چند روز پیش، این متن و نوشته را روی کانال تلگرام بی بی سی فارسی دیدم و به علت طنز تلخی که در آن بود، جایی ذخیرهاش کردم تا در نخستین فرصت کوتاه – که امروز دست داد – نکتهای در موردش بنویسم.
طنز تلخی که من در این خبر دیدم، نه به خانم موگرینی مربوط است و نه به نمایندههای مجلس. نه به فرهنگ سلفی و نه چیزهای مشابه دیگر.
آنچه توجه من را جلب کرد، لبخندی است که بی بی سی، بر لبان مرحوم مارشال مک لوهان نشانده است.
دوستان و خوانندگانم میدانند که من علاقهی عجیبی به این مرد دارم و همواره از خواندنش لذت میبرم.
البته قاعدتاً دنیای تحلیلگران رسانه به مک لوهان محدود نیست. کسانی مانند لری داونز، نیل پستمن، ژوزف تورو، جیمز توییچل، اریک کلینن برگ، سارا مورنینگ و بسیاری بزرگان دیگر، تحلیلها و گزارشهای بسیار ارزشمندی در این زمینه ارائه کردهاند که میتواند نگاه ما را به فضای رسانه بازتر کند.
بنابراین، نقلهای مکرر من از مک لوهان، به معنای جدی نگرفتن نظرهای مخالف یا متفاوت بزرگان دیگر نیست. اما واقعاً در برخی موارد، کمتر عینکی میتواند به خوبی عینک مکلوهان، نگاه بازتری به دنیای رسانه به ما هدیه کند.
به طور خاص در اینجا، اشارهام به محتوای فصل اول کتاب Understanding Media است که بیشک میتوان گفت معروفترین جملهی مک لوهان محسوب میشود: The medium is the message (رسانه، همان پیام است).
قاعدتاً در مورد این جمله و مصداقها و اما و اگرهایش میتوان بسیار گفت و نوشت.
اما در اینجا فقط علاقمند هستم به دو نکته اشاره کنم.
نکتهی نخست اینکه شاید شکل کمی تعدیل شدهی حرف مک لوهان (که عنوان فصل اول کتاب هم هست) بتواند چنین باشد: رسانه خود را به پیام تحمیل میکند.
نکتهی دوم اینکه هنگام خواندن مک لوهان و شنیدن از او، باید همواره به خاطر داشته باشیم که پیام و محتوا و رسانه، در ادبیات او واژههایی بسیار گسترده هستند. در حدی که گاه، لامپ را به عنوان رسانه و نور آن را به عنوان محتوای رسانهای مثال میزند.
یا در جایی (در همان فصل اول Understanding Media) جملهای از کاردینال نیومن در مورد ناپلئون را – با لحن تاییدی – نقل میکند: ناپلئون، گرامر توپ و تفنگ را میداند.
به عبارتی، توپ و تفنگ را هم رسانهای برای ارسال پیام میبیند.
برای اینکه در این برداشت، تردید نداشته باشیم، مک لوهان در ادامه میگوید: البته، ناپلئون علاوه بر توپ و تفنگ، به برخی رسانه های دیگر مانند تلگراف هم توجه نشان داد.
وقتی مفهوم رسانه و پیام و محتوا را در حد مک لوهان، باز و گسترده تعریف کنیم، دیدگاه او در این مورد که رسانه خود را به پیام تحمیل میکند معنایی تازه پیدا میکند.
تلگرام، یک بستر جدید ارتباطی و کانال های تلگرام، یک رسانه جدیدالظهور محسوب میشوند که در کشور ما مورد رغبت و توجه مردم قرار گرفتهاند.
میتوان درک کرد که رسانهای مانند بی بی سی، تصمیم میگیرد از این طریق، با مخاطبانش رابطهای تازهتر برقرار کند.
اما در این میان، فرهنگ تلگرامی، فضای تلگرامی، خبرهای سطحی و غیرمعتبر فورواردی، همه در کنار هم محیطی را میسازند که بی بی سی را هم تلگرامیزه میکند.
از بی بی سی، چیزی به فضای تلگرام ما نرسید. در واقع، فضای تلگرام ما با حضور بی بی سی فارسی، متحول نشد (در واقع هیچ تغییری نکرد). اما ما با تلگرام توانستیم قدمت طولانی بی بی سی و سبک آن را – که گاه در سبکهای خبری به BBC Style مشهور است و آموزش داده میشود – متحول کنیم.
حالا بی بی سی، خبری را منتشر میکند که در کپشن آن دو شهر با فاصلهی هزار کیلومتر ذکر شده: این تابلو در تهران یا هزار کیلومتر دورتر از تهران نصب شده است.
بیایید فرض کنیم خبرهای دیگر با چنین سبکی چگونه خواهند شد: انفجاری امروز صبح، پایتخت انگلیس یا کشوری دیگر را لرزاند.
با توجه به محتوای سیاسی بسیاری از خبرهای بی بی سی، من خبر بیخطر موگرینی را نقل کردم. اما در سیاسیترین خبرها هم میتوانید مشابه اینها را ببینید (من فهرستی طولانی از این نوع تولید خبر توسط بی بی سی در عرصهی سیاسی را تنظیم کردهام).
نهایتاً همچنانکه مک لوهان میگفت و میفهمید، در اینجا رسانه خود را به پیام تحمیل کرده است. حالا بی بی سی هم، مثل کانال با ما بیشتر بخندید یا کانال بغ بغو میکنم و افتخار هم میکنم، سرگرم گردآوری خبر از کانالهای دیگر فارسی است (اگر میخواهید اسم شیکتری روی آن بگذارید بگویید: News Curation).
من صدا و سیمای خودمان را به بی بی سی ترجیح میدهم. چون لااقل هر چه میگوید، میدانم برعکسش درست است.
اما در مورد بی بی سی، نمیتوانم درست یا غلط بودن خبرها را بدانم. گاهی هم با حذف چند کلمهی کلیدی، معنای خبر به کلی دگرگون میشود (بسته به اینکه نفر قبلی، چقدر حال و حوصله داشته که خبر را کپی و ویرایش و نقل کند). اعلام و تکذیب دائمی خبرها هم دیگر در آنها چندان شرمساری ایجاد نمیکند.
فقر محتوا را هم از التماس بیمعنا برای مشارکت مخاطبان میشود فهمید.
ناگهان میبینیم که میپرسند: مخاطبان گرامی. نظر شما در مورد بودجهی X میلیون دلاری فلان جا یا در مورد فلان تصمیم فلان سازمان چیست؟ با ما در میان بگذارید.
و کسی نیست که بگوید دوست عزیز. نیمی از مخاطبان گرامی شما، سنگینتر از عدد اجاره خانهی خود را تا کنون در بانک جابجا نکردهاند. چگونه انتظار داری در مورد ساختار فلان بودجه نظر بدهد؟ یا چرا باید بتواند در مورد قراردادها و تفاهمهای بزرگ ملی – مثبت یا منفی – اظهار نظر کند؟
البته بنگاههای خبری همواره نظر مردم را جویا میشوند و این کار خوبی هم هست. اما ابتدا یک مقالهی دو یا سه هزار کلمهای مینویسند و بعد از مردم میخواهند اظهار نظر کنند و نظرها هم در حد چند جمله است.
اما اینکه اصل خبر در حد دو جمله نقل شود و بعد از مردم بخواهند که هر کدام در ده جمله اظهار نظر کنند، مشخصاً به معنای خالی بودن ظرف محتوای یک رسانه است.
قطعاً زحمات بی بی سی و محتواهای ارزشمند آن (از جمله برخی از فاخرترین مستندهای جهان) را نمیتوان به سادگی انکار کرد.
اما حضور این بنگاه خبری و بسیاری از بنگاههای دیگر در تلگرام، نشان داد که همچنان مارشال مک لوهان میتواند از درون قبر لبخند بزند و بگوید: بیست سال قبل از اینکه اینترنت اختراع شود، نوشته بودم:
نگران روزی هستم که هر کس، وسیلهی کوچکی در جیبش بگذارد و عاشق آن بشود (Gadget Lover تعبیر اوست) و دهکدهی جهانی با چالشهای جدید جهانی شکل بگیرد. نگران روزی هستم که رسانه همچنان خودش را به پیامها تحمیل کند و جنگ و صلحهای جدید، بر پایهی قوتها و محدودیتهای رسانهها شکل بگیرند.