها و مقالات آن‌ها به این موضوع اختصاص دارد که ویژگی‌های این دو نوع حاکمیت چیست و مسیر گذار از یکی به دیگری چگونه است. همان‌طور که در بخش اول گفته‌ام، این مدل‌ها بر اساس تحولات سیاسی در پنج قرن اخیر اروپا تدوین شده‌اند. بنابراین تطبیق آن‌ها بر سایر نظام‌های سیاسی جهان می‌تواند با با چالش‌ها و خطاهای فراوان همراه باشد.

اصطلاح کلیدی اول | حاکمیت طبیعی

ما معمولاً کلمهٔ طبیعی را با بار معنایی مثبت به کار می‌بریم (نظم طبیعی و آب‌میوهٔ طبیعی). اما طبیعی در اصطلاح «حاکمیت طبیعی یا Natural State» معنای متفاوتی دارد. منظور از طبیعی در این‌جا این است که حاکمیت در جوامع انسانی، بیش از ده‌هزار سال به این شکل بوده است. گروهی از فرادستان، قدرت را در اختیار داشته‌اند و بقیهٔ جامعه به زندگی خود مشغول بودند.

فرادستان در طول این ده‌هزارسال اسم‌های مختلفی داشته‌اند: شاه، شاهزاده، نجیب، نجیب‌زاده، اشراف، اشراف‌زاده، نخبه و …

فرودستان هم نام‌های خود را داشته‌اند: رعیت، عامه، تبعه، مردم و …

این شکل طبیعی بیش از صد قرن پذیرفته‌شده بوده و مردم کمابیش با آن کنار آمده بودند. نقش فرودستان در حاکمیت طبیعی این بوده که کار کنند و مالیات (خراج) دهند و در مقابل حاکمیت به آن‌ها «امنیت» بدهد. در واقع در نظریهٔ تیلی و نورث، حاکمیت «امنیت» را به مردم «می‌فروشد.» بهایی که مردم می‌پردازند، مالیات و تابعیت است.

البته اگر جایی تهدیدی بزرگ ایجاد می‌شده و جنگی جدی شکل می‌گرفته یا حاکمیت به علت فساد، خراج‌ها را به شکل درستی هزینه نمی‌کرده، از تأمین امنیت ناتوان می‌مانده و در نهایت، یا باید خود مردم علاوه بر خراج دادن، به جنگ هم می‌رفته‌اند و یا در حمله‌ها بی‌دفاع می‌مانده‌ و کشته‌ می‌شده‌اند.

اگر بخواهیم مثال تاریخی بیاوریم، حملهٔ مغول به ایران می‌تواند نمونهٔ خوبی باشد. در آن دوران شهرهای مختلف والی داشته‌اند و مردم به والیان خراج پرداخت می‌کرده‌اند. اما این خراج به‌گونه‌ای هزینه نشده که در نهایت حاکمیت بتواند امنیت را تأمین کند. درست شبیه این که شما یک عمر هزینهٔ بیمه پرداخت کنید و روزی که بازنشسته می‌شوید، سازمانی که بیمه را گرفته بگوید من در تمام این سال‌ها پول شما را به شیوه‌های نادرستی سرمایه‌گذاری کردم و امروز نمی‌توانم حقوق بازنشستگی‌تان را بدهم.

ویژگی دیگر حاکمیت طبیعی این بوده که قدرت و سلیقه از بالا به پایین اعمال می‌شده است. یعنی مردم باید همواره تلاش می‌کرده‌اند رضایت پادشاهان و حاکمان را تأمین کنند. حاکم اصلاً وظیفه یا تعهد نداشته مردم را راضی کند. اما می‌توانسته گله کند که من از مردم ناراضی هستم یا مردم آن‌گونه که من می‌‌پسندم، رفتار و زندگی نکرده‌اند. مدایح اصحاب قدرت که در سرآغاز بسیاری از آثار مکتوب آن سال‌ها می‌بینیم، منعکس‌کنندهٔ همین فرهنگ است.

پس وقتی دربارهٔ حاکمیت طبیعی حرف می‌زنیم، این شکل سنتی حکومت را مد نظر داریم. شکلی که تا همین چند قرن قبل تا حد زیادی پذیرفته‌شده بود.

اصطلاح کلیدی دوم | نظام دسترسی باز (Open-access Order)

چون دربارهٔ نظام دسترسی باز در بخش اول این مطلب و همین‌طور چند بند بالاتر توضیح دادم، به نظرم مفهوم آن شفاف است.

در حاکمیت طبیعی (سنتی)، گروهی که امنیت را تأمین می‌کنند، صرفاً در برابر پادشاه یا قوای حاکمه پاسخ‌گو هستند. بنابراین ممکن است آن چیزی که به عنوان «امنیت» ارائه می‌‌کنند، با آن‌چه مردم به عنوان امنیت انتظار دارند، متفاوت باشد. حتی ممکن است کارهایی به عنوان حفظ امنیت انجام شود که دقیقاً برعکس آن چیزی باشد که مردم از امنیت مد نظر دارند.

اما گفتیم در نظام دسترسی باز، مردم به روش‌های مختلف، که مهم‌ترین آن‌ها انتخابات آزاد است، بر اساس دغدغه‌های خود، نگرش‌های سیاسی متفاوتی را در جایگاه سیاست‌گذاری قرار می‌‌دهند و از طریق سیاستمداران به نیروهای امنیتی دسترسی پیدا می‌کنند و می‌توانند روی سیاست‌های امنیتی حاکمیت تأثیر بگذارند. بنابراین در مقاطع مختلف، بسته به شرایط محیطی و اولویت‌ها، تفسیر حاکمیت از امنیت تغییر می‌کند.

به زبان دیگر، نیروهای امنیتی همواره ثابت هستند و ساختار نهادهای امنیتی تغییر نمی‌‌کند. اما اولویت‌های امنیتی‌شان در طول زمان تغییر می‌کند؛ نه بر اساس تحلیل‌های داخلی این سازمان‌ها. بلکه بر اساس برداشت عمومی مردم از اولویت‌ها.

یک مثال برای تعریف سیال از امنیت 

برخورد کشورهای دموکراتیک با مهاجران می‌تواند نمونه‌ای از تعریف سیال امنیت باشد. سیاست بسیاری از کشورها در برابر مهاجران خارجی در طول زمان نوسان دارد.

در برخی مقاطع در این کشورها، مردم به سیاستمدارانی رأی می‌دهند که نگاه مثبتی به مهاجران دارند. در این مقاطع، برداشت جمعی مردم این است که حمایت از مهاجران، می‌تواند به ثبات و امنیت اقتصادی کمک کند (مهاجران مشاغلی را در دست می‌‌گیرند که نیروهای محلی ممکن است رغبتی به آن‌ها نداشته باشند. هم‌چنین مهاجران می‌توانند پاسخی سریع به رشد تقاضای نیروی کار باشند. علاوه بر این‌ها مهاجران نسبت به نیروی کار بومی، سیال‌تر هستند و محل سکونت خود را نه بر اساس نسبت‌های خانوادگی و ریشه‌های تاریخی، بلکه بر اساس تقاضای بازار کار انتخاب می‌کنند).

این نگاه معمولاً در زمانی تقویت می‌شود که اقتصاد رو به رشد است. اما وقتی اقتصاد وارد سیکل رکود می‌شود،‌ همه چیز تغییر می‌‌کند. حالا مردم حس می‌کنند که مهاجران عامل ناامنی اقتصادی و حتی ناامنی فیزیکی هستند. مردم به نتیجه می‌رسند که مهاجران موقعیت‌های شغلی مردم بومی را گرفته‌اند. مهاجران بیکار شده هم – به گمان مردم بومی – ممکن است به خاطر مشکلات مالی دست به سرقت بزنند یا تخلف‌های مالی‌شان بیشتر شود. در این مقاطع می‌بینیم سیاستمدارانی که موافق سخت‌گیری در برابر مهاجران هستند، قدرت را در دست می‌گیرند و طبیعتاً نیروهای نظامی و امنیتی کشور هم به همین سمت سوق پیدا می‌کنند.

این اتفاق را در حوزه‌های دیگر هم می‌توانیم ببینیم. در مقطعی جامعهٔ آمریکا به نتیجه می‌رسد که امنیت در تعامل با جهان و همراه شدن با کشورها و نگاه جهانی است. در این شرایط، کسی مثل اوباما بر سر کار می‌آید. در مقطعی دیگر، تصور بخش بزرگی از آمریکاییان تغییر می‌کند و به نتیجه می‌رسند که باید آمریکا خود را در اولویت اول قرار دهد. اقتصاد هم به سمت Protectionism برود. کارگران آمریکایی حس می‌کنند که شعارهایی مثل گرمایش زمین و سوخت‌های تجدیدپذیر و … لوکس هستند و نباید پروژه‌های لوله‌کشی و اکتشاف نفت و استفاده از سوخت فسیلی و خودروسازی‌های سنتی متوقف شوند. به این ترتیب، نگاه جامعه به امنیت (اقتصادی، سیاسی و نظامی) و رویکردهای امنیتی تغییر می‌کند. آن‌ها در این شرایط کسی مانند ترامپ را بر سر کار می‌آورند که امنیت را در مقایسه با اوباما به شکل متفاوتی می‌فهمد.

به این صورت، در عین این که «امنیت» همواره یک ارزش مهم در نظام سیاسی است،‌ معنای آن در طول زمان تغییر می‌کند و در هر مقطع هم، مردم از سیاستمدارانی حمایت می‌کنند که تعریف‌شان از امنیت،‌ به برداشت عمومی ملت نزدیک‌تر است.

این سیالیت در تعریفِ مفاهیم بنیادین، از زیربناهای اصلی در «نظام‌های دارای دسترسی باز» است.

چهار جبههٔ مختلف | عرصهٔ فعالیت حکومت‌های طبیعی

حالا که کمی با مفهوم حاکمیت طبیعی (Natural State) آشنا شدیم، احتمالاً به سرعت می‌توانیم مثال‌هایی از آن‌ها را در ذهن بیاوریم. اروپای قرون پانزدهم و شانزدهم، نمونه‌های فراوانی از این حکومت‌ها را در خود جا داده بود (باواریا، بریتانی، فرانک‌ها، هلند، ایرلند، نورماندی، ویلز، اسپانیا و …). این همان دورانی است که منبع مطالعاتی تیلی و نورث و دیگران بوده است.

با این حال، نمونه‌ها فراوان‌ترند. تقریباً هر آن‌چه از بدو شکل‌گیری جوامع می‌بینیم تا قرن پانزدهم و شانزدهم، مصداق‌های حاکمیت طبیعی هستند. سلسله‌های شاهان ایرانی همگی حکومت طبیعی بوده‌اند. به صدر اسلام نگاه کنید. حکومت‌هایی هم که در مکه، مدینه، نجف و … می‌بینیم، همگی حکومت طبیعی‌اند.

اما به دوران معاصر که نزدیک‌تر می‌شویم، نمونه‌ها کمتر می‌شوند. امروزه ایران، امارات، عربستان، قطر، افغانستان، کره شمالی، چین، سوریه، یمن، چاد، کنگو، ونزوئلا، گینه، بلاروس، سودان و بحرین، از جمله کشورهایی هستند که تقریباً هنوز می‌توان آن‌ها را حکومت طبیعی دانست.

حدس می‌زنم الان این سوال در ذهن‌تان ایجاد شده که چرا این حکومت‌ها که همگی طبیعی هستند، وضعیت مشابهی ندارند؟ چرا ایران و سودان و بلاروس و ونزوئلا، وضعیتی متفاوت از امارات و چین و عربستان دارند؟ تفاوت‌ها را چگونه باید تحلیل کرد؟

در این‌جا مدل چهار جبهه‌ای که چارلز تیلی مطرح می‌کند، می‌تواند به کمک‌مان بیاید (فصل پنجم از کتاب Bringing the State Back In. منتشر شده در سال ۱۹۸۵. انتشارات کمبریج).

تیلی بر این باور است که همهٔ حکومت‌های طبیعی در چهار جبهه مشغول تلاش و جنگ هستند:

جبههٔ اول | War Making: در این جبهه، حکومت‌ها با رقبای بیرونی خود می‌جنگند و رقابت می‌کنند. یعنی با حکومت‌هایی که در سرزمین‌های دیگر (همسایه یا دوردست) حضور دارند و به نوعی بقای حکومت مستقر را تهدید می‌کنند. این که هر حکومت چه کسانی را دشمن و رقیب تعریف می‌کند، ماجرایی طولانی است که فعلاً‌ با آن کار نداریم (گاهی رقیب و دشمن را با عینگ ژئوپلتیک انتخاب می‌کنند، گاهی با عینک ایدئولوژی. گاهی هم با تکیه بر اصول دیپلماتیک. بر این اساس که چه کسی با ما متحد می‌شود و چه کسی نمی‌شود و …).

جبههٔ دوم | State Making: این جبهه، رقابت و جنگ حکومت با رقبا و دشمنان داخلی‌اش است. هر حکومتی می‌داند که افراد و گروه‌های دیگری هم در سرزمینش هستند که مدعی قدرت‌اند. آن‌ها یا می‌خواهند از منابع کشور و مالیات مردم به نفع خود استفاده کنند، یا فکر می‌کنند می‌توانند سرزمین را بهتر اداره کنند. به هر حال، بخشی از ظرفیت‌های یک حکومت، به جنگ و رقابت با نیروهای داخلی می‌گذرد. فراموش نکنید که ما از حاکمیت طبیعی حرف می‌زنیم. یعنی دورانی که مشارکت همگان در قدرت، معنا ندارد. بلکه یک هیئت حاکمه وجود دارد و نظرات خود را از بالا به پایین اعمال می‌کند. بقیه هم یا باید این وضعیت را بپذیرند یا اگر نمی‌پذیرند، جمع کنند و به سرزمین دیگری بروند.

جبههٔ سوم | Protection: خب. جبههٔ اول و دوم که عملاً ربطی به مردم ندارد. حاکمان در پی حفظ قدرت خودشان هستند. اما به هر حال‌ آن‌ها هم از مردم مالیات می‌گیرند و هم از منابع کشور بهره‌برداری می‌کنند تا «امنیت ایجاد کنند.» پس طبیعی است در جبههٔ امنیت هم باید تلاش کنند و بکوشند جامعه‌ای امن شکل بگیرد و حفظ شود. این همان کارکردی است که تیلی از آن با عنوان Protection یاد می‌کند.

البته تاریخ سراغ ندارد حاکمی در مورد جبهه‌های اول و دوم صادقانه با مردم حرف زده باشد. مثلاً بگوید: مردم. انقدر تخت سلطنت نرم است و داشتن خدم و حشم لذت دارد و فرمان دادن حال خوبی به من می‌دهد، که من مجبورم با بخشی از مالیات شما رقبای خودم را در داخل سرزمین سرکوب کنم یا با شاهان همسایه بجنگم تا تخت و بخت از دستم در نرود.

پادشاهان معمولاً هر دو جبههٔ اول و دوم را در لباس جبههٔ سوم به مردم نشان می‌دهند. رقبای سیاسی داخلی و خارجی دشمن امنیت معرفی می‌شوند. امروز اگر به کشوری مثل کنگو بروید و بگویید چرا اجازه نمی‌دهند فلان شرکت بزرگ بین‌المللی در کشورشان فعالیت کند، بعید است حاکمان بگویند: «چون پسرخالهٔ خودمان مدیرعامل شرکت داخلی است.» احتمالاً آن‌ها می‌گویند: چون این محصول یا آن صنعت، استراتژیک است و بسیار مهم است که ما در آن مستقل یا خودکفا باشیم یا چون شغل‌های زیادی ایجاد می‌کند، بهتر است سیاست‌گذاری آن در اختیار خودمان باشد.

جبههٔ چهارم | Extraction: جبههٔ چهارم از جنس جنگ نیست. بلکه در نقش پشتیبانی جنگ است و سه جبههٔ دیگر را تغذیه می‌کند. در بخش اول این بحث توضیح دادم که حاکمان برای این که بودجهٔ این فعالیت‌ها (در هر سه جبهه) را به دست آورند، باید به دنبال روشی برای استخراج و تأمین منابع مالی و پشتیبان باشند. اگر فراموش کرده‌اید که این منابع چگونه تأمین می‌شوند، به بخش اول بحث مراجعه کنید (خلاصه: گاهی مستقیم از مردم مالیات می‌گیرند یا منابع سرزمین را می‌فروشند. گاهی هم کسب‌و‌کارها و سازمان‌هایی ایجاد می‌‌کنند که خدمات مدنی ارائه دهند. سپس سود آن سازمان‌ها را برای سه جبههٔ اول هزینه می‌کنند. مثلاً ممکن است در یک کشور آفریقایی، دولت شرکتی بزرگ برای تأمین غذای دام‌ها تأسیس کند. این شرکت هم تمام همت خود را واقعاً صرف همین کار کند. اما سود آن به شکل‌های مختلف از شرکت خارج شود و در اختیار حاکمیت قرار گیرد).

حالا راحت‌تر می‌توانید تفاوت Natural State‌ها را درک و تحلیل کنید.

بعضی از حکومت‌ها بیشتر روی جبههٔ سوم متمرکز هستند و کمتر روی جبههٔ اول و دوم. اما برخی دیگر، بیشتر روی جبههٔ اول و دوم متمرکز می‌شوند. حاصل را در خیابان‌های آن کشورها، در شادمانی و رفاه مردم‌شان، در توسعه اقتصادی و … می‌بینید. حتی این که یک کشور جبههٔ اول را بر دوم مقدم می‌داند یا برعکس، بر سرنوشت اقتصادی و اجتماعی و سیاسی جامعه تأثیر می‌گذارد.

در مورد جبههٔ چهارم هم، حکومت‌ها از دو منظر می‌توانند متفاوت باشند. یکی این که فرایند Extraction تا چه اندازه شفاف است. آیا مشخص است که منابع سه جبههٔ اول چقدر است و از کجا و به چه شکل تأمین شده و چگونه تقسیم شده است؟ یا این موضوع چندان شفاف و مشخص نیست؟

منظر دوم هم این است که آیا این منابع مستقیماً از مالیات مردم تأمین می‌شوند؟ (حاکمیت مجبور است نسبت به شیوهٔ هزینه کردن پاسخ‌گو باشد؟)‌ یا پشتوانهٔ فعالیت در سه جبهه با فروش منابع سرزمینی و کسب سود از سازمان‌های اقتصادی حاکمیتی به دست می‌آید؟ (در این روش، حاکمیت دلیلی نمی‌بیند که علت و شیوه و انگیزهٔ هزینه‌های خود را برای مردم شرح دهد).

بنابراین بر اساس مدل تیلی، تفاوت در شیوه و سهم حضور در چهار جبهه، تفاوت در ماهیت و دستاوردهای حکومت‌های طبیعی را رقم می‌زند (یا لااقل: یکی از مهم‌ترین علت‌های تفاوت محسوب می‌شود).

‌ادامه دارد…

‌

مصطفی خودمانی زیر مطلبی که از کتاب مفتش اعظم نقل کرده بودم، موضوعی را با ارجاع به کتاب چرا ملتها شکست می‌خورند مطرح کرده بود که احساس کردم به علت طولانی بودن پاسخ، به جای نوشتن در قالب کامنت، بهتر است آن را در یک مطلب مستقل بنویسم.

ابتدا حرف‌های مصطفی را می‌آورم:

امروز داشتم مقدمه کتاب « چرا ملت ها شکست می خورند؟ » رو می‌خوندم که به این جمله برخوردم :

« انحصار در تامین امنیت، به انحصار در بازار سیاست و اقتصاد منجر می‌شود.»

این سوال برام پیش اومد که چه روندهایی باید در یک جامعه شکل بگیرند، تا این انحصار شکسته شود؟ حالا یا شکستن انحصار در تامین امنیت و یا شکسته شدن انحصار در سیاست و اقتصاد به صورت مستقل.

و این که به نظر شما این روند‌ها بیشتر جنبه‌ی فرهنگی یا سیاسی یا اجتماعی دارند، یا اینکه روند های تکنولوژی‌محور می‌توانند این نقش را بر عهده بگیرند؟ مثلاً اینکه بیت کوین بر بستر بلاک چین ،انحصار و قدرت نهادهای مالی را کاهش داده است (یا می تواند در آینده کاهش دهد).

مثل همیشه لازم است چند جملهٔ بدیهی را تکرار کنم و سپس به سراغ اصل حرفم بروم.

کتاب دارون عجم‌اوغلو را می‌توان کتابی دربارهٔ تاریخ اقتصاد یا تاریخ توسعه اقتصادی و شاید هم تاریخچهٔ تعامل اقتصاد و سیاست دانست. بنابراین طبیعتاً کسانی که در چنین حوزه‌هایی تخصص داشته باشند می‌توانند جواب سوالی را که در بالا مطرح شده بدهند.

با این حال، کتاب مشخصاً‌ برای مخاطب عام نوشته شده و همهٔ ما جزو مخاطبان آن محسوب می‌شویم. نمی‌شود به مخاطب گفت کتابم را بخر و بخوان، اما درباره‌اش حرف نزن. بنابراین شاید در حد و اندازهٔ دو خوانندهٔ عام این کتاب، حق داشته باشیم دربارهٔ برداشت خود از آن و نیز موضوعات و حاشیه‌هایی که هنگام خواندن کتاب برایمان تداعی شده است حرف بزنیم.

بنابراین آن‌چه در ادامه می‌آید، یک نظر کارشناسی نیست. بلکه صرفاً اشاره‌ای است به چند نکته که هنگام خواندن کتاب به ذهنم رسید و اکنون با موضوعی که مصطفی مطرح کرد، دوباره در ذهنم تداعی شد.

این توضیح را هم برای دوستانی که کتاب را نخوانده‌اند اضافه کنم که جمله‌ای که مصطفی نقل کرده، چنان‌که خودش هم گفته، از مقدمهٔ کتاب است؛ مقدمهٔ خوبی که احمد میدری – نمایندهٔ دورهٔ ششم مجلس شورای اسلامی – بر کتاب عجم‌اوغلو نوشته است.

میدری در مقدمهٔ کتاب چنین گفته است: «انحصار در تأمین امنیت به بازار انحصاری در سیاست و اقتصاد منجر می‌شود. تا زمانی که امنیت یک جامعه را گروهی محدود می‌توانند بر هم بزنند یا تأمین کنند آن‌ها اجازه نخواهند داد رقابت در اقتصاد و سیاست شکل بگیرد.»

مضمون این جمله – چنان‌که میدری اشاره می‌کند – از نوشته‌های داگلاس نورث استخراج شده است.

خواننده‌ای که بخواهد کتاب چرا ملتها شکست می‌خورند را به خوبی بفهمد، ناگزیر است برای خواندن داگلاس نورث هم وقت بگذارد. منظور من به طور خاص، کتاب خشونت و نظم‌های اجتماعی (Violence and Social Orders) است که نورث به همراه والیس و وین‌گست در سال ۲۰۱۲ با همکاری انتشارات دانشگاه کمبریج منتشر کردند و عجم‌اغلو بارها به شکل مستقیم و غیرمستقیم از ایده‌ها و افکار او در تألیف کتاب خود استفاده کرده است.

جالب این‌جاست که در مطالعهٔ کتاب داگلاس نورث می‌بینید او هم چند بار به کتاب ریشه‌های اقتصادی دیکتاتوری و دموکراسی (Economic Origins of Dictatorship and Democracy) ارجاع می‌دهد که عجم‌اوغلو و رابینسون در سال ۲۰۰۵ نوشته‌اند و انتشارات دانشگاه کمبریج آن را منتشر کرده است.

اما به گمان من، کتاب چهارمی هم هست که باید کنار این سه کتاب قرار بگیرد تا یک منظومهٔ نسبتاً کامل به وجود بیاید. آن کتاب در سال ۱۹۸۵ منتشر شده است. کتابی به ویراستاری پیتر ایوانز با عنوان: Bringing The State Back In.

البته منظور من مشخصاً تمام این کتاب نیست. بلکه فصل پنجم کتاب است که چارلز تیلی (Charles Tilly) آن را نوشته و عنوان شگفت‌انگیزی دارد: War Making and State Making as Organized Crime.

تیلی ایده‌هایی داشته که هم نورث و هم عجم‌اوغلو از آن الهام گرفته‌اند و با شناخت بهتر تیلی می‌توان حرف و پیام نورث و عجم‌اوغلو را هم بهتر درک کرد. ضمن این‌که خود تیلی هم در کارهایش گاه و بی‌گاه به نورث ارجاع می‌دهد و بر همین اساس، باور من به این‌که این چهار کتاب در کنار هم می‌توانند تصویری بهتری در ذهن خواننده ایجاد کنند تقویت شده است.

بنابراین من پیشنهادم به کسانی که علاقهٔ جدی به کار عجم‌اوغلو دارند این است که کتاب‌های زیر را در کنار هم بخوانند. من هم حرف‌هایم را بر اساس برداشتی که از مطالعهٔ این چهار اثر داشته‌ام خواهم گفت.

Why Nations Fail

Violence and Social Orders

Economic Origins of Dictatorship and Democracy

Bringing The State Back In (Chap. 5, Charles Tilly)

در مورد چارلز تیلی بد نیست به این نکته هم اشاره کنم که این نظریه‌پرداز در ایران ناشناخته نیست. اتفاقاً در مقالات متعددی هم به او ارجاع داده شده است. اما بیشتر به کتاب «از بسیج تا انقلاب» او ارجاع می‌دهند و سعی می‌کنند بر اساس آن، جنبش‌های مختلف تاریخ ما از جمله انقلاب سال ۵۷ را توضیح دهند. در ایران به کارهای بعدی تیلی (خصوصاً در زمینهٔ نقش حکومت‌ها در ایجاد جنگ و ناامنی برای حفظ جایگاه خود) کمتر پرداخته شده است.

نگاه تیلی به خشونت

چارلز تیلی را قطعاً می‌توان فردی صلح‌طلب و خشونت‌گریز دانست. او در بحث «خلق جنگ و جنگ دولت به عنوان جنایتی سازمان‌یافته» به این نکته اشاره کرده که جنگ‌های مخرب او را نگران می‌کند. تیلی بر این باور است که آن‌چه امروز در غرب اروپا در قالب دولت‌های مختلف (آلمان، فرانسه، انگلیس و …) می‌بینیم، بیش از این‌که بر پایهٔ مدنیت و صلح و عقلانیت شکل گرفته باشد، با تکیه بر جنگ و جنگ‌طلبی و خشونت به وجود آمده است.

تیلی با اشاره به تئوری‌های مختلف شکل‌گیری دولت‌ها می‌گوید: این تصور که دولت‌ها و حکومت‌ها بر اساس یک توافق و قرارداد اجتماعی (Social Contract) شکل گرفته‌اند، یا این‌که مثلاً حکومت‌ها آمده‌اند تا خدمتگزار مردم باشند و خدمات مورد نیاز مردم را با هزینه‌ای اندک (پرداخت مالیات) ارائه کنند و مردم هم راضی و خوشحال از این خدمتگزاران استقبال می‌کنند، چندان به واقعیت نزدیک نیست.

حداقل مطالعات تاریخی او در غرب اروپا نشان می‌دهد که حکومت‌های فعلی در غرب اروپا بر این پایه شکل نگرفته‌اند (ما دربارهٔ شکل‌گیری این حکومت‌ها حرف می‌زنیم و نه وضع فعلی آن‌ها).

او ترجیح می‌دهد حکومت‌های غرب اروپا را «جنایتکاران سازمان‌یافته» و «باج‌گیرهای مشروعیت‌یافته» بداند.

اما برای درک بهتر حرف‌های تیلی – که به فهمیدن داگلاس نورث و به تبع آن عجم‌اوغلو هم کمک می‌کند – باید ادبیات او را بهتر بشناسیم و کمی بیشتر با نگاهش آشنا شویم.

مردم به «امنیت» نیاز دارند

تیلی به واژه‌هایی از جنس امنیت و حفاظت (Protection & Security) توجه ویژه‌ای دارد. او معتقد است که بیشتر حکومت‌ها مشروعیت خود را نزد مردم‌شان چنین توضیح می‌دهند که: «با بودن ما امنیت دارید و ما شما را از خطرات مختلف داخلی و خارجی حفظ می‌کنیم.»

اما نکته‌ای که تیلی به آن پرداخته، تفاوت «باج‌گیری» و «حفظ امنیت» است. باج‌گیرها (Racketeers) از مغازه‌ها و خانه‌ها پول می‌گیرند و می‌گویند: «خرج ما را بدهید و خورد و خوراک ما را تأمین کنید تا ما هم امنیت شما را تأمین کنیم.»

حافظان واقعی امنیت هم همین را می‌گویند: «هزینهٔ ما را بدهید تا ما هم در مقابل بتوانیم امنیت شما را حفظ کنیم.»

اما ویژگی باج‌گیر‌ها این است که معمولاً خطر را هم خودشان ایجاد می‌کنند. اگر کاسب و خانه‌دار به آن‌ها باج ندهد، چند نفر دیگر از باند خودشان به مغازه و خانهٔ مردم حمله می‌کند و سپس باج‌گیر می‌آید و می‌گوید: «دیدید؟ ای کاش اجازه می‌دادید ما امنیت شما را تأمین کنیم.»

حتی زمانی هم که باج‌گیر مستقیماً به مردم حمله نمی‌کند، ممکن است بین باج‌گیرهای محله‌های مختلف جنگ و درگیری به وجود بیاید. چون باج‌گیر‌ها طبیعتاً دوست دارند قلمرو بزرگ‌تری داشته باشند و باج بیشتری بگیرند. جنگ میان باج‌گیرها، زندگی مردم عادی را هم مختل می‌کند و باز باج‌گیر به کاسب و رهگذر می‌گوید: «می‌بینید؟ اگر از من حمایت کنید و به من پول و خوراک بدهید، من زودتر می‌توانم باج‌گیرانی را که حمله کرده‌اند سر جای خود بنشانم و همه چیز به حالت عادی باز خواهد گشت.»

خلاصه این‌که غالب تهدیدها را یا باج‌گیر مستقیماً ساخته و یا به واسطهٔ باج‌گیر به وجود آمده و نهایتاً مردم باید به باج‌گیر باج بدهند، تا او این تهدیدها را مهار کند. یا اگر بخواهم دقیقاً‌ عبارت تیلی را به کار ببرم: «باج‌گیر کسی است که یک خطر را ایجاد می‌کند و سپس با باج گرفتن، بخشی از آن خطر را مرتفع می‌کند.»

تیلر می‌گوید با توجه به این تعریف، نمی‌تواند به سادگی مرزی میان حکومت‌ها و باج‌گیر‌های سنتی قائل شود؛ به ویژه وقتی شکل‌گیری دولت‌های مدرن در غرب اروپا در چهار قرن پیش را مرور می‌کند.

رابطه امنیت و خشونت

آیا می‌توان امنیت را بدون اعمال خشونت،‌ ایجاد و حفظ کرد؟ معمولاً نه.

حکومت‌ها گاهی باید در برابر تهدیدهای بیرونی – با همان تعریفی که تیلر گفت – خشونت به خرج دهند و گاهی برای مهار تهدیدهای داخلی دست به خشونت بزنند.

تنها ویژگی حکومت این است که معتقد است خشونتی که من به کار می‌برم، مشروع و قانونی (Legitimate) است. اما گروه‌های دیگری که صاحب یا مدعی قدرت هستند، اگر به سراغ خشونت بروند، کارشان غیرقانونی و نامشروع است.

وضعیت امروز کشور همسایهٔ ما افغانستان می‌تواند یک مثال مناسب باشد. اگر چه طالبان خود را حاکم افغانستان می‌داند و بسیاری از کشورهای دنیا هم با این گروه همراه شده‌اند، اما هنوز قدرت به شکل کامل و مطلق در اختیار طالبان نیست. در چنین شرایطی، اگر فردی از گروه‌های دیگر (مردم عادی یا گروه‌های سیاسی و نظامی رقیب) رفتار خشنی نسبت به طالبان داشته باشد، این کار نامشروع تلقی می‌شود. اما اگر خود طالبان همان رفتار را انجام دهد، آن را مشروع می‌داند.

در یک کلام: «حکومت‌ها بیش از این‌که با اصل خشونت مشکل داشته باشند، با این موضوع مشکل دارند که چه گروهی خشونت را به کار می‌گیرد.» چون خشنونت خود را ابزاری ناگزیر برای حفظ امنیت می‌دانند.

امثال طالبان که حرف زدن به زبان امروز را نمی‌دانند، اما اگر از دولتمردهای مدرن و تحصیل‌کرده بپرسید،‌ احتمالاً این شکل خشونت را با عبارت Necessary Evil توصیف خواهند کرد: بد است اما ضروری است.

قبل از این‌که وارد بخش بعدی حرف‌هایم بشوم این را هم بگویم که تیلی خشونت را به این شکل تعریف می‌کند: «خشونت در تعریف محدود آن، به معنای آسیب زدن به افراد و اشیاء است و در مفهوم گسترده‌تر آن، زیر پا گذاشتن علایق و خواسته‌های مردم [و تحمیل علایق و خواسته‌های گروه خشونت‌طلب یا باج‌گیر.]»

رابطه‌ٔ دولت‌ها با جنگ و امنیت

ایدهٔ کلیدی تیلی را می‌توان به این شکل خلاصه کرد: دولت‌ها – حداقل در دوران شکل‌گیری اروپا – رابطهٔ نزدیکی با جنگ داشته‌اند. جنگ کمک می‌کرده دولت‌ها «ضرورت وجود خود» را به مردم یادآوری کنند و بگویند: اگر ما نبودیم، امنیت نداشتید و در این جنگ می‌باختید. این «ما» هستیم که مراقبیم امنیت شما حفظ شود.

تیلی با توجه به این الگوی ذهنی، دو اصطلاح جنگ‌افروزی (War-making) و دولت‌سازی (State-making) را خویشاوند و نزدیک به هم می‌داند. در نگاه او، دولت‌ها اگر نتوانند در بدو شکل‌گیری‌شان به شکل درست و کامل مستقر شده و عنان حاکمیت را در دست بگیرند، تنها ابزاری که می‌تواند آن‌ها را تثبیت کند، جنگ است.

البته باز هم فراموش نکنید که ما دربارهٔ سال‌های اولیهٔ شکل‌گیری دولت‌ها و ناپختگی دولتمردان حرف می‌زنیم. دولت‌ها بعد از مدتی می‌آموزند چگونه جنگ‌ها و تنش‌ها را در حدی حفظ کنند که هم هر روز مجبور نشوند کشته و قربانی دهند، و هم به وضعیتی نرسند که مردم احساس کنند دیگر تهدید امنیتی وجود ندارد. چون اگر مردم به چنین وضعیتی برسند، دولت‌ها قدرت و مشروعیت اعمال خشونت را از دست می‌دهند (به بهانهٔ جنگ است که می‌توان مخالفان را راحت سرکوب کرد. این کار در زمان صلح، سخت‌تر است. ضمن این‌که قدرت چانه‌زنی‌ مردم و سایر گروه‌های مدعی هم در زمان جنگ کمتر می‌شود).

تیلی تئوری خود را از این هم جلوتر می‌برد.

او می‌گوید که دولت‌ها در نخستین جنگ‌ها و تنش‌هایشان، دارایی‌ها و پشتوانه‌های جنگ را به شیوه‌های ابتدایی تأمین می‌کنند. مثلاً از مردم کمک می‌گیرند یا دارایی‌های ملی را مستقیماً می‌فروشند. شاید هم دست به مصادرهٔ اموال ثروتمندان بزنند و آن دارایی‌ها را در راه جنگ به کار بگیرند.

اما این شیوه‌ها را نمی‌توان در بلندمدت ادامه داد. بنابراین تأمین و استخراج منابع (تیلی می‌گوید: Resource Extraction) به مسئله‌ی جدی دولت‌ها در ادامهٔ مسیرشان تبدیل می‌شود.

تیلی با تکیه بر مطالعات تاریخی خود می‌گوید که به تدریج دولت‌ها ساختارهای ملی و اقتصادی را به شکلی تغییر می‌دهند و اصلاح می‌کنند که اساساً ثروت در اختیار کسانی قرار بگیرد که به گروه اهل جنگ نزدیک‌اند و از ماشین جنگ حمایت می‌کنند.

نمی‌شود هر روز به مردم گفت باز هم به ما پول بدهید که بجنگیم. چون مردم در ازاء منابعی که ارائه می‌دهند، دولت‌ها را بازخواست هم می‌کنند: چرا این‌قدر می‌جنگید؟ چرا این‌جا می‌جنگنید؟ چرا آن‌جا نمی‌جنگید؟ چرا این جنگ طول کشید؟ چرا آن جنگ پرهزینه بود؟ چرا با این‌جا تنش داریم؟ چرا درگیری‌مان با آن‌جا تمام نمی‌شود؟

بهتر است نهادهای اقتصادی و سازمان‌هایی که انباشت سرمایه دارند در اختیار ذی‌نفعان جنگ و بازیگران میدان جنگ قرار بگیرد. مثلاً در اروپا می‌بینیم که برخی خودروسازها اسلحه‌ساز هم شدند و برخی شرکت‌های تولید هواپیمای تجاری، ساخت تجهیزات جنگی را هم آغاز کردند.

حالا همان سازمان‌های اقتصادی که ظاهراً کارهای روتین جامعه را انجام می‌دادند، سرمایهٔ در گردش جامعه را هم در اختیار داشتند و با رضایت کامل، به شکل مستقیم و غیرمستقیم (مالیات، کمک مالی و …) از دولت برای جنگ‌افروزی و ایجاد و حفظ تنش حمایت می‌کنند. چون جنگ، بخشی از کسب و کارشان است.

این‌جاست که تیلی، نظریهٔ شکل‌گیری و تثبیت دولت را با جمله‌ای سخت و تلخ توصیف می‌کند: Protection as Business (ادعای ایجاد امنیت به عنوان کسب و کار).

در این مدل، طبیعتاً خشونت را نمی‌توان به مشروع و نامشروع تقسیم کرد. بلکه مهم این است که خشونت از سمت چه گروهی اعمال شود. اگر از سمت دولت‌ها باشد مشروع است و اگر جز این باشد، نامشروع تلقی می‌شود. به تعبیر تیلی، حاکمان به سادگی می‌توانند هر نوع خشونتی را مشروعیت دهند. چنان‌که معمولاً شاهان، اوباش و قانون‌گریزان را به عنوان ابزارهای ایجاد خشونت به کار می‌گرفته‌اند و صرفِ تغییر آمر (دستوردهنده) به تطهیرِ عامل (انجام دهنده) منجر می‌شد.

داگلاس نورث و تیلی | مفهوم انحصار در استفاده از خشونت

حالا که با ایدهٔ تیلی آشنا شدیم و دیدیم که «خشونت، تنبیه، ترس از بی‌نظمی و تهدید جنگ» چگونه به استقرار یک دولت ربط پیدا می‌کنند، می‌توانیم سراغ داگلاس نورث برویم. کتاب خشونت و نظم اجتماعی داگلاس نورث تقریباً با همان سبک حرف‌های تیلی آغاز می‌شود.

نورث هم مثل تیلی تأکید می‌کند که دولت یعنی نهادی که حق انحصاری در استفاده از خشونت دارد.

و درست مانند تیلی (و البته بسیاری از متفکران قرن‌ها و هزاره‌های قبل) توضیح می‌دهد که تا زمانی که گروه‌های متعدد در یک کشور از ابزارهای خشونت‌آمیز استفاده کنند (سال‌های اول انقلاب ۵۷ را در نظر بگیرید) هنوز نمی‌توان گفت دولت به درستی مستقر شده است.

وقتی می‌گوییم انحصار در خشونت به وجود آمده منظورمان این است که:

• فقط «یک گروه» می‌تواند دیگران را تهدید، تنبیه، زندان و مجازات کند.
• آن گروه این کار را تحت عنوان «حفظ امنیت و نظم اجتماعی» انجام می‌دهد.
• اگر گروه دیگری بخواهد نظم موجود را بر هم بزند، به عنوان اغتشاش‌گر یا دشمن یا معاند شناخته‌شده و مجازات می‌شود
• مردم جامعه هم – با رضایت یا نارضایتی – وضعیت موجود را می‌پذیرند و آن «یک گروه» را به عنوان تنها گروه مجاز برای اعمال خشونت به رسمیت می‌شناسند (یا تسلیم آن می‌شوند)

در نگاه تیلی و نورث و هم‌فکران آن‌ها، انحصار در خشونت، محدود به کشورهای دیکتاتوری نیست. بلکه هر جا کشوری و دولتی وجود دارد و حداقلی از نظم اجتماعی شکل گرفته، این انحصار نیز هست؛ از آمریکا و روسیه بگیرید تا آلمان و فرانسه و ایران و عربستان.

در مقابل، هر جا این انحصار در خشونت وجود ندارد و گروه‌های متعدد به ابزارهای خشونت‌آمیز متوسل می‌شوند، می‌شود گفت که دولت مستقر وجود ندارد یا با ظرفیت کامل فعالیت نمی‌کند.

در زمانی که این متن را می‌نویسم، سوریه، افغانستان، یمن، عراق، سومالی، لیبی، فلسطین و نیجریه نمونهٔ کشورهایی هستند که در آن‌ها «انحصارِ اعمالِ خشونت» وجود ندارد و گروه‌های متعدد از این ابزار استفاده می‌کنند.

بنابراین «انحصار در خشونت» و تعبیر معادل آن «انحصار در تأمین امنیت» در نگاه نورث و تیلی و عجم‌اوغلو و هم‌فکرانشان، اتفاق بدی نیست و از ملزومات شکل‌گیری دولت است. تفاوت از جای دیگری آغاز می‌شود که در ادامه خواهم گفت.

بعد از خواندن ادامهٔ توضیحاتم خواهید دید که تعبیری که در مقدمهٔ کتاب چرا ملت‌ها شکست می‌خورند آمده (و مصطفی هم آن را نقل کرده) دقیق نیست و حتی شاید بتوان گفت اشتباه است و دقیقاً عکس نظر نویسندگان را بیان می‌کند.

اصطلاح نخبه و جامعهٔ دوبخشی

من زمانی در فایل صوتی ویژگی‌های انسان تحصیل کرده – که البته موضوع آن هیچ ربطی به این بحث ندارد – دربارهٔ اصطلاح نخبه توضیح داده‌ام و حدس می‌زنم آن بحث را به خاطر داشته باشید.

با این حال در این‌جا دوباره در حد چند جمله به مفهوم نخبه اشاره می‌کنم. نخبه در فارسی تقریباً معادل Elite در انگلیسی است. الیت هم از ریشه‌ٔ لاتین eligere (و بعداً در فرانسوی élire) گرفته شده و می‌توان آن را به «انتخاب شده» معنا کرد. خود نخبه هم به همین واژهٔ «انتخاب» نزدیک است و شاید «برگزیده» هم به همین تبار تعلق داشته باشد.

شکلی از نخبه که این روزها در ادبیات عامهٔ ما رایج شده، با معنای گستردهٔ این واژه فاصله دارد. ما هر کس را که به دانشگاه می‌رود نخبه می‌نامیم. اگر اتوبوسی به دره بیفتد یا هواپیمایی در دره سقوط کند و دانشجویان زیادی در آن اتوبوس یا هواپیما باشند، می‌گوییم نخبگان بسیاری را از دست دادیم. اگر این دانشجوها پذیرش دانشگاه‌های خارج را داشته باشند یا در دانشگاه‌های برتر داخلی درس خوانده باشند، با قاطعیت بیشتری از اصطلاح نخبه استفاده می‌کنیم.

اما دقیق‌تر این است که اصطلاح نخبه را برای کسانی در نظر بگیریم که از حقوق ویژه‌ای در جامعه برخوردار هستند و جامعه برای آن‌ها جایگاه و امتیازات خاصی قائل است.

البته این ماجرا بسیار پیچیده است و به همین سادگی که گفتم نیست. مثلاً در اوایل قرون وسطی در اروپا، کشیشان از ارج و قرب بسیار بالایی نزد مردم برخوردار بودند و مردم برایشان امتیازهای ویژه‌ای قائل بودند. این یعنی به معنای لغوی کلمه جزو نخبگان محسوب می‌شدند. آن‌قدر که زمینه‌ای فراهم شد تا کشیشان و کلیسا در مرکز اعلام قدرت قرار بگیرند.

بعد از آن دوران تحمیل دین و تفتیش عقاید آغاز شد و کشیشان و دستگاه مذهبی آن‌ها چنان سایهٔ سیاه خود را بر سر اروپا گستراند که اکنون معمولاً از اصطلاح Dark Ages (دوران تاریک) برای توصیف آن مقطع زمانی استفاده می‌شود.

در همان وضعیت استبداد و اقتدار و توحش قرون وسطی، هم‌چنان کشیشان را «نخبه» می‌نامیم. شاید دیگر مردم جامعه برای آن‌ها آن امتیازات را قائل نبودند، اما خود کشیشان توانسته بودند دستگاهی بسارند که امتیازات خود را حفظ کنند. پس نخبه باقی ماندند.

نخبگان معمولاً از یک گروه و یک جنس نیستند. چون یک گروه نمی‌تواند به تنهایی قدرت برتر خود را حفظ کند. مثلاً کشیشان با نظامیان هم‌دست شدند و از آن‌ها برای حفظ امنیت کمک گرفتند. پس نظامیان هم به دومین گروه نخبه تبدیل شدند. آن‌ها امتیازاتی را دریافت می‌کردند تا در مقابل، از امتیازاتی که کشیشان به دست آورده بودند حفاظت کنند.

طبیعتاً کشیشان هم در کلیساها و هم در دانشگاه‌ها و مدارس، عده‌ای را تربیت کردند تا فعالیت‌های ایشان را تئوریزه کنند. یعنی بتوانند بر اساس روایات دینی اثبات کنند که این کشیشان هستند که باید حاکمیت را در اختیار داشته باشند و هر کس جز این حرف بزند، نه تنها دشمن خدا و عیسی، بلکه دشمن جامعه و مردم هم هست.

پس ما با مجموعه‌ای از دانشمندان و محققانِ قدرت‌زده هم روبه‌رو هستیم که امتیازات خاصی در جامعه به آن‌ها تعلق پیدا می‌کند. این‌ها هم گروه دیگری از نخبگان خواهند بود.

نخبگان اقتصادی هم در این میان شکل می‌گیرند. کسانی که دست‌ در دست سایر نخبگان (مذهبی،‌ علمی و نظامی) قرار می‌دهند و حاضر می‌شوند خدمتگزار آن‌ها یا تأمین‌کنندهٔ منافع آن‌ها باشند. این نکته را کمی بالاتر هم اشاره کردم که بر اساس مدل تیلی، حکومت‌ها در بلندمدت ترجیح می‌دهند قدرت اقتصادی را در اختیار کسانی قرار دهند که از سیاست‌های آن‌ها (خشونت در داخل و ایجاد تهدید جنگ در خارج) حمایت کنند.

این گروه‌های نخبه (Elites) دست در دست هم می‌دهند و یک طبقهٔ برتر را می‌سازند که عملاً بخش بزرگی از منافع و منابع جامعه را در اختیار خود دارد.

در مقابل این نخبگان، گروه دومی قرار دارد که در ادبیات نظریه‌های سیاسی مختلف با واژگان متفاوتی نامیده شده‌اند: مردم، خلق، رعیت، عوام و …

پس از این به بعد وقتی از «نخبگان» در برابر «مردم» حرف می‌زنیم، به خاطر داشته باشیم که اصطلاح نخبه ربطی به دانشجویانی که در کنکور رتبهٔ خوب آورده‌اند ندارد.

دسترسی باز و دسترسی محدود به حافظان امنیت

بعد از تمام مقدماتی که تا این‌جا مطرح شد، می‌توانیم دربارهٔ مفهوم «دسترسی به حافظان امنیت» حرف بزنیم.

داگلاس نورث معتقد است که در شکل سنتی دولت‌ها (به تعبیر او: Natural State یا دولت طبیعی) دسترسی به حافظان امنیت بسیار محدود است و صرفاً نخبگان جامعه به آن دسترسی دارند.

مثلاً شاهی به قدرت رسیده و درباری حول او شکل گرفته و گروهی که حق انحصاری اعمال خشونت را در اختیار دارد (مثلاً ارتش) کاملاً در اختیار شاه و اطرافیان اوست.

یا کلیسا قدرت را در دست گرفته و صرفاً کلیسا و کشیشان هستند که نظامیان به آن‌ها احترام می‌گذارند.

در چنین شرایطی می‌توان گفت دسترسی بسیار محدودی به حافظان امنیت وجود دارد یا به عبارت دیگر، کالای امنیت توسط گروهی عرضه می‌شود که صرفاً از بخش کوچکی از جامعه حرف‌شنوی دارد (نخبگان؛ کسانی مانند کشیشان یا شاه و اطرافیان او).

نورث برای توصیف این وضعیت از تعبیر Limited-access Security استفاده می‌کند.

حالا فرض کنید مردم – که اکثریت جامعه را تشکیل می‌دهند – از وضعیت دولت و حاکمیت ناراضی هستند. آن‌ها چه می‌توانند بکنند؟ اگر اعتراض کنند، به عنوان معاند یا معارض یا اخلال‌گر نظم عمومی سرکوب می‌شوند. تمام گروه‌های نخبهٔ در قدرت هم بر علیه آن‌ها هم‌صدا خواهند شد.

پس تنها رویایی که می‌توانند در سر بپرورانند این است که شرایط به گونه‌ای تغییر کند که نیروی نظامی (عرضه‌کنندگان امنیت) در اختیار آن‌ها قرار بگیرد و با منافع و خواسته‌های آن‌ها همسو شود. چون نیروی نظامی هم خود را نه به مردم و نه به کشور، بله به «نخبگان حاضر در قدرت» وفادار می‌داند.

در چنین کشورهایی، ساختار قدرت تنها با اتفاق‌هایی نظیر قتل یا مرگ شاهان، کودتای نظامیان و یا جنگ داخلی تغییر می‌کند. اگر هیچ‌یک از این فرصت‌ها هم فراهم نباشد، امید مردم به این خواهد بود که نجات‌دهندهٔ خارجی به سراغ‌شان بیاید و به تعبیری «دستی از غیب برون آید و کاری بکند.»

می‌دانیم یکی از تئوری‌های که سقوط سریع امپراطوری ساسانی در برابر حملهٔ اعراب را توضیح می‌دهد، همین نارضایتی عمومی ناشی از جامعهٔ طبقاتی (با نخبگانی نظیر موبدان، جنگاوران، پیشه‌وران و دبیران) و مالیات‌ گرفتن‌های بسیار سنگین در آن دوران است. البته که برای چنان اتفاقی نمی‌توان صرفاً به چنین توضیح ساده‌ای قانع شد و می‌دانیم فرسودگی نیروهای نظامی و اختلاف‌های سیاسی داخلی و ده‌ها عامل دیگر هم دخیل بوده‌اند. اما به هر حال، می‌توان حدس زد که انحصار قدرت در دست نخبگان و دسترسی محدود به حافظان و تأمین‌کنندگان امنیت (Limited-access Security) در تسلط اعراب بر ایران نقش داشته است.

اما همهٔ جوامع به شکل Limited-access اداره نمی‌شوند. در کشورهایی که انتخابات آزاد برگزار می‌شود و نهادسازی‌های درست انجام شده، بخش بزرگی از مردم احساس می‌کنند که تأمین‌کنندگان امنیت، به فرمان آنان هستند و نه صرفاً در اختیار نخبگان.

در آمریکا زمانی مردم به اوباما رأی دادند. ارتش آمریکا هم تحت فرمان اوباما بود و اوباما هم بر اساس نظر رأی‌دهندگان آن‌ها را هدایت می‌کرد. بعدها که تندروی‌های سیاسی و محافظه‌کاری در میان مردم آمریکا پررنگ‌تر شد، ترامپ رأی آورد. ترامپ هم برای تأمین نظر رأی‌دهندگان خود تلاش می‌کرد و بر همان اساس به ارتش دستور می‌داد. پس نیروی نظامی باز هم تابع مردم بود.

اگر مردم باور داشته باشند که مکانیزم‌های دموکراتیک در کشور وجود دارد،‌ سعی می‌کنند با رقابت‌های انتخاباتی، با فعالیت‌های رسانه‌ای و با تلاش‌های اقتصادی و اجتماعی، دیدگاه و نظر خود را به گروه حافظان امنیت تحمیل کنند (من رأی می‌دهم که مجلس و سنا و رئیس‌جمهور انتخاب شود و آن‌ها به ارتش دستور بدهند. گاه و بی‌گاه هم با کمپین، با مقاله، با حمایت مالی از احزاب و … می‌کوشم نظر خود را با شدت بیشتر اعلام و اعمال کنم).

در کشورهای Limited-access ما معمولاً با اصطلاحاتی مثل کودتا و براندازی روبه‌رو می‌شویم. مثلاً مدتی پیش در ترکیه دیدیم که کودتایی ناموفق علیه اردوغان انجام شد. تحلیل‌گران بسیاری هم معتقدند که آن‌چه در عربستان امروز می‌بینیم، شکلی از کودتای خاموش است. به این شکل که بن سلمان عملاً قدرت را در اختیار گرفته و مخالفان خود را ساکت یا سرکوب می‌کند. هم‌چنین اگر به ما بگویند که مثلاً در عراق یا لبنان کودتا شد، تعجب نمی‌کنیم.

اما مثلاً آیا تصوری از کودتا در آمریکا دارید؟ بعید می‌دانم. آیا هیچ گروهی به عنوان برانداز بر علیه آمریکا فعالیت می‌کند؟ فکر نمی‌کنم. حتی مسئولین ارشد کشور ما هم در تحلیل‌های سیاسی، اقتصادی و ژئوپلتیک خود از اصطلاحاتی مانند «افول آمریکا» یا «گذار از جهان دو قطبی به چند قطبی» استفاده می‌کنند. یعنی تلویحاً پذیرفته‌اند که آمریکا «هست» و «قرار نیست نماند» اما بر این باورند که قدرتش کم خواهد شد یا مثلاً قدرت‌های جدید مانند چین و هند و روسیه و ژاپن در کنار اروپا به قطب‌های جدید قدرت در جهان تبدیل می‌شوند و سهم آمریکا از قدرت کاهش خواهد یافت.

شاید مسئولینی که از «افول آمریکا» حرف می‌زنند داگلاس نورث را نخوانده باشند یا با اصطلاح Open-access Security آشنا نباشند، اما تجربهٔ حضور در ساختار سیاسی باعث شده که به شکل شهودی تفاوت ساختارهای Limited-access و Open-access را بفهمند.

پس فعلاً‌ تا این‌جا اجازه دهید که جمله‌ای را که در مقدمهٔ کتاب چرا ملتها شکست می‌خورند آمده و مصطفی در سوالش مطرح کرد، اصلاح کنم:

جملهٔ مقدمه: «انحصار در تأمین امنیت به بازار انحصاری در سیاست و اقتصاد منجر می‌شود.»

جملهٔ پیشنهادی من: «دسترسی یک یا چند گروه اندک به نهادهایی که تأمین انحصاری امنیت را بر عهده دارند باعث می‌شود که سیاست و اقتصاد هم به بازاری انحصاری برای همان گروه‌ها تبدیل شود.»

این نوشته را – احتمالاً – بعداً کامل می‌کنم.