فلسفه تکنولوژی دیجیتال

این نوشته رو در کانال تلگرام با متمم گذاشتم و فعلاً‌ این‌جا می‌ذارمش که اگر چیزی لازم بود بعداً بهش اضافه کنم یا شما اگر نکته، ایده یا تجربه‌ای داشتید زیرش مطرح کنید. چند توضیح کوتاه هم زیر این مطلب هست که مهمه.

[su_note note_color=”#fefefe” text_color=”#222222″ radius=”2″]

احتمالاً اصطلاح «دیوار پرداخت / paywall» رو می‌شناسید؛ چون متممی هستید و قاعدتاً تجربهٔ پرداخت برای دسترسی به محتوا رو دارید (البته نیمی از درس‌های متمم پشت دیوار پرداخت نیستن و دسترسی عمومی بهشون وجود داره).

هم به‌علت علاقهٔ شخصی به حوزهٔ‌ تکنولوژی و هم به‌خاطر این‌که خود ما از پیشگامان این مدل عرضهٔ محتوا در ایران بودیم، همیشه روند تغییرات عرضهٔ محتوا رو در سایت‌ها و سرویس‌دهنده‌های دنیا دنبال می‌کنم.

طی دو سه سال اخیر که مدل‌های زبانی مولد (با اصطلاح عامِ هوش مصنوعی) رواج پیدا کرده‌ان، یه روند بسیار مشهود شکل گرفته: اون دسته از عرضه‌کنندگان محتوا که برای تولید محتواشون زحمت می‌کشن، بیش‌ از پیش دارن محتواشون رو پشت پی‌وال می‌برن تا از دسترس کراولرهای شرکت‌های بزرگ عرضه‌کنندهٔ خدمات هوش مصنوعی دور باشه.

البته همه لزوماً سراغ دیوار پرداخت نمی‌رن. دیوارهای دیگه‌ای هم هست که به‌صورت مستقل یا ترکیبی ازشون استفاده می‌شه. مثلاً:

دیوار لاگین | Login-wall

فقط کسانی می‌تونن به محتوا دسترسی پیدا کنن که در سایت یا سرویس مد نظر لاگین کرده باشن. فیس‌بوک، لینکدین، اینستاگرام و توییتر (ایکس) هر کدوم به‌نوعی از این دیوار استفاده می‌کنن. بعضی‌هاشون از اول چنین دیواری داشتن. بعضی‌ها هم (مثل توییتر) در سال‌های اخیر بخش‌هایی از محتوا یا همهٔ محتواشون رو پشت دیوار لاگین بردن.

دیوار عضویت در جمع | Community-wall

تعریف دقیقی از این اصطلاح وجود نداره. اما اصل ماجرا اینه که فراتر از لاگین هست. یعنی باید فرد یه ویژگی‌هایی داشته باشه تا بتونه دسترسی به محتوا داشته باشه. مثلاً قبلاً در فضای فیزیکی هویت خودش رو ثابت کرده باشه یا در جمعی شرکت کرده باشه و …

فرضاً وب‌سایتی که مربوط به انجمن فارغ‌التحصیلان یک دانشگاه یا یه گروه کوهنوردی می‌شه.

دیوار شایستگی | Merit-wall

فرد باید یه چیزهایی داشته باشه، مثلاً شماره نظام پزشکی، یا فلان مدرک یا هر چیز دیگه تا بتونه به محتوا دسترسی پیدا کنه. میشه این رو با community-wall یکسان فرض کرد. اما من جدا می‌کنم که تأکید کنم توی اولی تعامل بین اعضا بیشتره. توی دومی هر کسی که به سایت دسترسی پیدا می‌کنه، لزوماً بقیه رو نمی‌شناسه و کاری هم با اونا نداره. فقط چون یک یا چند ویژگی یا شایستگی رو داشته، بهش دسترسی داده شده.

دیوار اثبات مشارکت | Proof of Participation Wall

این شبیه اون تمرین ورود به درس‌ها توی متممه. البته ما با این نوع دیوارها هدف‌مون طبیعتاً این نیست که جلوی AI رو بگیریم. چون یک یا دو دیوار دیگه قبلش هست (لاگین / عضویت ویژه). هدف ما بیشتر شناخت انتظارات، تجربه‌ها، سطح بچه‌ها و … است. اما به‌هرحال، از لحاظ تکنیکال، PoP Wall حساب میشه.

دیوار شهرت | Reputation-wall

این از اون دیوارهای سلبی هست و نه ایجابی. یعنی ممکنه کاربرها راحت دسترسی پیدا کنن اما به محض این‌که شهرت بدی پیدا کنن یا اعتبار و خوش‌نامیشون رو از دست بدن، پشت دیوار قرار بگیرن. محدودیت‌هایی که روی آی‌پی‌ها در صورت کراول زیاد ایجاد می‌شه، مصداقی همین دیواره.

یکی از دیوارهای دیگه هم که حتماً دیدید،‌ کامنت‌گذاری در همین روزنوشته است که مستلزم کسب حداقلی از امتیاز در متممه. البته این مورد، دیوار دسترسی به محتوا نیست. دیوار دسترسی برای مشارکته.

دربارهٔ این‌که این دیوارها چه کارکردهایی دارن، و ترکیب استراتژی «دسترسی آزاد» و «عرضهٔ پشت‌دیوار» چه ظرافت‌هایی داره، میشه جداگانه حرف زد.
اما یه چیز کاملاً مشهوده: اون چیزی که به اسم وب می‌شناختیم و از اوایل دههٔ نود شکل گرفت و تا الان ادامه داشته، به‌تدریج از بین میره یا دقیق‌تر بگم: دچار دگردیسی می‌شه. اکوسیستم جدیدی که شکل می‌گیره، شاید اسمش وب باشه، اما ماهیتی کاملاً متفاوت داره.

در کوتاه‌مدت، احتمالاً‌ ما با پدیدهٔ free noise + premium signal مواجه می‌شیم. یعنی اغلب چیزهایی که مجانیه، ضعیف یا به‌دردنخور می‌شه و بسیاری از چیزهای خوبی که واقعاً براشون زحمت کشیده شده و ارزش محتوایی دارن، میرن پشت دیوارهای پرداخت و دیوارهای دیگه.
‌‌
نمی‌خوام بگم دنیای بدتری میشه. صرفاً یه تکامل در دنیای وب هست. اما قطعاً دلم برای وب به اون شکلی که ما در این سه دهه تجربه کردیم، و دیگه هرگز اون رو نخواهیم دید، تنگ میشه.

اگر وقت بشه دوست دارم در موردش خیلی طولانی با جزئيات بنویسم. ولی فعلاً بدهکاری‌هام به شما زیاده و مطالب نیمه‌کاره در روزنوشته انباشته شده‌ان.
‌

پی‌نوشت:‌ یادمه در سال‌های دور یه‌جای مهم که مذاکره‌کنندگان متخصصی داشت، من رو برای یه کارگاه آموزشی دعوت کردن. قبل از جلسه بهم جملهٔ جالبی گفتن: «هر کدوم از شرکت‌کننده‌ها، می‌تونن یه کارگاه آموزشی ۲۰۰ ساعته در مذاکره بذارن. شما لطفاً‌ اگر برای ساعت ۲۰۱ حرفی داری، از اون‌جا شروع کن.»
به‌نظرم حداقل در حوزهٔ محتوای آموزشی، کسانی که نتونن به چنین سوال‌هایی جواب مثبت بدن، در موج جدید کمرنگ یا حذف میشن.

با این فرض، اتفاق خوبی که می‌شه منتظرش بود، تخصصی‌تر شدن محتوا و پررنگ شدن محتواهای خاص یا محتواهای عمیقه. چیزی که میشه با اصطلاح Niche Content توصیفش کرد.

[/su_note]

توضیحات تکمیلی

این حرفها کاملا کلی، سطحی و خامه. برای این‌که دقیق‌تر و بهتر بشه، لازمه حداقل به نکات زیر توجه کنیم:

آیندهٔ اینترنت رو می‌شه به زیرمجموعه‌های متعددی تقسیم کرد که آيندهٔ وب (که این‌جا ازش حرف زدم) فقط یکی از اوناست. اگر کسی بخواد دقیق‌تر حرف بزنه باید هر بخش رو جدا بررسی کنه:

• آيندهٔ وب
• آیندهٔ پلتفرمها و به‌ویژه شبکه‌های اجتماعی
• آيندهٔ‌ اینترنت اشیاء
• آیندهٔ زیرساخت‌های محاسباتی و …
• آيندهٔ مرورگرها و سیستم‌های عامل و …

در مورد همون وب هم باز زیرمجموعه‌های متعددی وجود داره، من فقط دربارهٔ آیندهٔ محتوا حرف زدم.

در همون بخش محتوا هم اگر بخوایم دقیق‌تر باشیم باید بحث رو به دو بخش تقسیم کنیم:

• آیندهٔ صنعت محتوا (طرفِ عرضه)
• آیندهٔ بازار محتوا (طرفِ تقاضا)

اشارهٔ من به صنعت محتوا بود؛ یعنی سمت عرضه. توی همون سمت عرضه هم باید سگمنت‌ها و بخش‌های مختلفی رو ببینیم. مثلاً:

• محتواهای تولید شده توسط کاربر (UGC) در وب‌سایت‌ها و پلتفرم‌ها
• محتواهای تولید شده برای معرفی کسب‌و‌کارها
• محتواهای آموزشی
• محتواهای مبتنی بر تجربهٔ شخصی
• محتوا با هدف تأمین مشتری راغب (lead)
• محتوایی که مستقیماً برای عرضه تهیه شده (end-product for end-user)

بنابراین من در متن بالا در بحث آیندهٔ اینترنت در عصر هوش مصنوعی به سراغ آیندهٔ‌ وب رفتم و در آیندهٔ وب هم توجهم بیشتر به آیندهٔ صنعت محتوا در وب بود و در این حوزه هم بیشتر به آیندهٔ صنعت محتوا برای عرضه‌کنندگان محصول نهایی محتوایی توجه داشتم. تازه این‌جا هم باید چند سناریوی مختلف رو می‌نوشتم و مطرح می‌کردم که این کار رو نکردم. فقط به یه ترند اشاره کردم بر اساس برداشت شخصی خودم.

بنابراین باید این نوشتهٔ سرسری رو در حد حرف‌های توی تاکسی و اتوبوس در نظر بگیرید و نه بیشتر.

این مطلب در واقع شروع بحث دربارهٔ ترجمه با هوش مصنوعی است و می‌شد در ادامهٔ همان مطلب نوشته شود. فقط برای این‌که پیدا کردن و خواندنش راحت‌تر باشد، شبیه کاری که در مورد نسیم طالب (شام خوب، صبحانهٔ بد) کردم، آن را جداگانه می‌‌نویسم. بعد از این‌که این بخش تمام شد، آن را به مطلب قبلی اضافه می‌کنم و بخش جدید را می‌نویسم.

کامنت‌های زیر این نوشته را می‌بندم که همهٔ بحث‌ها را زیر همان نوشتهٔ اصلی انجام دهیم.

ترند یا نیچ؟

وقتی از آیندهٔ مشاغل، تخصص‌ها و حرفه‌ها حرف می‌زنیم، یکی از اولین موضوعاتی که باید به آن فکر کنیم این است که ترندها (trends) چه هستند و نیچ‌ها یا گوشه‌ها (niches) کجا. این جملهٔ معروف را نباید یادمان برود که

There are many riches in the niches

البته جملهٔ اصلی کمی فرق دارد و معمولاً می‌گویند Riches are in the niches. تأکیدی بر این‌که حتماً به سمت گوشه‌های خلوت بازار بروید و از اقیانوس قرمز اجتناب کنید (ماجرای استراتژی اقیانوس آبی حتماً یادتان هست). اما به نظرم این جمله خیلی مطلق است. شکل منطقی‌تر این است که بگوییم در همان نیچ‌ها و گوشه‌هایی که به چشم نمی‌آيد،‌ افراد موفق بسیاری وجود دارند.

نیچ‌ها ماهیت یکسانی ندارند. بعضی از نیچ‌ها «گوشه‌هایی از ترندهای جدید» هستند و برخی دیگر «نسخه‌هایی از خدمات و فعالیت‌های قدیمی».

می‌توانیم آن‌ها را این‌طور نام‌گذاری کنیم (صرفاً‌ در حد پیشنهاد است):

• نیچ‌های بازمانده | Legacy Niches
• نیچ‌های نوظهور | Emergence Niches

بیایید دربارهٔ هر کدام کمی حرف بزنیم.

نیچ‌های بازمانده (Legacy Niches)

نیچ‌های بازمانده آن‌هایی هستند که به‌رغم شکل‌گیری روندهای جدید، هنوز گوشه‌هایی برای تنفس و بقا پیدا می‌‌کنند. خود این‌ها را می‌توان به چند دسته تقسیم کرد (تقسیم‌بندی سرسری من):

۱. بعضی از این کنج‌های بازماندهٔ‌ بازار، به خاطر کارکردشان باقی می‌مانند.

مثلاً الان حمل‌و‌نقل پلتفرمی بسیار رایج شده (اوبر، اسنپ، تپسی و …). اما هنوز تاکسی‌های فرودگاهی در تهران نیچ خودشان را دارند و بسیاری از مشتریان از آن‌ها استفاده می‌کنند. بیرون بودن فرودگاه از شهر، آشنایی با مسیر، ماشین‌های مناسب‌تر، کهنگی ناوگان شهری، سیستم تعیین کرایهٔ شفاف (منظورم لزوماً منصفانه نیست) و عوامل دیگر باعث شده که این نیچ، در شرایطی که تاکسی‌های دیگر شغل خود را از دست داده‌اند، هنوز تا حدی فعال باشد. ساعت‌های مکانیکی، کوارتز و سنتی هم نمونه‌ای دیگر هستند. وقتی همهٔ موبایل‌ها ساعت دارند و همه موبایل همراه دارند، ساعت دست کردن منطقی نیست. از طرف دیگر، به فرض هم که حمل موبایل سخت باشد،‌ ساعت‌های هوشمند منطقی‌ترند. اما ساعت‌های کلاسیک و سنتی، هنوز کارکردهایی دارند که برای عده‌ای (که کم هم نیستند) به کار می‌آیند: به عنوان وسیلهٔ تزئينی و زیبا بر روی مچ.

۲. بعضی از این کنج‌ها به خاطر ویژگی و ظرفیت فرهنگی‌ یا نوستالژیک‌شان باقی می‌مانند.

درشکه‌هایی که در بخش قدیمی و سنتی شهرها باقی مانده‌اند، معمولاً ارزان نیستند. توریست‌ها سوار آن‌ها می‌شوند و می‌چرخند. روندهای تکنولوژیک، نمی‌توانند این درشکه‌ها را حذف کنند. چون آن‌ها یک مولفهٔ فرهنگی پررنگ دارند. اگر هم قرار باشد چیزی این نیچ‌ها را حذف کند،‌ خود فرهنگ است (مثلاً فرهنگ غالب به‌شکلی تغییر کند که بشر به حیوانات بیشتر توجه کند و به این سطح از درک برسد که زحمت جابه‌جایی خود را بر دوش حیوان بدبخت نگذارد).

۳. نیچ‌های تجربه‌محور

دقیقاً در اوج دوران بازی‌های کامپیوتری پیچیده و زمانی که شرکت‌های تأمین‌کنندهٔ تجهیزات گیمینگ بر تخت سلطنت بازار نشسته‌اند، کسب‌و‌کار scape-room‌ها رونق دارد. هم‌چنین اتاق‌ها، سالن‌ها و کافه‌هایی که به board-game اختصاص یافته‌اند، حسابی پرمشتری‌اند. گروه‌های دوستی بسیاری را هم می‌بینید که یکی از بهانه‌های دور هم جمع شدن‌شان همین نوع بازی‌هاست.

به عنوان مثالی دیگر، می‌شود به اقامت‌گاه‌های سنتی و بوم‌گردی اشاره کرد. در نگاه اول عجیب به نظر می‌رسد وقتی هتل‌های بسیار شیک وجود دارند، یا لااقل هتل‌های تمیزی که فاصلهٔ تخت و توالت را مجبور نیستید با نفس‌نفس‌ زدن طی کنید، روی کاغذ به‌نظر نمی‌رسد بوم‌گردی‌های سنتی بازار داشته باشند. اما همه می‌دانیم که بازار دارند و حتی بهتر و بیشتر از قدیم. چون این نوع اقامت‌گاه‌ها «رفاه» نمی‌فروشند، «تجربه» می‌فروشند. پس توانسته‌اند با عرضهٔ خدماتی سنتی (یا شبه‌سنتی) جای خود را در جهانی که ترند اصلی‌اش آسایش و رفاه است حفظ کنند.

مثال دیگر هم فروشگاه‌های فیزیکی است. با وجودی که روند کلی جهان، افزایش تجارت الکترونیک و خرید و فروش آنلاین است، همه تقریباً پذیرفته‌اند که بخشی از خرید، تجربهٔ خرید است. به همین علت، بسیاری از فروشگاه‌های فیزیکی،‌ به جای این‌که تعطیلی را به‌عنوان سرنوشت محتوم خود بپذیرند، در پی ایجاد خلق تجربه‌ای بهترند. علاوه بر این، می‌دانیم که بسیاری از شرکت‌های پیشرو در تجارت الکترونیک هم، به سمت راه‌اندازی فروشگاه‌های فیزیکی (در مقیاس محدود)‌ رفته‌اند. چون متوجه شده‌اند که این گوشه‌های بازار، شاید کوچک شوند. اما به‌سادگی حذف نخواهند شد (جدا از اثراتی که به خاطر سینرژی بین فروشگاه فیزیکی و دیجیتال به وجود می‌آید. که موضوع بحث ما نیست).

۴. نیچ‌های مبتنی بر باورهای سنتی

دعانویسی می‌شناسم که با درآمد یک ماهش BMW کلاس هفت خرید. خودش می‌خندید و می‌گفت:‌ «علم، یک مُد است. می‌آید و می‌رود. اما خرافه باقی می‌ماند.» حتی اگر همهٔ دعانویس‌ها و جادوگران در هر ماه چنین درآمدهایی نداشته باشند، می‌دانیم که کم نیستند کسانی که از داخل فنجان قهوه، بیشتر از فنجان‌فروش و قهوه‌فروش پول در می‌آورند.

نیچ‌های مبتنی بر باورهای سنتی همیشه هستند. منظورم فقط خرافات نیست. منظورم هر باوری است که امروز (یا فردا) دیگر ترند نیست و اکثریت مردم آن را نمی‌پسندند و قبول ندارند. عطاری‌ها و فروشندگان داروهای گیاهی‌ را به سادگی دعا‌نویس‌ها نمی‌توان فروشندهٔ خرافه دانست. چون برای اثربخشی بخشی از محصولات‌شان شواهد علمی کافی وجود دارد. اما به هر حال، مبتنی بر باورهای سنتی‌اند. بنابراین «باورهای سنتی» را با بار معنایی منفی نخوانید. منظورم هر باوری است که دوام و قوام خود را در طول زمان، ولو به‌رغم ظهور ترندهای جدید، حفظ کرده است.

نیچ‌های نوظهور

این نیچ‌ها، برخلاف دستهٔ قبل، تکیه بر گذشته ندارند؛ بلکه رو به آینده‌اند. مثلاً در شرایطی که بسیاری از علاقه‌مندان تکنولوژی و هوش مصنوعی به سراغ مدل‌های زبانی بزرگ (مثل چت جی پی تی) می‌روند، عده‌ای معتقدند که مدل‌های زبانی کوچک‌تر که با داده‌های کمتر اما مطمئن‌تر (دست‌چین شده) آموزش ببینند،‌ در حوزه‌ای تخصصی (مثلاً‌ تنظیم قراردادهای تجاری) بیشتر به کار می‌آیند.

کسی که سراغ این نیچ می‌رود، چشمش را بر روی ترندهای امروز نبسته. اما از سوی دیگر، ترجیح داده به جای همراهی با جریان غالب (mainstream)، به شکل خُردتر و در کنجی از دنیای جدید، جایی برای خود پیدا کند.

به عنوان مثالی دیگر،‌ می‌توانم به صنعت مراقبت از حیوانات خانگی یا pet-care اشاره کنم. شرکت‌های متعددی را می‌شناسم که در زمینهٔ اینترنت اشیا (IoT) فعالیت می‌کنند. چون معتقدند که اینترنت اشیا ترند فعلی و آینده دنیای تکنولوژی است. اما این ابزارها را صرفاً در زمینهٔ حیوانات خانگی به‌کار می‌گیرند: اگر جی‌پی‌اس برای گردن‌بند سگ و گربه تا دستگاه اتوماتیک غذا دادن به حیوانات یا تمیز کردن خاک گربه و بسیاری چیزهای دیگر از این دست.

این نوع فعالیت‌ها، با ترند جدید همراهند. اما گوشه‌ای مختص خود را گرفته‌‌اند. حالا بگویم حرفم چیست:

آیندهٔ نیچ‌ها لزوماً بر ترندهای اصلی منطبق نیست 

نیچ‌ها اوج و فرود خودشان را دارند. اوج و فرود و رونق و رکودی که لزوماً بر ترندهای اصلی منطبق نیست.

در دوران پاندمی کرونا که بسیاری از کسب‌و‌کارها به رکود کشیده شدند، فروش برخی محصولات لوکس افزایش پیدا کرد. گاردین در تیتری جالب، علت افزایش چشمگیر فروش رولزرویس را چنین نقل کرد (+): «مردم فهمیده‌اند عمر کوتاه‌تر از آن است که خریدهای [رویایی‌]شان را به تأخیر بیندازند.»

همین الان هم، اگر فرض کنیم هوش مصنوعی وارد سومین زمستان خود شود، اصلاً نمی‌شود نتیجه بگیریم کسب‌و‌کارهایی که با استفاده از هوش مصنوعی، کنج‌های بازار را هدف گرفته‌اند،‌ از بین خواهند رفت (زمستان هوش مصنوعی چیست؟). از سوی دیگر، به فرض که جریان هوش مصنوعی تثبیت و تقویت شود، باز هم نمی‌توان نتیجه گرفت که سرویس‌های هوش مصنوعی در کنج بازار هم رشد خواهند کرد.

زمانی که متمم راه افتاد، یادم هست عده‌ای به ما می‌گفتند: مگر کسی متن هم می‌خواند؟ مگر کسی برای خواندن متن پول هم می‌دهد؟ الان محتوای صوتی ترند شده. متن هم که همه‌جا هست: رایگان و در دسترس.

الان یازده سال از آن روز گذشته، و متمم حتی اگر – به فرض – همین امروز هم متوقف شود، یازده سال آن پیش‌بینی را نقض کرده است. در دنیای دیجیتال،‌ یازده سال یک عمر است. علت هم واضح است: ما دنبال سهم بازار نبودیم. ما دنبال کنجی بودیم که افرادی شبیه هم، یکدیگر را پیدا کنند و کنار یکدیگر بمانند و یاد بگیرند. اگر کسی بخواهد فرضاً ۷۰٪ بازار مطالعه یا آموزش ایران را در اختیار بگیرد، باید بپرسد: روندهای جاری مطالعه و آموزش چیست؟ اما اگر کسی مطالعه یا آموزش را به سبک خودش تعریف کند و دنبال هم‌فکران خودش بگردد، طبیعتاً بیشتر از ترندها باید به فکر مفهوم‌پردازی و تعریف حد و مرز و هویت و ماهیت کار خودش باشد؛ با کمترین توجه به روندها.

آیا ترندها را نادیده بگیریم؟

قطعاً نه. باید به ترندها توجه کرد و آن‌ها را شناخت. ترندها «متوسط‌ها» و «محتمل‌ترین دستاوردها» را به ما نشان می‌‌دهند. به این مثال توجه کنید:

یکی از ترندهای رایج، توجه به سلامت است؛ چه در خورد و خوراک و چه سبک زندگی. بنابراین اگر یک رستوران تعدادی از غذاهای ناسالم را حذف کرده یا چند غذای سالم را به منوی خود اضافه کند، «محتمل‌ترین حدس» آن است که احتمالاً به علت همراهی با ترند روز، شانس بقا و سودآوری بیشتری خواهد داشت.

اما کاملاً‌ «ممکن» است یک رستوران، دقیقاً‌ در همین دوران، غذاهای ناسالم خود را بیشتر کرده و منویی متنوع‌تر از غذاهای مضر برای سلامتی به مشتریانش عرضه کند و اتفاقاً بازار خوبی هم به دست بیاورد.

فقط دقت کنید که اولی «کاملاً محتمل» است و دومی صرفاً «ممکن».

به شکل مشابه، در شرایطی که ترجمه‌های ماشینی رایج شده و رایج‌تر می‌شود، «محتمل‌ترین حدس» این است که بسیاری از کسانی که امروز به سراغ علم و تخصص ترجمه می‌روند، نتوانند به سادگی بازاری برای خدمات‌شان پیدا کنند. اما کاملاً «ممکن» است متخصصانی در حوزهٔ ترجمه (و زیرمجموعه‌های آن) پیدا شوند که درآمدی بسیار بیشتر از نسل قبل داشته باشند.

در این‌جا دو موضوع مهم پیش روی ماست:

۱) آيا واقعاً در حوزهٔ‌ فعالیت یا تخصص ما چنین نیچ‌هایی می‌توانند وجود داشته باشند؟‌ و اگر چنین چیزی ممکن است، ما شناخت یا تصوری از آن‌ها داریم؟

۲) کسی که با جریان اصلی همراه می‌شود، کم‌و‌بیش می‌تواند مسیر حرکت را تشخیص دهد. اما کسی که به سراغ کنج‌ها می‌رود،‌ مدام باید در حال کشف باشد. اگر رقبا در جریان اصلی بازار در پی «جایگاه‌یابی» هستند،‌ او گاهی باید دنبال «جایگاه‌سازی» برود. چون مشغول انجام کاری است که از رغبت و توجه بازار به دور است. نمی‌گویم همه‌جا چنین است. اما مصداق‌هایش کم نیست.

فعلاً این‌ها را به زبان و ترجمه ماشینی و ترجمه با هوش مصنوعی (که موضوع اصلی بحث‌مان بود)‌ ربط ندادم. چون هنوز جنبه‌ای دیگری از بحث مانده که باید درباره‌اش حرف بزنیم. فقط خواستم یادآوری کرده باشم که وقتی از آیندهٔ رشته‌ها، حرفه‌ها و تخصص‌ها حرف می‌زنیم، مراقب باشیم اصل و گوشه را یکسان نگیریم و برای هر دو یک‌جور حکم صادر نکنیم.

پیش‌نوشت صفر – تاریخچه متن

بخش اول در تاریخ ۴ مرداد ۱۴۰۳ نوشته شده / سپس در تاریخ ۱۵ مرداد ۱۴۰۳ بخش‌هایی به آن افزوده شده است.

پیش‌نوشت یک: تا به حال دومرتبه دو مطلب درباره چت جی پی تی (و در واقع دربارهٔ مدل های بزرگ زبانی) نوشته‌ام که البته هر دو نیمه‌کاره مانده‌اند:

• چند نکته اولیه درباره چت جی پی تی
• چت جی پی تی و ویتگنشتاین

علی‌القاعده این مطالب باید با هم ترکیب می‌شدند (بشوند) و آن‌چه الان می‌نویسم هم باید بخشی از همان نوشته باشد (بشود). اما با هدف فاصله گرفتن از کمال‌گرایی، فعلاً‌ این نکته را هم در همین‌جا می‌نویسم.

متخصصان هوش مصنوعی بسیار بهتر از من می‌دانند که این بحث، سر دارد و ته ندارد و به علتی که در ادامه خواهم گفت، جزو سوالاتی است که به گمانم – برخلاف بسیاری از سوالات و ابهام‌های دیگر دربارهٔ مدل های زبانی – تا سال‌های سال درباره‌اش بحث و ابهام وجود خواهد داشت. چون پاسخش تکنیکال نیست و بن‌مایهٔ فلسفی دارد.

فعلاً فقط یک گزارش کوتاه از یک اتفاق بامزه می‌نویسم و رد می‌شوم.

پیش‌نوشت دو: پیشنهاد می‌کنم حتماً پیش از خواندن این نوشته، مطلبی را که با عنوان سگ سینوسکی (نگو که تو هم حرفشو باور کردی!) نوشته‌ام بخوانید. هم فضای بحث را شفاف‌تر می‌کند و هم یادآوری مناسبی است که از چنین بحثی چه انتظاراتی باید داشت و در پی چه چیزی باید بود.

پیش‌نوشت سه: در این نوشته با دو کلمه زیاد کار داریم. هالوسینیشن (توهم) و هالوسایتیشن (توهم در نقل). دیکته‌شان را یک بار درشت می‌نویسم تا – اگر با این بحث آشنا نیستید – بهنر در ذهن‌تان بماند.

کتاب فرزندپروری مدرن نوشته محمدرضا شعبانعلی!

ماجرا از جایی شروع شد که یک نفر به پشتیبانی متمم پیام داد که «من به سرعت به کتاب فرزندپروری مدرن محمدرضا شعبانعلی نیاز دارم. لطفاً بگویید چگونه هزینه‌اش را پرداخت کنم. می‌خواهم آن را به آدرس زیر بفرستید. هزینهٔ ارسال را هم اعلام کنید.»

فرزندپروری مدرن؟ شعبانعلی؟ برایمان عجیب بود. به ایمیل پاسخ دادیم و پرسیدیم که چه کسی این کتاب را به ایشان پیشنهاد داده.

 متوجه شدیم که در سایت یک آقای دکتر روانشناس مطلبی درباره والدگری مدرن بوده و در انتهای مطلب چند منبع معرفی شده که یکی از آن‌ها کتاب فرزندپروری مدرن نوشته محمدرضا شعبانعلی است (+). چون ممکن است بعداً آن صفحه تغییر کند، فایل PDF را هم برای دانلود در همین‌جا قرار می‌دهم.

خب. احتمالاً تا همین‌جا حدس می‌زنید چه اتفاقی افتاده. یک آقای دکتر تصمیم گرفته سایت داشته باشد و چون وقت یا حوصله نداشته خودش برای سایتش مطلبی بنویسد، از «تولیدکننده محتوا» خواسته برایش محتوا تولید کند. تولیدکنندهٔ‌ محتوا هم سراغ یکی از همین LLM‌ها و احتمالاً چت جی پی تی رفته و کار را به او واگذار کرده است. ترکیب معجزه‌آسای «حماقت طبیعی» و «هوش مصنوعی» همین چیزی می‌شود که شده.

به چت‌جی‌پی‌تی ۴.۰ سر زدم و از او پرسیدم که:

«آیا کتاب فرزندپروری مدرن نوشته محمدرضا شعبانعلی را برای پرورش کودکان زیر هفت سال توصیه می‌کنی؟ یا این کتاب برای نوجوانان مناسب‌تر است؟»

چت جی پی تی معتقد بود که کتاب من بیشتر مناسب نوجوانان است و برای کودکان زیر هفت سال چندان مناسب نیست. چند منبع را هم اضافه کرده بود:

«کتاب “فرزندپروری مدرن” نوشته محمدرضا شعبانعلی به طور کلی به اصول و روش‌های کلی پرورش کودکان و نوجوانان می‌پردازد. با این حال، به نظر می‌رسد این کتاب بیشتر مناسب والدینی باشد که به دنبال راهنمایی‌ها و استراتژی‌هایی برای پرورش نوجوانان هستند. بنابراین، اگر به دنبال منابعی برای پرورش کودکان زیر هفت سال هستید، ممکن است کتاب‌های دیگری که به طور خاص به نیازهای این گروه سنی پرداخته‌اند، مفیدتر باشند.

برای مثال، کتاب “کودک کامل – مغز” نوشته دانیل جی سیگل و تینا پین برایسون به استراتژی‌های عملی برای والدین جهت کمک به رشد عاطفی، اجتماعی و شناختی کودکان می‌پردازد و برای کودکان زیر هفت سال مناسب است. همچنین، کتاب “چگونه با کودکان صحبت کنیم تا گوش دهند و چگونه گوش دهیم تا کودکان صحبت کنند” نوشته ادل فابر و الین مازلیش می‌تواند به والدین کمک کند تا ارتباط موثرتری با فرزندانشان برقرار کنند و این کتاب نیز برای کودکان زیر هفت سال توصیه می‌شود【8†source】【​ (Solaleh)​​ (Digikala)​​ (خرید و دانلود کتاب متنی، صوتی با فیدیبو)​.»

کسانی که مدل های زبانی بزرگ (LLM یا Large Language Models) و اساساً هوش مصنوعی مولد (Generative AI) را می‌شناسند، اصلاً‌ از جواب چت جی پی تی تعجب نمی‌کنند. این پدیده‌ای است که با عنوان توهم هوش مصنوعی شناخته می‌شود. و جالب این‌جاست که برخلاف تصور عامهٔ مردم، نباید آن را نقطه ضعف هوش مصنوعی مولد در نظر گرفت.

توهم هوش مصنوعی از کجا می‌آید؟

اول از همه بگویم که بهتر است از اصطلاح «توهم هوش مصنوعی مبتنی بر مدل های زبانی» یا «توهم هوش مصنوعی مولد» استفاده کنیم. چون همهٔ انواع هوش مصنوعی لزوماً چنین مشکلی ندارند. اما من فقط برای کوتاه‌تر شدن جمله‌ها، در این‌جا از همان اصطلاح غیردقیق توهم هوش مصنوعی استفاده می‌کنم.

مسئله این است که مدل های زبانی به شکلی که امروز در قالب چت جی پی تی و سیستم‌های مشابه رواج یافته، یک ماشین منطقی نیستند؛ بلکه یک سیستم پیش‌بینی‌کنندهٔ سریالی هستند.

ماشین منطقی چنین چیزی است:

• شما به ماشین منطقی تعدادی گزاره می‌دهید.
• در کنار گزاره‌ها تعدادی قوانین استنتاجی می‌دهید.
• سپس گزاره‌های جدیدی در اختیار ماشین منطقی قرار می‌دهید و از آن می‌خواهید درست و غلط آن‌ها را ارزیابی کند.

کسانی که با زبان‌های برنامه‌نویسی منطقی کار کرده‌اند، تصور شفاف‌تری از این نوع سیستم‌ها دارند. در گذشته‌های دور زبان برنامه‌ نویسی Prolog چنین ساختاری داشت. بعداً زبان‌های دیگری مانند Logtalk و Mercury هم بر پایهٔ همان ساختار ایجاد شدند.

این چند خط برنامهٔ ساده را – که به شکل نمادین می‌تواند در یک زبان مبتنی بر منطق نوشته شده باشد –  بخوانید:

parent(“ali”, “maryam”)
parent(“ali”, “saman”)
parent(“raha”, “maryam”)
parent(“raha”, “saman”)

sibling(X, Y) :- parent(P, X), parent(P, Y), X \= Y

if sibling(“maryam”, “saman”) then do something

ما ابتدا رابطه‌ای به اسم والد (parent) بودن تعریف کرده‌ایم. گفته‌ایم علی والد مریم است. علی والد سامان است. رها والد مریم است. رها والد سامان است. بعد هم رابطه‌ای به اسم خواهر و برادری (sibling) تعریف کرده‌ایم و گفته‌ایم اگر دو موجود X و Y باشند که P والد هر دو آن‌ها باشد، آن دو موجود خواهر و برادرند.

بعد هم مثلاً‌ می‌گوییم که اگر مریم و سامان خواهر و برادر هستند فلان کار را بکن.

کم نیستند کسانی که فرض می‌کنند مدل‌های زبانی، چیزی از همین جنس هستند. با این تفاوت که مثلاً به جای چهار چیز (علی و مریم و رها و سامان) چهار میلیارد «چیز» در آن‌ها ثبت شده و به جای دو نوع رابطه (parent و sibling) دو میلیون یا فرضاً بیست میلیون رابطه در آن تعریف شده و به جای چهار گزاره (که چه کسی والد چه کسی است) ده‌ها میلیارد گزاره در آن ثبت شده و احتمالاً به جای منطق دوگانهٔ درست-غلط یک منطق فازی یا شبه‌فازی هم دارد (که می‌تواند درستی گزاره‌ها را چیزی در فاصلهٔ‌ درست و غلط هم برآورد کند).

این تصور چندان هم دور از واقعیت نیست. تا همین چند سال پیش، بسیاری از کسانی که در زمینه پردازش زبان طبیعی (Natural Language Processing) کار می‌کردند، به سراغ رویکردهایی از این دست می‌رفتند. آن زمان به جای اصطلاح Generative AI که این روزها مد است، بیشتر از اصطلاح Generative Grammar استفاده می‌شد. اکثر ترجمه‌های ماشینی هم در سال‌های گذشته به همین شیوه انجام شده‌اند.

اما این رویکرد چیزی نبود که ما را به نقطه‌ای که امروز هستیم برساند. اگر قرار بود پردازش زبان طبیعی و هوش مصنوعی فقط بر همین تکنولوژی generative grammar سوار شوند، محال بود ما دستاوردهایی به بزرگی دستاوردهای امروز را در هوش مصنوعی مولد ببینیم.

حتی نرم‌افزارها و الگوریتم‌هایی که این نوع سیستم‌ها را با تحلیل‌های آماری ترکیب کردند، با وجودی که در زمان خودشان عملکرد چشمگیری داشتند، هر یک در مرحله‌ای متوقف شدند.

بزرگ‌ترین اتفاقی که در ترکیب شدن یادگیری ماشین و شبکه‌های عصبی چندلایه با پیکرهٔ زبانی روی داد، رهایی از زنجیر صلب این قواعد بود.

چت جی پی تی و سایر سیستم‌های مبتنی بر ترنسفورمر که اخیراً رواج یافته‌اند، به جای این که به سراغ «پردازش گزاره‌های منطقی» بروند، بنای خود را بر «پردازش زنجیره‌ای از نمادها» گذاشته‌اند. کاری که می‌توان آن را sequence processing و sequence transformation نامید (حرف T در جی پی تی هم از همین خانواده آمده).

در این نوع مدل زبانی، حاصل همهٔ «پردازش‌های چندلایه‌ای و درهم‌تنیده و توزیع‌شدهٔ الهام گرفته از شبکهٔ نورون‌های مغز» این است که «کدام زنجیره از نمادها محتمل‌تر است؟»

Generation یا Creation؟

شاید تا به حال دقت کرده باشید که – حداقل تا این لحظه – در فضای هوش مصنوعی اصطلاح generation (تولید) را بیشتر از creation (خلق) می‌خوانیم و می‌شنویم.

ما از Generative AI حرف می‌زنیم و حرف جی در چت جی پی تی هم از کلمهٔ generative گرفته شده است. این واژه‌گزینی کاملاً‌ آگاهانه بوده است.

کلمهٔ generate یا تولید به «خروجی حاصل از یک فعالیت یا فرایند کاملاً مکانیکی با خروجی تعریف‌شده» اشاره می‌کند. مثلاً‌ در برنامه‌نویسی از اصطلاح random number generator استفاده می‌شود. در مدارهای الکترونیک هم اصطلاح noise generator رواج دارد.

با وجودی که برنا‌مه‌نویس نمی‌داند در هر لحظه چه عددی از تابع مولد اعداد تصادفی دریافت خواهد کرد، می‌داند که این عدد چه ویژگی‌ها و محدودیت‌هایی دارد. مثلاً‌ می‌داند که نهایتاً عددی بین صفر و یک دریافت می‌کند. و نیز می‌داند که خروجی تابع مولد، توزیع کاملاً یکنواخت (flat) خواهد داشت.

بنابراین اصطلاح generate تعبیر بسیار ظریفی است. هم چیزی تولید شده و هم آن‌چه تولید شده، خارج از چارچوبی کاملاً‌ مشخص و برنامه‌ریزی‌شده نیست. generator‌ها سازندگان خود را شگفت‌زده نمی‌کنند.

در مقابل، اصطلاح create به معنای خلقِ چیزی از هیچ است. چیزی که قبلاً وجود نداشته و چارچوب‌پذیر هم نیست. مثلاً برای ما عجیب نیست که یک هنرمند، اثری خلق‌ کند که ما هرگز با آن مواجه نشده‌ایم. یا هر لحظه در گوشه‌ای از این سیاره ممکن است انسانی فحشی به دیگری بدهد که هرگز پیش از این هیچ‌کس در هیچ‌جا چنین فحشی به کسی نداده باشد. این یعنی خلق یا creation.

تولید یا خلق؟ هوش مصنوعی کجای این طیف قرار می‌گیرد؟

هوش مصنوعی در حوزهٔ زبانی در شکل خسته‌کنندهٔ خود بیشتر به تولید نزدیک خواهد بود. یعنی توجه به این که فقط چیزی را بگوید که با «فکت‌های در دسترس» و «گزاره‌های تأیید‌شده» هم‌خوان هستند.

مدلهای زبانی هوشمند اگر قرار باشد به «تولید / generation» محدود بمانند، از ظرفیت بالقوه انجام فعالیت‌هایی از جنس موارد زیر بهره‌مند هستند:

• ترجمه ماشینی (ترجمه از یک زبان به زبان دیگر)
• جستجوی یک متن و پاسخ به سوالات کاربر بر اساس متن
• خلاصه سازی متن
• جستجوی وب و ارائه گزارشی از محتوای وب در پاسخ به یک سوال مشخص

به این فهرست می‌توانید موارد دیگری هم اضافه کنید. اما ویژگی همهٔ آن‌ها این است که هوش مصنوعی «نباید» چیزی از خودش خلق کند. بلکه قرار است بر پایهٔ داده‌های در دسترس، پاسخ سوال کاربر (یا دقیق‌تر بگوییم: ادامه پرامپت کاربر) را تولید و ارائه کند.

حالا سوال این‌جاست که آيا هوش مصنوعی با تکیه بر مدل های زبانی نمی‌تواند چیزی خلق کند؟ یعنی چیزی بگوید که پیش از این هیچکس نگفته و درباره موضوعی اظهارنظر کند که تا کنون هیچکس اظهارنظر نکرده است؟

این کار، حتی اگر از لحاظ تکنولوژیک در این لحظه با کیفیت عالی امکان‌پذیر نباشد، دیر یا زود امکان‌پذیر خواهد شد. بسیاری از اهل فکر و صاحب‌نظران معتقدند که خلق به معنایی که ما فکر می‌کنیم (به وجود آوردن چیزی از هیچ) تقریباً وجود ندارد. فقط فرایند ترکیب در ذهن انسان انقدر پیچیده است که به سادگی نمی‌توان ریشه خلاقیت‌ها را یافت.

کسی مثل پیکاسو که ما او را به خلاقیت می‌شناسیم، می‌گوید که «هنرمندان کوچک کپی می‌کنند و هنرمندان بزرگ، می‌دزدند.» بی‌تردید منظور او سرقت به معنای رایج نیست. بلکه حرفش این است که بسیاری از ایده‌هایی که ما در کار هنرمندان می‌بینیم، از جای دیگری آمده‌اند و پس از ترکیب با ذهن هنرمند در رنگ و قالب تازه‌ای عرضه شده‌اند. او خلق را انکار نمی‌کند. اما یادآوری می‌کند که خلق در ذهن هنرمند ممکن است با تکیه بر ورودی‌های قبلی باشد. گوته هم (بعداً باید یادداشتم را پیدا کنم) جایی دربارهٔ اقتباس همین را می‌گوید و تأکید می‌کند که اصلاً مگر می‌شود اقتباس را از اهل هنر گرفت؟ (اگر درست یادم باشد جایی در دفتر یادداشت‌های امرسون این حرفش را خواندم). او توضیح می‌دهد که (نقل به مضمون) همان‌طور که قهرمان‌هایی فیزیکی غذا می‌خورند و قهرمان می‌شوند، قهرمان‌های فرهنگی هم خوراک بسیار داشته‌اند که توانسته‌اند آن را هضم و جذب کنند و تحویل دهند.

این بحث پیچیدگی‌ها و جزئيات بسیاری دارد. اما فعلاً حرفم این است که حرکت کردن هوش مصنوعی از generation به creation چندان دشوار و غیرقابل‌تصور نیست.

چنان که همین الان Copilot Designer دکمهٔ Create دارد و از اصطلاح generate استفاده نمی‌کند. چرا؟ چون در خلق کار گرافیکی، قید و بندهای زبانی را نداریم. اغلب کارهای گرافیکی تولیدشدهٔ هوش مصنوعی را نمی‌توان «غلط» دانست. بلکه می‌شود از زشتی و زیبایی آنها حرف زد.

اما در LLM‌ها مخاطب انتظار دارد پاسخی که می‌بیند در چارچوب‌های مشخص از پیش‌تعیین‌شده‌ای بگنجد. بسیاری از پاسخ‌های متنی هوش مصنوعی نهایتاً از نظر خواننده «درست» یا «غلط» ارزیابی خواهند شد. بنابراین طراحان سیستمهای هوش مصنوعی مبتنی بر مدلهای زبانی بزرگ باید تصمیم بگیرند که تا چه حد افسار اسبی را که ساخته‌اند در دست بگیرند و چقدر آن را در پیمودن سرزمین‌های ناپیموده محدود کنند.

ادامه دارد… (به زودی می‌نویسم)

کسانی که به هوش مصنوعی و علوم مرتبط با آن علاقه دارند، معمولاً سینوسکی را می‌شناسند. ترنس سینوسکی (Terrence Sejnowski) محققی عمیق، صاحب‌نظری پیشرو و نویسنده‌ای خوش‌قلم است که الان هشتمین دههٔ‌ زندگی خودش را می‌گذراند و اغلب کسانی که به شبیه‌سازی مغز علاقه‌مند هستند و عصب‌شناسی محاسباتی (Computational Neuroscience) را دنبال می‌کنند، آثار او را در این حوزه خوانده‌اند.

خوشبختانه سینوسکی کتابی خواندنی هم دربارهٔ چت جی پی تی نوشته که انتشارات دانشگاه MIT پاییز امسال منتشر خواهد کرد.

سینوسکی چند بار در کلاس‌ها و سخنرانی‌هایش – که فیلم آن‌ها در یوتیوب موجود است – داستان یک سگ را تعریف کرده و با استفاده از این داستان، نکتهٔ بسیار مهمی را برای مخاطبانش شرح داده است.

متأسفانه وقت و حوصله نداشتم که دقیقاً پیدا کنم در کجا و کی این داستان را گفته، اما حداقل سه بار در موقعیت‌های متفاوت این داستان را در فیلم‌ سخنرانی‌های او شنیده‌ام.

جزئیات داستان، مثل هر جوک و لطیفهٔ دیگر، هر بار که تعریف می‌شود فرق می‌کند. اما کلیت آن چیزی شبیه همین چیزی است که برایتان می‌گویم.

داستان سگ سینوسکی

می‌گویند روزی یک آمریکایی سگ خود را برای فروش گذاشته بود و اعلام کرده بود که این سگ را به قیمت ۱۰ دلار می‌فروشم.

مردی سگ را دید و همین‌طور که سگ سرحال را برانداز می‌کرد – به سبکی که همهٔ‌ ما گاهی با حیوان‌ها حرف می‌زنیم – گفت: «آخه چرا می‌خواد تو رو بفروشه؟ سگ به این نازی و خوشگلی.»

سگ بلافاصله جواب داد: «واقعاً نمی‌دونم.»

مرد گفت: «نهههههه! تو حرف می‌زنی؟ انگلیسی روان؟ مثل ما؟»

سگ جواب داد: «بله. نه‌تنها انگلیسی حرف می‌زنم. فرانسه هم بلدم. آلمانی هم تا حد خوبی مسلط هستم.»

مرد دهانش باز مانده بود. سگ ادامه داد: «به نظرم چینی را هم با کیفیت خوبی می‌فهمم.»

مرد پرسید: «چرا این‌قدر زبان‌های مختلف بلدی؟»

سگ جواب داد: «آخه من جاسوس بودم. FBI من رو تربیت کرده بود که در جلسات مختلف حاضر بشم. چون کسی بهم مشکوک نمی‌شد. حرف‌ها رو گوش بدم. بعد که برگشتیم. بیام براشون تعریف کنم. من همراه دیپلمات‌ها اینور اونور می‌رفتم.»

مرد دیگر رسماً‌ دیوانه شده بود. سگ را ول کرد و سراغ صاحب سگ رفت. گفت: «ببین. این سگ رو فقط داری ده دلار می‌فروشی؟»

مرد گفت: «هان؟ چیه؟ نگو که تو هم احمق شدی همهٔ دروغ‌هاش رو باور کردی.»

نتیجه‌گیری اخلاقی

این جوک ساده نکتهٔ بسیار مهمی در خود دارد. نکته‌ای که بسیاری از ما با وجود واضح بودنش، مصداق‌هایش را تشخیص نمی‌دهیم یا فراموش می‌کنیم.

صاحب سگ آن‌قدر از دروغ‌ها و هذیان‌های سگ شاکی شده که تصمیم گرفته او را بفروشد. و تازه از ساده‌دل بودن خریدار هم ناراحت و عصبانی است که چرا چنین حرف‌هایی را که به وضوح دروغند باور کرده است.

این در حالی است که همه می‌دانیم همین که سگ حرف می‌زند، اتفاق بسیار بزرگی افتاده و اصلاً‌ مهم نیست چه می‌گوید.

رابطهٔ سگ سینوسکی و مدلهای زبانی

افراد غیرمتخصص در مواجهه با هوش مصنوعی مولد، به ویژه در حوزهٔ مدلهای بزرگ زبانی، اغلب گرفتار واقعیت‌سنجی یا fact-checking می‌شوند. یعنی مدام سوال می‌پرسند و درست بودن جواب را بررسی می‌‌کنند. در حالی که مهم‌ترین نقطه قوت مدلهای زبانی این است که می‌توانند به زبانی شبیه زبان انسان سخن بگویند.

شرکت‌هایی مثل Open AI مدلهای زبانی خود مانند چت جی پی تی را به شکل عمومی عرضه کرده‌اند تا این مدل‌ها در گفتگو با انسان‌ها آموزش بهتری ببینند و قدرت الگوریتم‌هایشان تست شود. اما این کار باعث شده که این تصور در ذهن بخشی از مردم به وجود بیاید که «درستی و نادرستی گزاره‌ها و پاسخ‌ها» نشاندهندهٔ‌ موفقیت و شکست این مدلهاست.

قطعاً کاهش خطاهای مدلهای بزرگ زبانی جذاب است و این روند به سرعت طی خواهد شد. همین الان هم حداقل پاسخ‌های چت جی پی تی قابل‌قبول است. اما معجزهٔ بزرگ مدلهای زبانی، حرف زدن مثل انسان (human-like) است و کسانی که با مسیرهای قدیمی توسعه مدل‌های زبانی (بر اساس گرامر و ساختار) آشنا هستند،‌ می‌دانند که صِرف این که یک الگوریتم توزیع‌شدهٔ جنریک توانسته با دریافت داده‌های متنی آموزش ببیند و جمله‌هایی با ساختار درست بسازد، اتفاقی بزرگ است و گامی شگفت‌انگیز در مسیر شناخت مغز و توسعه هوش مصنوعی محسوب می‌شود.

چون مطلب دیگری دربارهٔ توهم هوش مصنوعی نوشته بودم، حس کردم لازم است داستان سگ سینوسکی را هم کنار آن قرار دهم تا آن حرف‌ها اشتباه برداشت نشود.

داستان اسب و سیرک

همین داستان را به شکل‌های دیگری هم نقل می‌کنند. یک شکل بسیار رایج آن داستان اسب و سیرک است. خلاصهٔ‌ ماجرا (نسخهٔ شعبانعلی) این است که اسب برای استخدام به سیرک مراجعه می‌کند.

صاحب سیرک از او می‌پرسد: بلدی روی دو پای عقب راه بروی؟

اسب می‌گوید: «متأسفانه نه. برایم سخت است.»

صاحب سیرک می‌پرسد: «خب از داخل حلقهٔ آتش می‌پری؟»

اسب می‌گوید: «نه. متآسفانه از آتش می‌ترسم. حتی به آتش نزدیک هم نمی‌شوم.»

صاحب سیرک می‌گوید: «خب پس فقط می‌توانی حرکات آکروباتیک ساده انجام دهی.»

اسب پاسخ می‌دهد: «نه. کمرم کمی درد می‌کنم. این مدت سنگین کار کرده‌ام. نمی‌توانم.»

صاحب سیرک عصبابی می‌شود و می‌گوید: «پس غلط کردی وقتی هیچ کاری بلد نیستی برای استخدام به سیرک آمدی.»

آن‌چه صاحب سیرک نادان در این میانه فراموش می‌کند و نادیده می‌گیرد این است که اسب، به راحتی به زبان انسان با او حرف می‌زند؛ بزرگ‌ترین و غیرمنتظره‌ترین هنری که از یک اسب سیرک می‌شود انتظار داشت.

علت انتخاب سینوسکی

با وجودی که این داستان به شکل‌های مختلف‌ (از جمله همین سبک اسبی) وجود دارد، و حتی داستان سگ را هم نخستین بار سینوسکی نگفته و کمدین‌های مختلف گفته‌اند، تصمیم گرفتم داستان سینوسکی را نقل کنم.

هم به این علت که قاعده‌ام این است که از هر بهانه‌ای برای نام بردن از آدم‌ها و کتابها استفاده کنم و سگ سینوسکی فرصت خوبی برای نام بردن از او بود و هم این که طبیعتاً در میان کسانی که این داستان را گفته‌اند، هیچ‌کس به اندازهٔ سینوسکی به موضوع بحث ما (هوش مصنوعی و مدلهای زبانی) نزدیک نیست.

ضمناً‌ باربارا اوکلی و ترنس سینوسکی کتابی با عنوان Learning How to Learn هم دارند که برای نوجوانان نوشته‌اند و طبیعتاً از نظر سطح مطالب ربطی به کتابهای نوروساینس سینوسکی ندارد. این کتاب را هم #نشر میلکان و هم #نشر نوین ترجمه کرده‌اند.

نوین با ترجمه حمید زعیمی و با عنوان یادگیری یادگیری و میلکان با ترجمه محمدرضا شفایی و وحید کریمیان و با عنوان یادگیری را یاد بگیرید. البته کتاب را کامل نخوانده‌ام و ترجمه‌ها را هم ندیده‌ام. فقط نسخه اصلی کتاب را در بخش کودکان یک کتابفروشی ورق زدم.

آپدیت | کتاب سینوسکی

این متن را زمانی نوشتم که  کتاب سینوسکی درباره چت جی پی تی و هوش مصنوعی منتشر نشده بود. این کتاب در اواخر اکتبر ۲۰۲۴ منتشر شد (ChatGPT and the Future of AI) و بعداً در بخش کتاب های مدیریت متمم معرفی‌اش خواهم کرد. کتاب نسبتاً ساده‌ای است (خصوصاً در مقایسه با متوسط سطح کتاب‌های MIT Press. اما برای کسانی که می‌خواهند اولین قدم را به سمت دنیای مدل‌‌های بزرگ زبانی بردارند و هیچ‌ نوع پیش‌زمینهٔ قبلی ندارند، مفید و آموزنده است و بسیار ساده و روان نوشته شده.

پیش‌نوشت: آن‌چه در این‌جا می‌نویسم، مرتبط با مطلبی است که اوایل سال درباره چت جی پی تی نوشتم و چند مرتبه هم آن را کامل‌تر کردم. این مطلب هم احتمالاً در آینده از به همان نوشته افزوده خواهد شد. اما فعلاً به دو علت آن را جدا منتشر می‌کنم.

نخست این‌که خواندنش راحت‌تر باشد (اسکرول کردن نوشتهٔ‌ طولانی قبلی، خسته‌کننده است). دوم هم این‌که برای جواب دادن کامنت‌های بچه‌ها زیر نوشته‌های دیگر، از جمله زیر نوشته متن مرگ ریچارد داوکینز، به تعبیرها و اصطلاحاتی نیاز داشتم که ناگزیر باید ابتدا در قالب یک نوشته شرح‌شان می‌دادم. جدا شدن این بخش از بحث چت جی پی تی،‌ یک تیر و دو نشان خواهد بود.

پیچیده‌ترین هوش «مصنوعی» روی زمین ما هستیم نه Chat GPT

لازم است ابتدا یک نکتهٔ مهم را شرح بدهم. هر آن‌چه بعد از این در این نوشته و نوشته‌های بعدی‌ام دربارهٔ چت جی پی تی و موضوعات مشابه در حوزهٔ تکنولوژی می‌بینید، در سایهٔ این نکته معنا پیدا می‌کند.

بعد از رواج یافتن چت جی پی تی و آشنا شدن جامعه با مفهوم مدلهای زبانی و اصطلاحات مرتبط با آن، با دو نوع مواجهه روبه‌رو هستیم. عده‌ای چنان صحبت هیجان‌زده هستند که انگار اتفاقی در حد پا گذاشتن ماهی از آب به خشکی یا – به قول داگلاس آدامز – پایین آمدن میمون از درخت اتفاق افتاده است. یعنی گام بزرگی در مسیر تکامل انسان بر روی زمین.

عدهٔ دیگری هم مدام در پی این هستند که ثابت کنند هیچ اتفاقی نیفتاده و همه چیز مثل قبل است و این‌ها که هیچ، اگر هوش مصنوعی به بالاترین سطح خلاقیت هم برسد، نهایتاً یک ماشین است مثل بقیهٔ ماشین‌ها. چون روح یا آگاهی (یا هر اصطلاح دیگری در این خانواده) ندارد.

من از آن دسته‌ای هستم که چت جی پی تی هیجان‌زده‌ام نکرده است. نه به این علت که آن را بی‌اهمیت یا فاقد کارایی می‌دانم. اتفاقاً تقریباً هر روز به علتی و بهانه‌ای به چت جی پی تی سر می‌زنم.

هیجان‌زده نشده‌ام به دو علت.

نخست این‌که معتقدم از لحاظ فنی اتفاق بزرگی نیفتاده. فقط پای مجموعه‌ای از مباحث که قبلاً در حلقه‌های کوچک‌تر دانشگاهی، فنی، فلسفی مطرح بود، به گفتمان عمومی باز شده است. مثلاً کسانی که قبلاً دوگانهٔ دنت – چالمرز را می‌شناختند و طرفدار یکی از این دو بودند (می‌دانند که من طرفدار دنت هستم)، مخاطبی در فضای عمومی نداشتند. یعنی این نوع دوگانه‌ها چندان مشتری عام نداشت (برخلاف دوگانه‌ای مثل طراحی هوشمندانه در برابر تکامل کور در طبیعت که همواره بساط جنجالش به راه بوده است).

اما الان با آشنا شدن جامعه با مدل‌های زبانی، این بحث‌ها رونق پیدا کرده است. و می‌شود در جامعه در موردش حرف زد (و خوش‌بختانه شنونده هم دارد).

دوم این‌که – و این دومی خیلی مهم است – من هوش خودمان را هم مصداق هوش مصنوعی می‌‌دانم. در این باره احتمالاً در یکی از نوشته‌های آتی توضیح خواهم داد. آن‌چه انسان به عنوان توانایی شناختی یا Cognitive دارد، دقیقاً حاصل فرایند تکامل حیات بر روی زمین است. از یک باکتری ساده گرفته تا من و شما، همگی به سیستم شناختی مجهز هستیم. سیستمی که کاملاً پایهٔ فیزیکی-مکانیکی دارد. البته قطعاً پیچیدگی این سیستم‌ها، در همهٔ موجودات به یک اندازه نیست.

سیستم ذهن ما (مغز + سایر سیستم‌های وابسته در بدن و محیط) درست مثل چت جی پی تی، مجموعه‌ای از داده‌ها را در خود انباشته و مدام آن‌ها را ترکیب می‌کند و تحلیل‌ها و حرف‌های تازه می‌سازد. بسیاری از خطاهایی که امروز در سیستم شناختی ما وجود دارد، بسیاری از توهماتی که در مغز ما دربارهٔ جهان به وجود آمده، بسیاری از حرف‌های پوچ و بی‌معنی که به اسم فلسفه یا چیزهای دیگر از مغز ما تراوش کرده و به خورد دیگران داده‌ایم، یا همین الان در چت جی پی تی و سایر مدلهای زبانی مشابه خود را یافته، یا در آینده خواهد یافت. شاید مهم‌ترین مزیت چت جی پی تی و مدل‌های زبانی این باشد که بتوان به عده‌ای که تحمل یا ظرفیت پیچیدگی‌های فلسفی را نداشته‌اند، به روش‌های ساده‌تری نشان داد که چگونه توهم‌های مغز می‌تواند کاملاً منفصل از واقعیت بوده، و در عین حال به اندازهٔ واقعیت، باورپذیر باشند.

اهمیت شناخت نقاط قوت و ضعف ابزارها

در عین حال، فکر می‌کنم به رغم این‌که چت جی پی تی و مدل‌های زبانی، منظرهٔ کلی فلسفه و تکنولوژی را متحول نکرده‌اند، اما در نقش یک ابزار،‌ صنعت و بازار را دگرگون خواهند کرد.

اما مسئله این‌جاست که همه به یک اندازه از این ابزار جدید بهره‌مند نخواهند شد.

از هزاران سال پیش تا امروز، کسانی که بیشترین بهره را از ابزارها برده‌اند، در یک ویژگی مشترک بودند: آن‌ها محدودیت ابزارها را به اندازهٔ نقاط قوت آن ابزارها می‌شناخته‌‌اند.

این که یکی از امن‌ترین خودروهای جهان را سوار شوید، به این معنا نیست که تصادف نخواهید کرد. برای این‌که تصادف نکنید، باید مرز توانایی‌های آن خودرو را هم بدانید. یعنی بدانید خط ترمز آن خودرو چقدر است، در پیچ جاده با چه سرعتی ممکن است چپ کند و چیزهایی مانند این.

فکر می‌کنم شما هم با من موافق باشید که سوار شدن بر خودروی متعارف با راننده‌ای که تمام نقاط قوت و ضعف آن خودرو را می‌شناسد، امن‌تر از سوار شدن بر خودرویی امن است که رانندهٔ آن نقاط قوت و ضعف خودرو و مرز توانمندی‌های خودرو را نمی‌شناسد.

این فقط شامل خودرو نیست. آن‌هایی که سوار اسب سیاست یا مدیریت می‌شوند، یا ساختارهای بروکراتیک را در دست می‌گیرند، آن‌هایی که شهرت کسب می‌کنند، آن‌هایی که اکانت‌های پرمخاطب در شبکه‌های اجتماعی دارند، آن‌هایی که پول دارند، و خلاصه همهٔ آن‌ها که ابزاری از ابزارهای بشری را در دست دارند، اگر ندانند که مرز توانمندی‌های ابزارشان کجاست، اگر نقاط ضعف ابزارشان را نشناسند، خود – و اغلب اطرافیان و گاه کل جامعه‌شان – را به بدبختی و فلاکت خواهند کشاند.

بیشتر بحث‌هایی که این‌جا و در آينده دربارهٔ چت جی پی تی خواهیم داشت، از این منظر است. بحث بر سر این است که نقاط قوت این ابزار جدید در چیست؟ مرز توانمندی و محدودیت‌های آن در کجاست؟ با این خودروی جدید، جاده‌ها را تا کجا و چگونه می‌توان پیمود؟ به چه شکل باید آن را راند تا در پیچ‌های خطرناک چپ نکند؟ کجا باید ترمز کرد که خط ترمزش اجازه دهد قبل از دردسرهای جدی، متوقف شود؟

اگر از ظرفیت‌های مدلهای زبانی حرف می‌زنیم، با چنین انگیزه‌ای است. و اگر از ضعف‌هایش هم می‌گوییم، به همین علت است. به زبان دیگر، در پی نفی و اثبات چیزی نیستیم. می‌خواهیم ببینیم این دست‌ساختهٔ انسان، کجاها به کار می‌آید و کجا کارمان را راه نخواهد انداخت.

ماجرای کشتی تسئوس

کشتی تسئوس (Theseus Ship) را از نوشته‌های پلوتارک می‌شناسیم؛ جستارنویس قرن اول و دوم میلادی. پلوتارک حدود دوهزار سال قبل در نوشته‌اش اشاره کرده که تسئوس کشتی بزرگی بوده که بیش از ۳۰ پارو داشته است. این کشتی برای آتنی‌ها بسیار اهمیت داشته و همیشه آن را با بهترین کیفیت تعمیر و نگهداری می‌کرده‌اند (+).

پلوتارک می‌گوید قاعدهٔ نگهداری تسئوس چنین بوده که هرگاه پارو یا الواری از کشتی فرسوده شده یا آسیب می‌دیده است، قطعه‌ای کاملاً‌ نو، در حد کیفیت روز نخست، به جای قطعهٔ کهنه نصب می‌کرده‌اند و به این شیوه، کشتی تسئوس همیشه مانند روز اول نو بوده است.

پلوتارک اشاره می‌کند که همین کار باعث شده بود یونانی‌ها مدام این بحث را راه بیندازند که این کشتی تسئوس که ما الان داریم، همان کشتی تسئوسی حساب می‌شود که در دهه‌ها و قرن‌های قبل بوده؟ یا باید بگوییم این کشتی دیگر همان کشتی نیست؟ وقتی هیچ قطعه‌ای از آن کشتی اولیه در این کشتی نیست، با چه منطقی بگوییم این همان کشتی است؟

از نوشته‌های پلوتارک چنین بر می‌آید که ماجرای تسئوس چهار پنج قرن پیش از او هم وجود داشته و پارادوکسی شناخته‌شده در میان فیلسوفان یونانی محسوب می‌شده است.

مطمئنم حتی اگر این پارادوکس را برای اولین بار شنیده باشید، بدون هر گونه اشاره به ذهن‌تان می‌رسد که بقیهٔ بحث به کجا خواهد کشید.

یکی از سوال‌های تسئوسی می‌تواند این باشد که اگر در طول زمان به تدریج سلول‌های بدن ما می‌میرند و با سلول‌های تازه جایگزین می‌شوند، آیا هنوز می‌شود گفت این آدم امروز همان آدم ده سال قبل است؟ یا وقتی مردم یک کشور به تدریج می‌میرند و با نسل‌های بعد جایگزین می‌شوند، آیا می‌شود گفت که این ملت همان ملت قبلی است؟ یا به تدریج همه‌چیز عوض شده است؟

توماس هابز در قرن هفدهم، پارادوکس تسئوس را پیچیده‌تر کرد. او یک کشتی به صورت مسئله افزود. هابز گفت:

فرض کنید یک نفر الوارها و پاروها و قطعات کهنه‌ای را که از کشتی تسئوس جدا کرده و با قطعات جدید جایگزین می‌کنند، جمع کند. این فرد کنار اسکله کارگاه کشتی‌سازی کوچکی دارد و آن قطعات را مونتاژ می‌کند و دوباره کشتی را می‌سازد. حالا دو کشتی وجود دارند که کاملاً یک‌شکل هستند. یکی با قطعات نو و جایگزین و دیگری با قطعات قدیمی. تسئوس کدام است؟

اگر کمی در کتاب‌ها بگردید، می‌بینید که افراد بسیاری دربارهٔ پارادوکس تسئوس صحبت کرده‌اند. در مورد شکل قدیمی‌تر – که ابتدای بحث گفتم – نظرات مختلف وجود دارد. اما نسخهٔ هابز آن‌قدر پیچیده شده که کسی نمی‌تواند به آن پاسخ بدهد. علتش را در ادامه می‌گویم.

برای این‌که بحث‌مان شفاف‌تر شود، من در ادامه، به کشتی فعالی که مدام نو می‌شود، «کشتی در دریا» خواهم گفت. کشتی دیگری را هم که در ساحل با قطعات کهنهٔ تسئوس ساخته می‌شود، کشتی در اسکله خواهم نامید.

فرض کنید کشتی تسئوس در دریا با ۱۰۰۰ الوار ساخته شده. الوار اول را جدا می‌کنند و جای آن الوار نو می‌گذارند.

الان یک کشتی در دریا داریم که ۹۹۹ الوار آن اصل است و یک الوار آن جایگزین. آیا هنوز این همان کشتی تسئوس است؟ قطعاً بله. با یک الوار هیچ چیز تغییر نمی‌کند.

حالا الوار دوم را برمی‌داریم و تعویض می‌کنیم. بعد الوار سوم. بعد الوار چهارم.

آیا هنوز این همان کشتی تسئوس است؟ قطعاً بله.

به تدریج ششصد هفتصد و هشتصد الوار تعویض شده‌اند. حالا کم‌کم یک کشتی در اسکله ساخته شده که الوارهایش همان الوارهای تسئوس در دریا هستند. آیا هنوز می‌شود به کشتی در دریا گفت تسئوس؟ اگر کشتی در دریا هنوز تسئوس است، پس کشتی در اسکله چیست؟

احتمالاً برای ما راحت‌ است که بپذیریم اگر همهٔ الوارهای تسئوس را جدا کرده و با آن دوباره یک کشتی مثل تسئوس در ساحل بسازند، این تسئوس اسکله همان تسئوس اصلی است. اما این اتفاق دقیقاً‌ از الوار چندم می‌افتد؟ از چه لحظه‌ای تسئوس در دریا دیگر تسئوس واقعی نیست و تسئوس اسکله را باید همان تسئوس دانست؟ (گفته بودیم با چهار یا پنج یا شش الوار، هنوز کشتی در دریا تسئوس اصلی است).

ذهن‌تان را خسته نکنید. قطعاً نمی‌شود نقطه و مرز مشخصی تعیین کرد. و مثلاً گفت از الوار ۶۲۸ به بعد، دیگر کشتی در اسکله را همان تسئوس فرض می‌کنیم.

نگاهی به کشتی تسئوس با الهام از نگرش ویتگنشتاین به زبان

خود ویتگنشتاین، تا جایی که من خوانده‌ام و به یاد دارم، اشارهٔ‌ مستقیمی به پارادوکس تسئوس نکرده است. اما کسانی که نگاه ویتگنشتاین به زبان را می‌شناسند و با مفهوم «بازی‌های زبانی» که او می‌گوید آشنایند، قاعدتاً با شنیدن پارادوکس تسئوس به یاد بازی‌های زبانی می‌افتند. به عنوان مثال، دیوید بلر در کتاب Wittgenstein, Language and Information چنین نگاهی دارد.

بدون این‌که وارد پیچیدگی‌های بحث بازی‌های زبانی شویم، سعی می‌کنم تحلیل معمای تسئوس را با استفاده از این رویکرد توضیح دهم.

بیایید یک بار دیگر آخرین جملهٔ معمای تسئوس را بخوانیم: «آیا این همان کشتی است؟» منظور از «همان» چیست؟ همان واژهٔ مبهمی است که معنای شفافی ندارد. این واژه ابتدا برای کارهای ساده‌ای به کار می‌رفته است.

مثلاً شما به کافی‌شاپ می‌روید و گارسون می‌پرسد: «چه می‌نوشید؟ همان همیشگی؟» معنی همان در این‌ جمله کاملاً شفاف است. نه لازم است شما فیلسوف باشید و نه لازم است گارسون، شب قبل رسالهٔ منطقی-فلسفی ویتگنشتاین را خوانده باشد. شما قاعدتاً اغلب (یا همیشه) یک نوشیدنی ثابت سفارش می‌داده‌اید و امروز گارسون می‌خواهد بداند همان را بیاورد یا چیزی دیگر.

اجازه بدهید به یک مثال سادهٔ دیگر هم اشاره کنم. چند سال قبل، در شرکتی کار می‌کرده‌اید و دوستان‌تان شما را به این می‌شناخته‌اند که رشوه نمی‌گیرید. اکنون چرخ روزگار چرخیده و به شرکت دیگری رفته‌اید و در جایگاه کارفرمای شرکت قبلی قرار گرفته‌اید. یکی از دوستان قدیمی‌تان، به امید این‌که آشنایی سابق به کار آید، در حاشیهٔ یک جلسه به شما پیشنهاد می‌کند که در ازاء واگذاری یک پروژه هدیه‌ای (رشوه‌ای) به شما دهد. شما بر شانه‌اش می‌کوبید و می‌گویید: حتماً ماجراهای سال‌های دور یادت هست. من هنوز همان آدمم.

در این داستان هم، ابهام معنایی وجود ندارد. چرا وجود ندارد؟ چون «همان» در این جمله‌ها به واقعیتی «ساده، قابل‌فهم و تجربه‌شده» در جهان بیرون اشاره می‌کند.

اما مشکل از جایی شروع می‌شود که ما انسان‌ها، وقتی از تعامل روزانه خسته شده و از دنیای خارج جدا می‌شویم، به بازی با کلمات در جهان کلمات مشغول می‌شویم. یعنی کلمهٔ «همان» را که کاربردهای بسیار مشخص و شفافی داشته، وارد بازی‌های کلامی‌ای می‌کنیم که صرفاً در عالم کلمات قابل‌طرح هستند و ربطی به جهان خارج پیدا نمی‌کنند. درست همان‌گونه که گربه، در ساعت بیکاری خود که درگیر شکم و شکار و شهوت نیست، گوشه‌ای لم می‌دهد و می‌نشیند و دست لای پای خود می‌برد و به بازی با دمش مشغول می‌شود. گربه‌دارها می‌دانند که گربه‌ها گاهی مدت‌ها دنبال دم خود می‌چرخند یا از تکان خوردن دم خودشان متعجب می‌شوند و خلاصه وسیله‌ای که کارکرد اصلی آن حل مسائل دنیای واقعی بوده (مثل حفظ تعادل و کنترل امنیتی پشت گربه) خود به مسئله‌ای مجازی و دردسرساز تبدیل می‌شود.

این نوع بازی‌های گربه‌ای در کلام انسانی فراوانند (و فیلسوفان و اندیشمندان بسیاری هزاران سال سرگرم این بازی‌های انتزاعی کلامی بوده‌اند): بحث بر سر درستی و نادرستی‌ای گزاره‌هایی که قضاوت دربارهٔ درستی یا نادرستی‌شان، صرفاً معنای کلمات را در جهان کلمات مشخص می‌کنند و نه هیچ چیز دیگری در خارج از دنیای واژگان.

یکی از کاربردهای «همان»‌ در آن جملهٔ قدیمی است که می‌گوید: «آیا رودخانه‌ای که انسان امروز در آن پا می‌گذارد، همان رودخانهٔ دیروز یا حتی یک ساعت قبل است؟» حتماً پاسخ منسوب به هراکلیتوس را به خاطر دارید که گفته بود «انسان هرگز در یک رودخانه دو بار پا نمی‌گذارد.» به بیان دیگر، معتقد بود که رودخانه‌ای که الان می‌بینید، همان رودخانهٔ ساعت قبل نیست.

این حرف درست است یا غلط؟ بستگی دارد بخواهید از حرف هراکلیتوس چه نتیجه‌ای بگیرید. حرفش از یک جهت غلط است. چون می‌دانیم که این رودخانه همان رودخانهٔ دیروز است (کدام گردشگری حاضر است ده بار در ده روز متوالی برای بازدید یک رودخانهٔ مشخص، بلیط تور بخرد؟ هیچ‌کس. چون این «همان» رودخانه است). حرف هراکلیتوس از جهت دیگری هم درست است. چون به ما یادآوری می‌کند که هیچ‌چیز در هیچ لحظه‌ای ثابت نیست و جهان در تغییر و تحول دائمی است. جهان در این لحظه، «همان» جهان لحظهٔ‌ قبل نیست.

در این میان به این نکته توجه کنید: رودخانه جاری است. همین و دیگر هیچ. آن‌چه هراکلیتوس می‌گوید، بازی با کلمات برای بیان یک مفهوم است (پویایی جهان) که هیچ ربطی رودخانه ندارد. به عبارت دیگر، «همان» در این نوع کاربردها معنای مستقل ندارد و این گوینده است که معنای مد نظر خود را بر واژه سوار می‌کند.

هراکلیتوس می‌گوید این همان رودخانهٔ دیروز نیست. و این‌جا می‌فهمیم که «همان» به آبی که رفته اشاره دارد. و گردشگر می‌گوید: «این که همان رودخانهٔ دیروز است» و این‌جا می‌دانیم که همان به رودخانه‌ای که هم‌چنان مثل دیروز و به شکل دیروز جاری است اشاره می‌کند.

بسیاری از فلسفه‌ورزی‌های انسان، نه در تلاش برای درک جهان، که حاصل بازی با ابزاری است که قرار بود برای زندگی در جهان به کار بیاید.

برگردیم به پارادوکس تسئوس: آیا این همان کشتی است؟

پاسخ: در دنیای واقعی، آن‌چه اتفاق افتاده، تعویض تدریجی الوارهای یک کشتی است. هیچ چیز بیشتری اتفاق نیفتاده است.

سوال ما یک بازی زبانی است. در جهان واقعی، مابه‌ازاء مستقیمی که بشود آن را به رابطهٔ «این همانی» و «آن همانی» ربط داد وجود ندارد. و هر پاسخی به پارادوکس تسئوس داده شود، درست است.

با پاسخ شما هیچ تغییری در واقعیت جهان خارج ایجاد نمی‌شود.

به زبان دیگر: پاسخ شما به معمای تسئوس، تکلیف کشتی تسئوس را مشخص نمی‌کند. اما سرنوشت کلمهٔ «همان» را در جهان زبانی شما مشخص خواهد کرد و بر اساس پاسخ‌تان ما می‌فهمیم که «همان» در ذهن شما یعنی چه.

در ادامه حرفی می‌خواهم بزنم که نیاز به توضیح بسیار بیشتر دارد و به چت جی پی تی هم ربطی ندارد. فعلاً آن را در حد یک جمله می‌نویسم، تا بعداً جای دیگری به آن بپردازم. در مواجهه با جملهٔ «آیا جهان خدا دارد؟» کلمهٔ جهان با کشتی تسئوس متناظر است و کلمهٔ «خدا» به جای «همان» در پارادوکس تسئوس نشسته. پاسخی که فرد می‌دهد، معنی واژهٔ خدا را در جهان کلامی پاسخ‌دهنده مشخص می‌کند. یعنی با پرداختن به چنین سوالی، شما در نهایت تکلیف یک «کلمه» را مشخص می‌کنید و نه یک واقعیت در جهان بیرونی را.

مشابه همین استدلال را می‌توان دربارهٔ واژه‌هایی مثل جبر، اختیار و روح نیز به کار برد.

ادامه دارد…

احسان عبدی پور و نقش راوی در قبل از عصر دیجیتال

اهل گوش دادن به پادکست نیستم. اما مدتی قبل یکی از دوستانم لینک یک اپیسود از پادکست احسان عبدی پور را برایم فرستاد و طبیعتاً آن را گوش دادم.

عنوان این اپیسود «مشق شب» است و اگر مثل من کم حوصله هستید می‌توانید به جای گوش دادن به تمام آن، از دقیقه‌ی یازده‌و‌نیم به بعد را گوش بدهید (لینک در کست باکس / لینک در اپل پادکست).

این چند دقیقه را از صحبت احسان عبدی پور جدا کرده‌ام:

موضوعی که احسان عبدی‌پور به آن اشاره می‌کند برای بسیاری از ما، یا لااقل کسانی که در سن و سال من هستند و دنیای ماقبل دیجیتال را به خاطر دارند، تجربه‌ای آشناست.

در گذشته، پیش از این‌که ابزارهای تکثیر رایگان دیجیتالی تمام زندگی ما را در اختیار بگیرند، همه‌ی ما بارها و بارها در جایگاه راوی قرار می‌گرفتیم و نقش روایت‌گر را ایفا می‌کردیم.

فیلمی را در مدرسه یا دانشگاه دیده بودیم و دستیابی به نسخه‌ی دیگری از آن دشوار و گاه غیرممکن بود. تصادفی در خیابان روی داد و موبایل‌های دوربین‌دار امروزی در اختیارمان نبود. با کسی دوست می‌شدیم و بر خلاف امروز، دسترسی به عکس پروفایل در اینستاگرام و واتس‌اپ و تصاویر گالری تلگرام وجود نداشت.

حالا باید برای خانواده یا دوست و آشنا در نقش راوی ظاهر می‌شدیم:

• «امروز سر خیابان تصادف شد. من هم سر چهارراه بودم. جلوی چشم خودم بود …»
• «امروز معلم / استادمان برایمان فیلمی پخش کرد. از فضای داخلی کارخانه‌ای در آمریکا بود …»
• «با یک نفر دوست شده‌ام. زیباست. صورتش؟ ظریف است. سفید. نه. نه. شاید گندمی. موهایش …»

داستان تصادف الزاماً ربطی به آن‌چه روی داده نداشت. فیلمی هم که تعریف می‌کردیم، قرار نبود دقیقاً شبیه چیزی که دیده‌ایم باشد. تصویری هم که از دوست تازه‌مان در ذهن خانواده یا رفیق صمیمی‌مان می‌ساختیم، گاهی چنان از واقعیت دور بود که اگر او را در خیابان می‌دید،  بعید بود چهره‌اش را تشخیص دهد.

خواسته و ناخواسته، ذهن در نقش روایت‌گر، ترجیحات خود را اعمال می‌کرد و فراموشکاری‌ها و صافی‌های متعدد باعث می‌شدند چیزی متفاوت از آن‌چه دیده و ادراک شده بود تعریف شود.

این روزها وقتی مطلب جالبی می‌بینیم، لینک آن را برای دوستان‌مان می‌فرستیم یا – چنان‌که من در ابتدای همین مطلب انجام دادم – نسخه‌ای از آن را در رسانه‌ی خود بازنشر می‌کنیم. دوربین موبایل هم آماده است تا عکس یا فیلم یک رویداد را ثبت کند و روایتی نسبتاً دقیق را برای نشر و بازنشر در اختیارمان قرار دهد.

این بحث را فعلاً در همین‌جا نگه داریم تا برایتان خاطره‌ای تعریف کنم.

داستان ترک لاس وگاس

یکی دو سال قبل، در جمع کوچکی از دوستان نشستیم و قرار شد فیلم ببینیم. من در زندگی‌ام فیلم‌های بسیار کمی دیده‌ام که اتفاقاً غالباً هم در چنین جمع‌هایی بوده است (دوستانی که دور هم جمع شده‌اند و تصمیم می‌گیرند برای گذران وقت، فیلم ببینند).

آن روز یاد فیلمی افتادم که سال‌ها قبل (شاید ده سال یا بیشتر) در جمع دوستان قدیمی‌ام دیده بودم: Leaving Las Vegas.

به دوستانم گفتم بیایید Leaving Las Vegas را ببینیم. پرسیدند فیلم خوبی است؟ گفتم عالی است. پیام‌های عمیق فلسفی دارد. خوش‌ساخت است. آن‌‌قدر خوب است که من، با وجودی که قبلاً آن را دیده‌ام حاضرم دوباره آن را ببینم.

کاندیداهای دیگری هم برای دیدن فیلم وجود داشت و نمی‌‌دانم چرا روی دنده‌ی اصرار افتاده بودم که هیچ‌کدام به خوبی Leaving Las Vegas نیست. دیگر به مرحله‌ی اسپویل کردن فیلم رسیده بودیم.

برای این‌که ثابت کنم فیلم واقعاً دیدنی است، بخش بزرگی از داستان را تعریف کردم. سکانس‌های آخر را هم با شور و هیجان گفتم. برای دوستانم توضیح دادم که فیلم آن‌قدر جذاب است که حتی با وجودی که الان داستان را می‌دانید، هم‌چنان از دیدنش لذت خواهید برد.

هم‌زمان یک نفر امتیاز فیلم را در IMDb چک کرد و گفت: «محمدرضا. این داستانی که تو می‌گی عالیه. چرا رتبه‌ی IMDb فیلم ۷/۵ شده؟»

من هم توضیح دادم که «نباید نظر عموم رو جدی بگیریم و فیلم عالیه. داستان رو هم که گفتم. واقعاً دیدنی و شنیدنیه.»

به عنوان آخرین سوال از من پرسیدند: «این فیلم رتبه‌ی R داره. برای جمع دوستانه و خانوادگی خوبه؟» گفتم «قطعاً فیلم خوبیه. اینم احتمالاً به خاطر چند صحنه نوشیدن مشروبه که اصلاً مهم نیست.»

باقی ماجرا را کسانی که فیلم را دیده‌اند می‌دانند (اگر ندیده‌اید نبینید که ارزش دیدن ندارد). از همان ابتدا، زبان خشک و ادبیات بی‌رحم و صحنه‌های خشن و انبوهی از عریانی و صحنه‌های جنسی شروع شد. با روش معروف و شناخته‌شده‌ی «جلو و عقب کردن فیلم» سعی کردیم اولین صحنه‌ها را رد کنیم. اما ماجرا ادامه داشت. به تدریج تعداد صحنه‌های نامتعارف آن‌قدر زیاد شد که باید یک صحنه‌ی متعارف را «شکار» می‌کردیم.

مدتی سکوت کردم و در دل خودم خجالت کشیدم. اما به جایی رسید که دیگر دفاع از پیشنهادم واقعاً سخت بود. برای این‌که از بار لبخند تمسخر بقیه خلاص شوم گفتم: «این‌جاهای فیلم رو ول کنین. اصلش همون چند دقیقه‌ی آخره. سکانس‌های آخر واقعاً تأثیرگذاره. اصلاً از اول هم به خاطر اون چند دقیقه دیدن فیلم رو پیشنهاد کردم.»

باقی ماجرا را حدس می‌زنید. آخرین دقایق هم از نظر چگالی صحنه‌های نامطلوب فرقی با بقیه‌ی فیلم نداشت. هیچ‌کدام از حرف‌ها و توضیحات من هم در داستان فیلم اتفاق نیفتاد و حتی آخر داستان هم برعکس چیزی که من تعریف کرده بودم تمام شد!

اوضاع من اصلاً خوب نبود و حس خوبی هم نداشتم که یکی از بچه‌ها جمله‌ی جالبی گفت: «روز خوبی بود و با دو فیلم گذشت. البته فیلم محمدرضا خیلی بهتر بود.»

آن‌چه در آن روز اتفاق افتاد، برای من تجربه‌ی مهمی از «نقش راوی در روایت» بود. این‌که روایت رنگ راوی را می‌گیرد، پدیده‌ای واضح و انکارناپذیر است. اما این سطح از تأثیر گرفتن روایت از راوی واقعاً عجیب بود.

روایت‌های امروزی ما در عصر دیجیتال

امروز ما بیشتر با فرستادن لینک‌ها و کلیپ‌ها و به‌اشتراک‌گذاری پست‌ها و استوری‌ها و توییت‌های دیگران، حرف‌های این و آن را روایت می‌کنیم. البته شاید دقیق‌تر باشد به جای استفاده از اصطلاح «روایت» از «بازنشر» استفاده کنم.

در شکل امروزی روایت، ما معمولاً نقش «راوی» را – به معنای سنتی و دقیق کلمه – ایفا نمی‌کنیم. روایت، رنگ و بوی ما را نمی‌گیرد. از ما تأثیر نمی‌پذیرد. اینترنت که به تعبیر کِوین کِلی در کتاب آینده نزدیک یک «دستگاه بزرگ برای تکثیر رایگان» است، ما را بیشتر به یک «بستر» برای جابه‌جایی محتوا تبدیل کرده است. اصطلاح share کردن هم به خوبی نشان می‌دهد که ماهیت این نقش تازه چیست: حرف‌ها و رویدادها و داستان‌ها به یک «کالا» تبدیل شده‌اند و ما آن‌ها را – درست مثل نان یا پنیر یا هر کالای دیگر – بر سر سفره‌ای دیجیتالی به وسعت دنیا با دیگران تقسیم می‌کنیم.

روایت‌گران امروز در بهترین حالت، نقش Commentator را ایفا می‌کنند. فیلم یا کلیپ یا مطلبی را برای دیگران می‌فرستند و در ادامه هم چند کلمه یا چند جمله به عنوان دیدگاه خود اضافه می‌کنند. راوی و روایت کاملاً از یکدیگر تفکیک شده‌اند.

گفتم بهترین حالت. چون حالت بدتری هم وجود دارد و آن‌ این‌که ما صرفاً نقش «بستر برای جابه‌جایی محتوا» را ایفا می‌کنیم. مدتی پیش زمانی که به دوستم گفتم چه شد که تصمیم گرفتی فلان مطلب را بازنشر کنی، گفت من فقط بازنشر کردم. بازنشر به معنای تأیید نیست.

در شبکه‌ها و رسانه‌های خبری هم نمونه‌ی چنین رفتارهایی را زیاد می‌بینیم. خبری را نقل می‌کنند و در ادامه می‌گویند: «ما این خبر را تأیید یا تکذیب نمی‌کنیم!»

دنیا دنیای جلب توجه است و نفس «محتوا» توجه‌ها را به خود جلب می‌کند، بی‌آن‌که راوی نیازی ببیند نقشی از خود بر روی آن باقی بگذارد.

جالب این‌که این شکل از روایت‌گری منفعلانه به ابزاری برای حفظ دوستی‌ها هم تبدیل شده. دوستی عزیز و قدیمی که چند ماه بود از هم بی‌خبر بودیم برایم کلیپ یک مصاحبه را فرستاد که زیرش فقط سه کلمه آمده بود: «ببین. حال می‌کنی.»

چقدر فاصله‌ است از این «ببین حال می‌کنی» تا ده سال قبل که با همین دوست تلفنی حرف می‌زدیم و مصاحبه‌ی دیگری را از همین فرد برایم با آب و تاب تعریف می‌کرد.

تحول در الگوی روایت | ‌خوراکی برای فکر کردن

واضح است که حرفی که احسان عبدی پور می‌زند – و نکاتی که من به آن اضافه کردم – در مقیاس کلان و در همه‌ی حوزه‌ها درست نیست.

روایت و روایت‌گری هنوز زمین را به ابزارهای جدید نباخته است. روایت‌گران منقرض نشده‌اند. نه‌تنها دورنمایی از انقراض آن‌ها به چشم نمی‌خورد، بلکه ابزارهای جدید فضایی قدرتمند برای روایتگری در اختیار ما قرار داده‌اند.

هنوز هم در وبلاگ‌ها، لایو‌های اینستاگرام، در ویدئو‌های یوتیوب و در اتاق‌های کلاب‌هاوس، ما با روایت و روایت‌گران روبه‌رو هستیم؛ به همان شیوه‌ی قدیمی. یعنی روایت‌هایی که از راوی تأثیر می‌پذیرند.

شبکه‌های بزرگ رادیویی و تلویزیونی با دسترسی به آرشیو‌های بزرگ دیجیتال و ترکیب داده‌های در دسترس، روایت‌های تازه‌ای را از گذشته و حال برایمان می‌سازند.

اتفاقاً برای ما که مثلاً روایت‌های پنجاه سال پیش کشورمان را قبلاً در قالب «قصه‌هایی رسمی» و «دیکته‌شده» می‌شنیدیم، به تازگی فضای مواجهه با روایت (Narrative) و ضد روایت (Counter-narrative) شکل گرفته است. صداها، تصویرها و اعداد و آمار، واقعی و مستند هستند. اما راوی‌ها بر اساس سلیقه‌ی خود آن‌ها را با هم ترکیب می‌کنند و روایت‌هایی عرضه می‌کنند که عمیقاً از راوی تأثیر گرفته است.

ابزارهای جدید، نه‌تنها راویان را منقرض نکرده‌اند، بلکه آن‌ها را مسلح و مجهز کرده‌اند. جامعه‌ی راویان هم بزرگ‌تر شده است. حالا ما با اقلیتی از راویان حرفه‌ای و انبوهی از راویان آماتور روبه‌رو هستیم که ما را در معرض جریانی دائمی و توقف‌ناپذیر از روایت‌ها قرار داده‌اند.

تحلیل اتفاق‌هایی که بر روایت و روایت‌گری گذشته است، کار تخصصیِ روایت‌شناسان (Narratologists) است. اما برای ما آدم‌های غیرمتخصص هم، به اندازه‌ی کافی سوال برای فکر کردن وجود دارد.

• آیا ابزارهای مدرن روایت کردن، دقت روایتگری را افزایش داده‌اند؟ یا زمینه را برای نفوذ و گسترش نسخه‌ی جعلی روایت‌ها هموارتر کرده‌اند؟
• روایت منفعلانه چه تبعاتی دارد؟ کم کردن نقش راوی تبعات مثبت دارد یا منفی؟
• آیا می‌توان از چیزی به نام «روایتگری مسئولانه» صحبت کرد؟
• شکل جدید روایت و ابزارهایی که برای روایتگری و روایت‌سازی در اختیار ما قرار گرفته‌اند، چه فرصت‌هایی را برای درآمدزایی و ایجاد ارزش اقتصادی خلق کرده‌اند؟

اما مستقل از همه‌ی سوال‌ها و چالش‌ها، فکر می‌کنم وقتی از سطح رسمی و کار حرفه‌ای فاصله‌ می‌گیریم، در سطح روابط دوستانه و ارتباطات عمیق، ما هم‌چنان به شکل سنتی روایتگری نیاز داریم.

من هنوز هم کسی را که به جای فرستادن یک کلیپ (يا در کنار فرستادن کلیپ) برایم درباره‌ی محتوای آن حرف می‌زند بیشتر دوست دارم.

هنوز هم کسی را که به جای فرستادن لینک خرید کتابی در یک فروشگاه آنلاین یا فایل پادکستی که کتاب را خلاصه کرده، برایم از حسش هنگام خواندن آن کتاب می‌گوید، بیشتر دوست دارم.

هنوز هم کسی که منظره را تعریف می‌کند، از کسی که عکس منظره را – بی‌هیچ‌توضیحی – برایم ارسال می‌کند بیشتر دوست دارم.

شاید بگویید توجیه آن «مهمانی تلخِ در خاطر مانده» است، اما برای من کسی که فیلمی را ناقص، اشتباه و حتی برعکس برایم تعریف می‌کند، از کسی که لینک آن فیلم را برایم می‌فرستد عزیزتر است.

دسترسی به روایت‌های دست اول و دست‌نخورده دشوار نیست. آن‌چه کم‌یاب شده، نسخه‌‌های «دست‌خورده و دگرگون‌شده‌»‌ای است که رنگ و بوی دوستان‌مان را به خود گرفته باشد.

شاید چنین روایتی را دیگر نتوان به سادگی نقل کرد – چون دقت کافی ندارد و مستند محسوب نمی‌شود – اما این نقطه‌ضعف نیست. چنین روایتی، پس از گفته‌شدن و شنیده‌شدن، به مقصد رسیده و می‌تواند برای همیشه در ذهن ما بماند. ما آژانس خبری نیستیم که ارزش روایت‌ها را بر اساس امکان بازنشر و بازفروختن آن‌ها بسنجیم.

پی‌نوشت: البته این را هم بگویم که این شکل از روایتگری را نمی‌توان همیشه و همه‌جا و برای همه‌کس انجام داد. باید آن‌قدر بخت‌یار باشیم که عده‌ای – هر چند اندک و انگشت‌شمار از دوستان‌مان – آن‌قدر عزیزمان بدارند و بدانند که روایت ما را – با همه‌ی نقص‌ها و دگرگونی‌ها و دست‌خوردگی‌ها – به نسخه‌ی اصل ترجیح دهند.

رده‌ی اول: ترامپ و آمازون

ترامپ حتی قبل از رئیس جمهور شدن هم موضع خود را به صورت صریح درباره شرکت آمازون اعلام کرده بود. او معتقد بود و هست که آمازون در دو جبهه‌ی مختلف به اقتصاد آمریکا لطمه می‌زند: یکی استفاده از همه‌ی ظرفیت‌های قانونی برای فرار مالیاتی و دیگری با توسعه‌ی انحصار در صنعت خرده فروشی و تضعیف خرده فروش‌های دیگر.

البته ترامپ نمی‌گوید آمازون را تعطیل کنید. چون بی‌تردید برایند حضور آمازون برای اقتصاد آمریکا و تولید ناخالص داخلی آن مثبت بوده و این یکی از مهم‌ترین شاخص‌های نقش مثبت اقتصادی یک عضو جدید در اکوسیستم اقتصاد است.

اما حرف این است که آیا تمام ظرفیتی که آمازون در اختیار گرفته به شکلی قانونی – و مهم‌تر از آن: اخلاقی – به دست آمده است؟

پرده دوم: خوشحالی آرام و بی‌صدا

مستقل از این‌که موضع ما نسبت به ترامپ چه باشد، به نظر می‌رسد که بسیاری از بازیگران اقتصاد آمریکا از فشاری که به آمازون و جف بزوس آمده چندان ناراحت نیستند. البته کمتر می‌شنویم و می‌خوانیم که مستقیماً از حرف ترامپ حمایت کنند؛ اما سکوت‌ فعلی بسیاری از تأمین‌کنندگان آمازون هم بی‌معنی نیست.

قبلاً به صورت پراکنده بارها و بارها دیده‌ایم که عرضه‌کنندگان، از فشارهای آمازون ابراز نارضایتی می‌کنند. به طور خاص در صنعت نشر، ناشران بسیاری معتقدند که آمازون از ابزارهای غیراخلاقی استفاده می‌کند.

آمازون از یک سو به فروش ناشران کمک می‌کند و از سوی دیگر هر جا بتواند در فضای رقابتی آن‌ها را تحت فشار می‌گذارد. به همین علت، ناشران نه می‌توانند از کار با آمازون راضی باشند و نه ناراضی.

صرفاً در سکوت نسبی به همکاری خود با آمازون ادامه می‌دهند و البته در گوشه و کنار صدای اعتراض‌های موردی آن‌ها را می‌شنویم.

نمونه رفتارهای غیراخلاقی آمازون زیاد است و می‌توانید با جستجوی کلمات Amazon و Anticompetitive در گوگل، اطلاعات بسیاری در این زمینه گردآوری کنید.

پرده سوم: تسخیر انتخابی – یکی از ابزارهای پلتفرم‌ها

من در اینجا به طور خاص به یکی از تکنیک‌های آمازون توجه دارم که اسمش را تسخیر انتخابی می‌گذارم (فکر می‌کنم بشود آن را در انگلیسی به Selective capture ترجمه کرد).

آمازون یک پلتفرم برای عرضه‌کنندگان محصول و خدمات در بخش گسترده‌ای از جهان است. اما خود نیز یکی از همین عرضه‌کنندگان به حساب می‌رود. در واقع می‌توان آمازون را یک اَبَرخرده فروش دانست که به خرده فروش‌های دیگر هم اجازه می‌دهد از بسترش برای فروش استفاده کنند.

اما نکته‌ی جالب این‌جاست که هرگاه می‌بیند محصولی فروش بسیار بالایی دارد، خود نیز به عرضه‌ی آن‌ می‌پردازد و طبیعتاً به خاطر صرفه جویی به مقیاس و مزیت ناشی از مالکیت و مدیریت پلتفرم، می‌تواند سود بسیار خوبی به دست بیاورد.

در نگاه اول به نظر می‌رسد که این مسئله را نباید چندان جدی گرفت. به هر حال، تکنولوژی‌ها و پلتفرم‌های جدید جایگزین تکنولوژی‌ها و پلتفرم‌های قدیمی می‌شوند و این واقعیت انکارناپذیر صنعت و کسب و کار است.

اما در این‌جا مسئله این است که آمازون، نمی‌خواهد جایگزین یک پلتفرم شود. بلکه قسمت سودده آن‌ را در اختیار می‌گیرد.

اگر از استعاره مفهومی مورد استفاده توسط دکتر فاضلی (گاو و سینه‌ی آن) استفاده کنم، می‌توان گفت که آمازون سینه‌ی گاو را در اختیار می‌گیرد. او گاو را نمی‌خواهد و گاوداری تأسیس نمی‌کند. بنابراین برای این‌که سینه پرشیر باشد، باید عده‌ی دیگری دردسر غذا دادن به گاو و تمیز کردن فضولات و بهداشت آن را بر عهده بگیرند.

به همین علت، اسم این کار را نمی‌توان تسخیر بازار گذاشت. بلکه ما با تسخیر انتخابی مواجه هستیم.

پرده چهارم: دیجی کالا و تسخیر انتخابی

ممکن است با خود بگوییم آمازون نباید دغدغه‌ی ما باشد؛ اما به این نکته هم فکر کنیم که ما در ابتدای مسیری هستیم که آمازون انتهای آن است و دیر یا زود ما هم مشکلات مشابهی را تجربه می‌کنیم.

نحوه‌ی حضور دیجی کالا در صنعت عرضه کتاب، نمونه‌ای از همین فرایند تسخیر انتخابی است.

دیجی کالا در بخش فروش کتاب خود زیرمجموعه‌ی بسیار محدودی از کتابهای بازار را انتخاب کرده است. در لحظه‌ی نگارش این مطلب، تعداد کتاب‌ها حدود ۳۰۰۰ عنوان است. اما ۱۰۰۰۰ عنوان هم در مقایسه با حجم بازار نشر هم‌چنان یک انتخاب بسیار محدود است.

نگاهی به عنوان کتاب‌ها نشان می‌دهد که مشخصاً کتاب‌های سودده و پرفروش انتخاب شده‌اند. در واقع دیجی کالا، صرفاً سینه‌ی گاو را در دست گرفته و شاخ و سُم و دُم را هم‌چنان در اختیار ناشران قرار داده است. این کار چنان جدی و هدفمند انجام می‌شود که کتابی مثل هنر شفاف اندیشیدن (که دیجی کالا از فروش آن مطمئن است) اختصاصاً با سفارش این شرکت به چاپ رسیده و در کتاب هم به آن اشاره شده است.

من یک بار از این کتاب چند نسخه خریدم تا آن را هدیه دهم و وقتی اسم دیجی کالا را در ابتدای کتاب دیدم – در عین ارادت به این مجموعه و علاقه‌ی شخصی به برادران محمدی – کتاب‌ها را (پس از پاره کردن صفحه‌ی دیجی کالا) به کتابخانه ‌های عمومی هدیه دادم و دوباره چند کتابِ تمیز از خیابان انقلاب سفارش دادم. چون دیجی کالا نام یک ناشر نیست و دلیلی ندارد که من بخواهم اسمش را چاپ شده در کتاب ببینم. بعد هم کسی فکر کند کتاب را یادگاری از دوستان دیجی کالا گرفته‌ام و به دیگران هدیه داده‌ام. در حالی که من قیمت کتاب را به صورت کامل پرداخت کرده بودم.

این مثال را از آن جهت مطرح کردم که بگویم انتخاب سینه‌ی گاو، تصادفی نبوده است.

می‌خواهم بر این نکته تأکید کنم که اینجا هم دیجی کالا مانند آمازون، قرار نیست جایگزین یک صنعت شود. قبلاً در بحثِ اسنپ آمریکایی اعدام باید گردد گفته‌ام و توضیح داده‌ام که من آن‌قدر رادیکال در این حوزه فکر می‌کنم که اگر لازمه‌ی رشد یک صنعت جدید مثل اوبر یا اسنپ یا تپسی، مرگِ تعداد قابل توجهی از کسب و کارهای سنتی هم باشد، آن را به عنوان قانون طبیعی بازی کسب و کار می‌پذیرم و می‌فهمم.

اما در این‌جا ما با تسخیر گاو مواجه نیستیم. بلکه با تسخیر انتخابی سینه‌ی گاو مواجه هستیم.

وقتی مشتری به بهانه‌ی کتاب‌های پرفروش به یک کتابفروشی فیزیکی یا به یک سایت عرضه کتاب سر می‌زند، احتمال خرید عنوان‌های دیگر نیز بالا می‌رود.

به عبارتی مثلاً می‌توان گفت ۱٪ عنوان‌های پرفروش هستند که بخش مهمی از مسئولیت مشتری یابی و فروش و ۹۹٪ سایر عنوان‌ها را نیز بر عهده دارند و این‌که سینه‌ی گاو را بِبُریم و به کسب و کار خود بِبَریم، الزاماً به معنای تقسیم منافع نیست؛ بلکه می‌تواند به معنی مردن گاو با هدف سودجویی مقطعی به واسطه‌ی دوری از نگرش سیستمی باشد.

البته ما ماجرای تسخیر انتخابی را قبل از فضای دیجیتال هم در کسب و کارهای دیگر تجربه کرده‌ایم که به نظرم به خاطر فراگیر بودن این مسئله و این‌که همه‌ی ما آن را تجربه کرده‌ایم، نیازی به تکرار نیست. همین تسخیر انتخابی بوده که کسب و کارهای واقعی ایرانی، معمولاً‌ کوچک‌ ماندن و دیده نشدن یا خرد شدن در قالب چند کسب و کار کوچک را به تبدیل شدن به غول‌های اقتصادی ترجیح داده‌اند. چون می‌دانند در آن صورت سینه‌ی گاوشان بهتر دیده می‌شود و ممکن است رغبت مدعیان چنان زیاد شود که در سینه‌ی او طمع کنند و نه از گاو نشانی بماند و نه از گاودار.

به خاطر داشته باشیم که این مسئله چندان ساده نیست. ممکن است در نگاه اول، احساس کنیم با Regulate کردن و قانون‌گذاری می‌توان فضا را تغییر داد. اما به خاطر داشته باشیم که این کار مخالف قواعد اقتصاد است. ضمن اینکه اگر چه اقتصاد به عنوان یک کُل، دستورپذیر است، اما بازار (به عنوان یکی از اجزای آن) به سادگی دستور نمی‌پذیرد (البته هنوز هم گاهی تلاش می‌شود به بازار دستور بدهند که این نوع کالا را بخر و آن نوع کالا را نخر. اما دست نامرئی بازار همواره از دستِ قدرت دولت، قدرتمندتر بوده است).

بنابراین، مسئله چندان هم ساده نیست. نه صورت آن به سادگی قابل تعریف است و نه پاسخ آن به سادگی قابل جستجو.

حرفم این است که این مسئله به عنوان یک تجربه ذهنی ارزش فکر کردن دارد و می‌تواند برای ما آموخته‌های فراوانی به بار بیاورد.

شاید ما نتوانیم در مقیاس کلان اقتصادی، جلوی دوشیده شدن برخی گاوهای پرشیر را بگیریم، اما می‌توانیم در صنایعی که هنوز در اختیار بخش خصوصی هستند، به این مسئله فکر کنیم.

مطمئن هستم دستاوردهای این بحث می‌تواند برای ما در بسیاری از حوزه‌ها آموزنده و الهام‌بخش باشد.

حتی شاید بد نباشد به عنوان تمرین، در مقیاس‌های کوچک‌تر هم دنبال مصداق‌های تسخیر انتخابی بگردیم.

پیش نوشت یک: اگر چه هنوز در سطر نخست این مطلب هستم، اما یقین دارم که این نوشته طولانی و پراکنده خواهد بود. به همین علت، پیشاپیش عذرخواهی من را بپذیرید.

پیش نوشت دو: امیرمحمد قربانی از دوستان قدیمی متممی است و احتمالاً شما هم به واسطه‌ی شناسنامه‌اش در متمم و وبلاگش به اسم در راه شناختن، او را می‌شناسید. من مطلبی با عنوان سهم آموزش و غریزه در یادگیری داشتم و در زیر آن، امیر کامنتی گذاشته بود که این مطلب را در پاسخ به آن یا با اتکاء به آن، یا به بهانه‌ی آن می‌نویسم.

پیش نوشت سه (برای امیر): می‌دانم که بخشی از آنچه در ادامه می‌نویسم (و شاید همه‌ی آنچه در ادامه می‌نویسم) الزاماً به حرف‌های تو مربوط نباشد. اما این را هم می‌دانم که انتظار نداری مستقیماً چیزی در پاسخ نوشته‌ات بخوانی. چرا که موضوع آن خارج از آگاهی و اطلاع من است و من فضای دانشگاهیِ رشته‌ی پزشکی و شاخه‌های وابسته‌اش را، جز به واسطه‌ی نظرات و خاطرات دوستانم – کسانی مثل تو – نمی‌شناسم.

بخش‌هایی از حرف‌های امیر

راستش چیز دیگری می‌خواهم برایت بنویسم. وقتی دو کلمه‌ی یادگیری و آموزش رو دیدم، داغ دلم تازه شد. می‌دانم این روزها خیلی سرت شلوغ هست. می‌دانم قبلا در این مورد نوشته‌ای. می‌دانم که نظرت را گفته‌ای. اما می‌خواهم اجازه بدهی منم درد دلی چند صد کلمه‌ای با تو بکنم. می‌دانم حرفم را می‌فهمی و الان، بیش از هر موقعی، احتیاج به کسی دارم که حرفم را بفهمد.
نمی‌دانی چند بار نوشته‌ی «یک دلنوشته‌ی کاملا شخصی» را که برای اکبر نوشته‌ای خوانده‌ام. و هر بار که جوابی را که برای محمدمهدی در زیر آن پست نوشته‌ای می‌خوانم، بدجور دلم می‌گیرد.
«در حد ناظر بیرونی،‌ احساس می‌کنم ساختار آن به نسبت بسیاری از حوزه‌های دانشگاهی دیگر، قابل دفاع‌‌تر است و این را از روی خروجی‌ها هم می‌شود حس کرد.»
این حرف را می‌خوانم و می‌دانم که این شکلی نیست. حداقل در آینده‌ای نزدیک، دیگر این شکلی نخواهد بود. من از آینده‌ی پزشکی خودمان می‌ترسم. من از آینده‌ی این دانشگاه، من از وضعیت حال این دانشگاه می‌ترسم.
محمدرضا وضعیت به سمتی رفته است که کسی که کتاب‌های خلاصه (و پر از غلط) را می‌خواند، فردی برجسته به شمار می‌رود. وضعیت به سمتی رفته است که کمتر دانشجویی به سراغ کتاب‌های اصلی می‌رود. وضعیت به سمتی رفته است که هریسون که از کتاب‌های اصلی ماست، فقط یک کتاب زیبا و شکیل در کتاب‌خانه‌ی فرد است برای پز دادن و یدک کشیدن نام پزشک، یا برای عکس گرفتن و گذاشتن در اینستاگرام.
دیگر دانشجوهای خیلی کمی را می‌بینم که پزشکی، آن‌ها را به هیجان آورد. دیگر کمتر کسی را می‌بینم که اشتیاق داشته باشد. شاید به یاد مبحث آرزوی آموخته شده بیافتی. اما می‌توانم به تو قول بدهم که در مورد همه این طور نیست. اشتیاق تعداد قابل‌توجهی از دانشجویان، خرد خرد نابود می‌شود. آن‌ها پزشکی را با تمام وجود دوست دارند و به آن عشق می‌ورزند. اما در این سیکل معیوب، آرام آرام نابود می‌شوند.
سه چهار روز نیز نمی‌گذرد که یکی دیگر از دانشجویان خوب که سه سالی از من پایین‌تر است به سراغم آمد و گفت که دلم می‌خواهد چیزی بگویی که بتوانم اشتیاق داشته باشم. چیزی باشد که دلم را به آن خوش کنم. این سیستم مرا به اشتیاق نمی‌آورد. این سیستم نیازم را ارضا نمی‌کند. استادی که اشتیاق آموزش ندارد، هم‌کلاسی‌هایی که بزرگترین دغدغه‌شان یک نمره از استاد گرفتن است، سیستمی که هدفش فقط “تولید” پزشک است و نه «تربیت» پزشک، او را ارضا نمی‌کند.
نه محمدرضا. در این‌جا هم وضعیت خوب نیست. نمی‌خواهم سر تو را درد بیاورم و دلایلم را بگویم (اگر دوست داشتی بخوانی، بعضی موقع‌ها از آن در وبلاگم می‌نویسم. یکی هم امشب نوشتم).
راستش حرف تو و انگیزه‌های شخصی خودم است که به من انرژی لازم را برای ادامه‌ی راه می‌دهند:
«باور شخصی من این است که تلاش برای بهبود یک وضعیت بسیار خراب، مقدس‌تر از تلاش برای بهبود یک وضعیت خوب یا قابل قبول است.»
امیدوارم بتوانم در میان این همه “اشتیاق نابود کن” ادامه بدهم و به دیگر دوستانم در این راه کمک کنم.
خودخواهی می‌بینم که از تو در این روزهای شلوغ، سوالی بپرسم. اما راستش اگر از تو نپرسم، حس می‌کنم که به خودم و دوستانم خیانت کرده‌ام و تمام تلاشم را در این راه نکرده‌ام. لطفا مرا ببخش که به خود اجازه‌ی چنین کاری می‌دهم. می‌خواهم ازت خواهش کنم که وقتی کمی سرت خلوت‌تر بود، جوابی هر چند کوتاه، برایم بنویسی.
به نظر تو، نقطه‌ی اهرمی در یک سیستم آموزشی، کجا می‌تواند باشد؟

حرف‌های من

امیر جان.

حرف‌های تو را در مورد فضای دانشکده‌های پزشکی و در یک کلام فضای آموزشی حاکم بر کشورمان می‌فهمم.

این را هم، هر دو می‌دانیم که آنچه در وضعیت آموزش عمومی در کشورمان می‌بینیم، شکلی بزرگ‌تر و نگران‌کننده‌تر از چیزی است که در حوزه آموزش عمومی در سطح جهان مشاهده و تجربه می‌شود.

به لطف ابزارهای ارتباطی امروز، در یک شب می‌توانی اراده کنی و در چهار گوشه‌ی کره‌ی زمین بر سر چهار کلاس مختلف بنشینی و نمونه‌هایی از فضای آموزش جاری جهان را تجربه کنی.

حتی جاهایی که اوضاع کمی بهتر است و استاد و درس وضعیت مطلوبی دارند؛ دانشجوها کمابیش همان‌گونه هستند که تو توصیف می‌کنی. اگر چنین نبود، این همه مطلب و مقاله در مورد Millennials (فرزندان هزاره‌ی جدید) منتشر نمی‌شد.

متفکران و تحلیل‌گران، چنان در مورد این نسل می‌نویسند که احساس می‌کنی گونه‌ی جدیدی کشف شده که جز در اسکلت‌بندی و شکل‌ظاهری، به گونه‌ی قبلی شباهت ندارد.

***

توضیح اضافه: اگر وقت داشتی، کتاب Born Digital را پیدا کن و ورق بزن. اینکه چگونه مدیر مرکز اینترنت و جامعه در دانشگاه هاروارد و همکارش، می‌کوشند بفهمند که این نسل در خانه و دانشگاه چه می‌کند، واقعاً جالب است. جالب‌تر اینکه بارها تأکید می‌کنند که به نتیجه و درک قطعی نرسیده‌اند و جالب‌ترین اینکه، ما هنوز بودجه‌هایی برای این نوع مراکز تحقیقاتی نداریم و البته چه خوب که نداریم که اگر داشتیم هم می‌شود خروجی‌شان را حدس زد.

 ***

گذار از جهان هرمی به جهان مسطح‌

امیر جان.

بیا کمی عقب‌تر بایستیم؛ منظورم ده سال یا صد سال نیست؛ شاید هزار سال خوب باشد. برای دیدن دنیا نقطه‌ی خیلی خوبی است.

جهانِ کهن، جهان سلسله مراتب بوده است.

این سلسله مراتب گاه در حدِ کست‌ها (Caste) بوده؛ به شکلی که مردم به این امید بوده‌اند که شاید پس از مرگ، طبقه‌‌ی دیگری را تجربه کنند.

در جوامعی که کمی متمدن‌تر بوده‌اند، به شکل نجیب‌زادگی، شاهزادگی، اشراف‌زادگی، خاندان سلطنتی.

هنوز هم رگه‌های این نوع باورهای قدیمی را می‌توانی در انتخاب کلمات و جمله‌های مردم – آگاهانه یا ناآگاهانه – ببینی (به اصطلاح خانواده‌ی اصیل فکر کن).

دوران بعد از انقلاب صنعتی هم، همان نگاه سلسله مراتبی ادامه پیدا کرد. چیزی که انعکاس آن را می‌توانی در چارت سازمانی یا ساختار کارگاه‌ها و کارخانه‌ها، بهتر از هر جای دیگری ببینی.

سلسله مراتب، هزاران سال است که وجود داشته؛ اما روندی که می‌توان در طول این قرن‌ها مشاهده کرد، کوتاه شدن فاصله‌ی بین پله‌ها بوده است.

اصطلاح Mobility یا جابجایی بین طبقات اجتماعی هم به همین علت در سال‌ها و دهه‌های اخیر مطرح شده است. اینکه هر کس می‌تواند (یا باید بتواند) از جایگاه و طبقه‌ای که هست به جایگاه و طبقه‌ی دیگری جابجا شود.

یک بار در یکی از تمرین‌هایم در متمم در مورد Mobility نوشته بودم و آن بحث را در اینجا تکرار نمی‌کنم.

دیوارهایی که به تدریج کوتاه‌تر می‌شوند

شاید یکی از مهم‌ترین دستاوردهای تمدن انسان طی قرون اخیر، همین کوتاه‌تر شدن پله‌ها یا کوتاه‌تر شدن دیوارها بوده است.

پزشک شدن امروز، از هر زمان دیگری در تاریخ ساده‌تر است.

همچنان که دولتمرد شدن؛ همچنانکه دانشمند شدن؛ همچانکه ثروتمند شدن؛ همچنانکه متفکر شدن؛ هم‌چنانکه تحلیل‌گر شدن؛ همچنانکه مشهور شدن؛ همچنانکه همه چیز.

شاید برای دانشجوی پزشکی که احساس می‌کند خیلی درس خوانده و چند سال برای کنکور وقت گذاشته و حتی هنوز هم ممکن است کارنامه‌ی دانشگاهش را به عنوان یکی از سندهای برزگ موفقیت در زندگی‌اش حفظ کرده باشد؛ یا برای دانشجوی دانشگاه‌های مشهور مهندسی کشور که برخی از فارغ‌التحصیلان‌شان با غرور و تبختر، هنوز از رشته و محل تحصیل خود می‌گویند؛ این حرف من کمی سخت یا تلخ یا غیرقابل قبول باشد.

اما به خوبی می‌دانیم که مدت‌ها در طول تاریخ، دیوار بلندی وجود داشت که بخش بسیار بزرگی از جامعه نمی‌توانستند از آن عبور کنند و تحصیل و آکادمی برسند.

ما خوب می‌دانیم که وقتی دموکراسی در یونان مطرح شد، شعارش این بود که همه‌ی افراد حق رای دارند. در اینجا افراد نه شامل زن‌ها می‌شد و نه بردگان. جالب اینکه می‌گفتند سه طبقه‌ی اجتماعی وجود دارد. اشراف‌زادگان و خاندان‌های سطلنتی و رعیت‌ها.

بردگان (که یک سوم مردم بودند) حتی جزو طبقات حساب نمی‌شدند. بگذریم از اینکه رعیت بودن هم حق چندانی به تو نمی‌داد و مثلاً نمی‌توانستی جایی در مدرسه‌ی بقراط داشته باشی.

وضعیت ایران خودمان را هم در زمان ساسانیان می‌دانیم و ماجرای بزرگمهر و آن بازرگان که می‌خواست حق تحصیل را برای فرزندش خریداری کند خوانده‌ایم.

***

توضیح اضافه: بعضی از ما در داستان انوشیروان و کفش‌دوز به شکلی از اصطلاح کفش‌دوز استفاده می‌کنیم که انگار او جعبه‌ای در کنار خیابان داشته و کفش واکس می‌زده است. اما بر طبق روایت فردوسی، مشخصاً  او بازرگانی چنان ثروتمند بوده که می‌توانسته خرج جنگ را با چندین شتر سیم و زر بدهد (بیت‌ها را انتخاب کرده‌ام و بعضی را حذف کرده‌ام که کوتاه‌تر شود):

***

بعد از کم‌رنگ شدن این نگرش طبقاتی و قبل از شکل‌گیری دانشگاه به شکل مدرن آن هم می‌دانیم اوضاع چگونه بوده است.

شاگردی کردن مربوط به آن دوره بوده است. دانشجوی آن روز، باید صبح زمین را جارو می‌کشیده و محل نشستنش را تمیز می‌کرده و برای استاد، شاگردی می‌کرده است. هر روز کار می‌کرده تا شاید نکته‌ای بشنود و چیزی بیاموزد.

تازه ممکن بوده در هر لحظه از مسیر یادگیری، استاد تصمیم بگیرد که دیگر به او درس ندهد و او را از کلاس خود حذف کند. شاگردان آن دوران، باید هر روز و هر لحظه، شایستگی خود را برای ادامه‌ی آموزش اثبات می‌کرده‌اند و تأیید استاد را دریافت می‌کرده‌اند.

دانشگاه مدرن و آموزش فرایندمحور

دانشگاه به شکل مدرن آن، ترکیبی از سلسله مراتب سنتی و فرایندهایی است که پس از انقلاب صنعتی یاد گرفتیم.

حتی اگر بگوییم عده‌ای به صورت بالفعل از تحصیل محرومند، به صورت بالقوه برای بخش اعظم جامعه‌ها، چنین فرصتی وجود دارد. تازه اگر کنکور دادی و دانشگاه رفتی که تقریباً قطع این فرایند غیرممکن است. هر چقدر هم نفهمی و ندانی و نیاموزی، باز هم می‌توانی افتان و لنگان تا کوی دوست (فارغ‌التحصیلی) بروی.

زمان، مهم‌ترین چیزی است که آموزش دانشگاهی را کند می‌کند. فاصله‌ی ورود به دانشگاه و خروج از آن، بیش از آنکه بر اساس سطح دانش سنجیده شود، بر اساس فاصله‌ی زمانی قابل سنجش است.

کمتر شنیده‌ایم بگویند بیسواد رفت و حکیم بیرون آمد. نادان رفت و دانا آمد. نابینا رفت و بینا آمد. می‌گویند دوران کارشناسی را به جای چهار سال در سه سال گذراند. کل دوران تحصیل را به جای هفت سال، پنج ساله گذراند و توصیف‌ها و تحسین‌هایی از این دست.

آموزش الکترونیک که این را هم برداشت و دوره‌های Self-paced آمدند: خودت با سرعت خودت پیش برو.

عصر مسطح یا پختستان جدید

توضیح: حتماً یادت هست که پختستان را از عنوان کتاب ادوین ابوت وام گرفته‌ام. اگر چه من پختستان را در مقابل حجمستان به کار نمی‌برم. بلکه سرزمین مسطح جدید را در مقابل نظام سلسله مراتبی کهن، مد نظر دارم.

ویژگی خوب دوران جدید را می‌توان در یک جمله خلاصه کرد: به علت کوتاه‌تر شدن و برداشته شدن دیوارها، هر کس، ساده‌تر از گذشته می‌تواند به هر جایگاهی که می‌خواهد برسد.

ویژگی بد دوران جدید را هم می‌توان در یک جمله (همان جمله) خلاصه کرد: به علت کوتاه‌تر شدن و برداشته شدن دیوارها، هر کس، ساده‌تر از گذشته می‌تواند به هر جایگاهی که می‌خواهد برسد.

می‌دانم حرفم واضح است؛ اما دوست دارم آن را چند بار بنویسم و تکرار کنم:

• خوشحال‌کننده است که تقریباً هر کسی می‌تواند روی صندلی دانشجوی پزشکی بنشیند.
• نگران‌کننده است که تقریباً هر کسی می‌توان روی صندلی دانشجوی پزشکی بنشیند.
• خوشحال‌کننده است که تقریباً هر کسی می‌تواند معلم شود.
• نگران‌کننده است که تقریباً هر کسی می‌تواند معلم شود.
• خوشحال‌کننده است که تقریباً هر کسی می‌تواند تا بالاترین مقام قدرتمندترین کشورهای جهان بالا برود.
• نگران‌کننده است که تقریباً هر کسی می‌تواند تا بالاترین مقام قدرتمندترین کشورهای جهان بالا برود.
• خوشحال‌کننده است که هر کسی می‌تواند یک رسانه باشد.
• نگران‌کننده است که هر کسی می‌تواند یک رسانه باشد.
• خوشحال‌کننده است که هر کسی حق رای دارد.
• نگران‌کننده است که هر کسی حق رای دارد.

مطمئن هستم که در خلوت خودت می‌توانی صدها جمله‌ی دیگر در ادامه‌ی این فهرست خوشحالی‌ها و نگرانی‌ها بنویسی.

دانشگاه، یکی از تصاویر کاریکاتوری این دوران جدید است.

استادهای امروز ما در دورانی رشد کرده‌ و درس خوانده‌اند که هنوز، ته‌مانده‌ای از نظام سلسله‌مراتبی باقی بود.

آنها اکنون می‌خواهند در عصرِ مسطح به فرزندان پختستان، دانسته‌ها و ندانسته‌های خود را بیاموزند.

آنها می‌خواهند نسل جدید، هنوز به سلسله مراتب که متعلق به دوران کهن است احترام بگذارد.

نسل جدید هم با چالشی عجیب مواجه است: تلخی‌ها و سختی‌های این پختستان را میفهمد. اما دیگر نمی‌تواند آن درختستانِ قدیمی و سلسله مراتبی و شاخه‌های پیچیده‌اش را بپذیرد و به آن دوران بازگردد.

همان چیزی که در سیاست می‌شود در جهان دید: دموکراسی خوشحال‌مان نکرده. اما سلطنت هم دیگر، پاسخ انتظارات دوران جدید نیست.

در این پختستان باید چگونه زندگی کنیم؟

حجم زیادی از خوبی‌ها و بدی‌های این پختستان جدید، خارج از کنترل و اختیار من و توست.

خبرگزاری‌های حرفه‌ای و جاافتاده، باید بپذیرند که کانالِ بیا تو با هم بخندیم همزمان با آنها، خبر زلزله در کشور را منتشر می‌کند.

رسانه‌های حرفه‌ای سیاسی باید بپذیرند که اکانت اینستاگرامِ خُل و چل‌ها به انتصاب فلان شخص به فلان وزارت‌خانه اعتراض کند و در این زمینه تحلیل منتشر کند.

نهادهای رسمی پزشکی و بهداشتی و مدیریت بحران، باید بپذیرند که آقای فلان و خانم فلان با هم برای زلزله‌زدگان پول جمع کنند و الان که مردم آنجا از سرما می‌لرزند، یکی هوس کرده چند سال بعد مدرسه‌ی پرورش کودکان آنجا تاسیس کند و دیگری هم کانون فرهنگی هنری. چون خوب می‌دانند که پولی که امروز به نور و گرما تبدیل شود، می‌سوزد؛ اما آن ساختمان‌ها را می‌توان با یک پلاک زیبا تزیین کرد که آقای فلانی یا خانم فلانی این را برای مردم فلان شهر ساخته‌اند.

خوشبختانه یا متاسفانه همین دنیای مسطح، باعث شده که با هزینه‌ی کم و نزدیک به صفر، در گوگل تفکر سیستمی سرچ کنی و بخوانی و با چهار کلمه‌ی افق زمانی بلندمدت و حرفهایی از این دست، بر این خودخواهی و خوداندیشی، مهرِ اندیشمندی هم بزنی.

همین دنیای مسطح است که من هم در آن وبلاگ دارم و به نقد همان آقای فلان و خانم فلان می‌پردازم و احساس می‌کنم که تحلیل کرده‌ام و حرفی زده‌ام.

زمانی باید سال‌ها پول‌ توجیبی جمع می‌کردی، بعد درس می‌خواندی، بعد دانشگاه می‌رفتی. بعد مثلاً کارمند یک کانال رسانه‌ای می‌شدی

در دنیای مسطح، مسیر وارونه شده است.

ابتدا کانال داری. بعد دانشگاه می‌روی. بعد کمی درس می‌خوانی. بعد هنوز داری پول‌توجیبی می‌گیری و در جستجوی یک موقعیت شغلی مناسب هستی.

فکر می‌کنم اگر بخواهیم قوانین این دنیای مسطح را بهتر بفهمیم، بهتر است آن را عصر زندگی شبکه‌ای یا Networked Age بنامیم.

زندگی در عصر شبکه‌ای

نمی‌دانم لازم است در این مورد بعداً جداگانه بنویسم یا نه.

اما می‌دانم که بسیاری از حرف‌هایی که تا کنون زده‌ام را می‌توانی زیر همین عنوان طبقه‌بندی کنی.

مهم است که تصمیم بگیری به عنوان یک گره (Node) در این شبکه، با کدام گره‌های دیگر مرتبط باشی.

اینکه چه کسانی هم‌کلاسی‌ تو یا همکار تو یا هم‌شهری تو یا هم‌طبقه‌ تو یا هم‌زبان تو هستند، دیگر به اندازه‌ی گذشته مهم نیست.

مهم است که با کدام آنها حرف می‌زنی.

به کدام‌یک از آنها سلام می‌کنی. کدامیک از‌ آنها را در اینستاگرام و تلگرام و توییتر فالو می‌کنی.

وبلاگ کدامشان را می‌خوانی.

به مناسبت تولد کدامشان پیام تبریک می‌فرستی و پیام کدامشان را باز می‌کنی.

دیوارهای دنیای قدیمی هنوز به صورت کامل حذف نشده‌اند و خرابه‌هایشان باقی مانده است. می‌توانی گرفتار آن دیوارها بمانی. اما می‌توانی شبکه‌ی خودت را بسازی و پرورش دهی.

آنچه زمانی در فیلم ماتریس می‌گفتند، به نظرم تا حدی زیادی الان محقق شده است.

ما همه گرفتار ماتریس هستیم. اما مغز متفکری بیرون این ماتریس نیست. اتصالاتی که می‌سازی، تک تک یال‌های این گراف، مشخص می‌کنند که چه مغزی بر تو حکومت خواهد کرد.

نمی‌دانم یادت هست یا نه.

زمانی ادعا و شعار برندهای مخابراتی مطرح (مثلاً نوکیا در زمان خودش) این بود که ما همه چیز را به همه چیز وصل می‌کنیم.

Connectedness شعار بسیار زیبایی بود: دنیای مسطحی که در آن هیچ کس از هیچ کس فاصله‌ای ندارد و همه به هم وصل هستند.

زاکربرگ که در زمان تاسیس فیس بوک،‌ جوان و خوش‌بین و بلندپرواز بود اعلام کرد که مأموریت فیس بوک،‌ A more connected and open world است.

اما اکنون که چالش‌های جهان مسطح را دیده است، مأموریت متفاوتی را تعریف می‌کند (اینجا را ببین).

جمله‌ی قبلی را از مأموریت خود حذف می‌کند:

To give people the power to share and make the world more open and connected

و به جای آن این جمله را می‌نویسد:

To give people the power to build community and bring the world closer together

اینجا دیگر بحث، کوچک‌تر شدن و محدود‌تر شدن است.

نزدیک‌تر شدن است.

شکل گرفتن جامعه‌های کوچک و به تعبیری که من یک سال قبل از این تغییر ماموریت فیس بوک نوشته بودم: تعیین قبیله‌هاست.

خیلی بی‌راهه رفتم امیر جان.

حرفم این است که حالا که دیوارها خراب شده و هر کسی کنار تو در کلاس دانشگاه نشسته و هر کسی ممکن است استادت باشد، این را به خودت یادآوری کن که دیگر نمی‌توانی از وضع هم‌کلاسی‌ها و هم‌درس‌ها و هم‌کارها و هم‌شهری‌هایت حرف بزنی. این اصطلاح‌ها متعلق به دوران کهن است.

ما در حال گذار به به دنیای جدیدی هستیم.

برایم از شبکه‌ای بگو که در اطراف خودت ساخته‌ای و تار‌های رابطه‌ای که به عنوان خانه بر گرد خودت تنیده‌ای.

برایم از آنهایی بگو که تصمیم گرفته‌ای هر روز حرف‌هایشان را دنبال کنی.

از‌ آنهایی بگو که با ایشان حرف میزنی؛

از‌ آنهایی که اجازه داده‌ای کانال تلگرامشان مهمان موبایلت باشد؛

از آنهایی که تصمیم گرفته‌ای دیگر حق نداشته باشند پست‌هایشان روی تایم‌لاین اینستاگرام تو ظاهر شود.

از‌ آنهایی که در تلاشی کاری کنی که دیگر خودشان را دوست و نزدیک تو ندانند.

از آنهایی که می‌کوشی در فهرست اطرافیان‌شان قرار گیری یا در فهرست اطرافیانت قرار گیرند.

برایم، نقشه‌ دنیای جدیدت را تعریف و ترسیم کن.

هم‌کلاسی‌ها و هم‌رشته‌ها، صرفاً یک تصادف زودگذر جغرافیایی‌ هستند؛ چیزی شبیه زلزله. نه بیشتر.

***

پی نوشت: به نظرم درک این نکته مهم است که در دوران تغییرات بزرگ اجتماعی، نهادهایی که قبلاً برای تحقق برخی اهداف تشکیل می‌شده‌اند، به مانع تحقق همان اهداف تبدیل می‌شوند. اگر دانشجویی می‌گوید که من با انگیزه‌ی آموختنِ دانش آمدم و دانشگاه انگیزه‌ام را گرفته، به نظرم برای دانشگاه، وظیفه‌ای فراتر از توان واقعی این نهاد قائل شده است.

در دنیای امروز، اگر کسی واقعاً مدعی است که عاشق علم و یادگیری است، باید دانشگاه را هم به عنوان یکی از موانعِ راه علم‌آموزی بپذیرد و از آن عبور کند. اما اگر انتظار داشته که دانشگاه مسیرِ آموختن را برای او هموارتر کند، فکر می‌کنم روزی که تصمیم به شرکت در کنکور گرفته، اشتباه کرده است.