قوی سیاه

این روزها فرصتی دست داد تا به نسخه صوتی کتاب قوی سیاه نسیم طالب، با ترجمه دکتر محمد ابراهیم محجوب گوش بدهم.

آثار دکتر محجوب را از دوران کارشناسی ارشد، یعنی حدود پانزده یا شانزده سال پیش می‌شناسم؛ از ترجمه‌ی کتاب فرهنگ سازمانی نوشته‌ی ادگار شاین.

بعدها هم کتاب‌های دیگری از ایشان را خواندم.

تا جایی که یادم می‌آید، من و دوستان هم‌کلاسی‌ام معمولاً ترجمه‌های ایشان را سخت‌خوان می‌دانسته‌ایم. نه به علت ضعف در توانایی ترجمه، بلکه به واسطه‌ی وسواس و دقتی که در ترجمه به خرج می‌دهند.

حاصل دقت در ترجمه معمولاً این است که خواندن متن ممکن است کمی دشوار شود. احتمالا شنیده‌اید که (به نقل از یفتوشنکو) می‌گویند: زیبایی و وفاداری به ندرت یک‌جا جمع می‌شوند (سعی کردم جمله‌اش را از شکل جنسیت‌زده‌ی اصلی دور کنم).

به هر حال، در طول این سال‌ها، همیشه نام ایشان را روی کتاب‌های مختلف می‌دیدم. این‌که ایشان دستی هم در ترجمه‌ی کتاب‌های مرتبط با سیستمهای پیچیده داشته‌اند و دارند، باعث می‌شد بیشتر پیگیر کارهایشان باشم.

خواندن قوی سیاه به زبان فارسی، کمی برایم دشوار بود. شاید بخشی از دشواری هم به این باز می‌گشت که نسخه‌ی انگلیسی را خوانده بودم و انگیزه‌ی کمتری برای خواندن نسخه‌ی فارسی داشتم (اگر چه معمولاً علاوه بر اصل کتاب، ترجمه‌ها را هم می‌خوانم).

وسواس دکتر محجوب در ترجمه قوی سیاه هم مشهود است. البته نباید دشواری ترجمه را هم فراموش کنیم. ترجمه‌ کردن کتابی که درباره‌ی «ممکن و ناممکن و محتمل و نامحتمل» حرف می‌زند، به زبانی چنان غیردقیق که در‌ آن random و accidental را هر دو برابر با «تصادفی» می‌دانند، چالش کوچکی نیست.

با این تجربه‌ی قبلی و سابقه‌ی ذهنی، نسخه‌ی صوتی کتاب قوی سیاه را با صدای خود آقای دکتر محمد ابراهیم محجوب خریدم. من شنونده‌ی حرفه‌ای کتابهای صوتی نیستم و به ندرت سراغ آن‌ها می‌روم، اما در این مورد، واقعاً شنیدن صدای ایشان لذتبخش بود و چقدر خوشحال شدم که این فرصت پیش آمده تا قوی سیاه را با صدای خود مترجم بشنوم.

دکتر محمد ابراهیم محجوب (عکس از صفحه اینستاگرام ایشان)

دکتر محجوب در مقدمه‌ی چاپ ششم کتاب، که انتشارات آریانا قلم آن را منتشر کرده، بخشی با عنوان «سخن پایانی» دارند و در آن‌جا به این پرسش پاسخ داده‌اند که «آیا کرونا قوی سیاه است؟»

چون شنیدن این بخش از مقدمه برایم جذاب بود، آن را در ادامه می‌آورم.

فقط این نکته را بگویم که نسخه‌ای که من از کتاب قوی سیاه دارم قدیمی‌تر است و این مقدمه در آن وجود ندارد. بنابراین هم‌زمان با شنیدن «نسخه‌ی صوتی مقدمه» آن را تایپ کرده‌ام. از همین رو ممکن است بعضی واژه‌ها را درست یا دقیق ننوشته باشم.

آیا کرونا قوی سیاه است؟

در روزهایی که کتاب آماده‌ی چاپ ششم می‌شود، ویروس کرونا مانند بختک بر روی جهانیان فرود آمده است.

در نگاه نخست، هر سه ویژگی اصلی قوی سیاه که موضوع محوری این کتاب است در این پدیده به چشم می‌آیند.

نخست این‌که ناگهانی و غیرمنتظره است.

دوم، پیامدهای بسیار سنگین و نامتعارف دارد.

سوم، اکنون که آمده، کسانی می‌کوشند نشان دهند قابل پیش‌بینی بوده است.

اما گمان دارم این امر بستگی به این دارد که از چه زاویه‌ای به آن بنگریم. از دید مردم عادی این پدیده طبعاً قوی سیاه است. اما از دید خردمندانی که انتظار آن را داشته‌اند قوی سیاه نیست.

از دید زمامداران و سیاستمداران جهان نیز این پدیده نباید قوی سیاه به شمار بیاید. زیرا در سال‌های اخیر اهل خرد بارها و بارها به آنان در این باره هشدار داده‌اند اما گوش ایشان بدهکار نبوده است. و اکنون برای پوشاندن گناه کوتاهی خودشان این پدیده را قوی سیاه می‌خوانند و ادعا می‌کنند غافل‌گیر شده‌‌اند.

از این گذشته اگر کل طبیعت را مثلاً بر محور نظریه‌ی گایا یک سامانه‌ی واحد خودفرمان به حساب بیاوریم، این پدیده شاید واکنش این سامانه است به قرن‌ها تجاوز بی‌رحمانه و بی‌احترامی گسترده و دم‌افزون انسان به آب و خاک و هوا و هستی موجودات غیر از خودش.

برای طبیعتی که بیش از چهار میلیارد سال فرایند حیات را بر قاعده‌ی تکامل به پیش رانده است، انسان قوی سیاه به شمار می‌آید.

زیرا ناگهان در یک درصد پایانی این فرایند سر و کله‌اش پیدا شده، زیان‌های مرگ‌آور بی‌حسابی را به طبیعت تحمیل کرده، و تصور هم می‌کند سرور کائنات است و خلاصه‌ی موجودات. و اصولاً جهان برای تشریف‌فرمایی او خلق شده است.

کرونا برای ما شاید قوی سیاه باشد. اما از نظر نفس حیات،‌ تصور می‌کنم واکنشی است به قوی سیاه انسان.

ما از سر جهل و تکبر خودمان را آقای جهان می‌دانیم. اما نظام هستی شاید جانوران و درختانی را که ما نابود می‌کنیم، یا دریاچه‌ها و رودخانه‌هایی را که می‌خشکانیم، برای ادامه حیاتش مفید‌تر می‌بیند تا وجود ما را.

این است که دست‌به‌کار می‌شود تا ما را سر جایمان بنشاند. و اگر ما از این پدیده درس نگیریم و تغییر رفتار ندهیم، چه بسا رنگ این قو به خاکستری و حتی سفید بگراید.

به عبارت دیگر، ممکن است پیاپی در معرض رخدادهای مشابه قرار بگیریم و شاید هم در معرض قویی به مراتب سیاه‌تر از کرونا.