علی شریعتی

تصمیم نداشتم امسال از شریعتی بنویسم.

به اندازه کافی در مورد شریعتی نوشته‌ام.

زمانی در مورد پیامک‌های طنزی که در موردش رایج بود و زمانی که تلاشش را برای ساده گویی و معلمی کردن می‌ستودم و زمانی دیگر، که با کمی فاصله احساسی و نگاهی منطقی‌تر، نوشتم که شریعتی انتخاب کرد که پیشرو نباشد و زمانی دیگر اشاره کردم که آنچه در ذهن او بود، صرفاً حرف‌هایی است که بر زبان شاندل می‌راند و باور دارم که جز آن، هر چه گفته است، تلاشی است در راه حقیقت (از نگاه او) که ناچار، به طعم مصلحت نیز آغشته شده‌ است.

اما تصمیم گرفتم یک بار دیگر هم از او بنویسم.

اگر چه بر این باورم که آخرین باری است که از شریعتی می‌نویسم.

قضاوت در مورد کسی که نیست و نمی‌تواند حرف بزند و از خود دفاع کند، آن هم بر اساس آنچه چهار دهه پس از او روی داده است و نسبت دادن بخش قابل توجهی از رضایت‌ها و نارضایتی‌ها به او – لااقل در نگاه من – شرافتمندانه نیست.

درک ضعیف و غیرسیستمی از تاریخ و جامعه باعث می‌شود که ما سعادت و شقاوت خویش را به قهرمان‌ها و ضدقهرمان‌ها نسبت دهیم و در گردش گردونه‌ی تاریخ‌ هم، با هر گام که سفره‌ی تاریخ گسترده‌تر می‌شود و افق نگاه‌مان بازتر می‌شود، قهرمان‌ها و ضدقهرمان‌هایمان، مانند آونگی میان جهنم و بهشت قضاوت ما، نوسان می‌کنند.

توماس کارلایل، تاریخ را دستاورد قهرمانان می‌دانست و نگاه به سبک او، ناگزیر، تحسین و انتقاد را روانه‌ی حال قهرمانان تاریخ‌ساز می‌کند.

هربرت اسپنسر از سوی دیگر، قهرمانان را دستاورد تاریخ می‌دانست و می‌گفت جامعه و اقتضائات آن، قهرمانان را می‌زاید و به این سان، تمام قهرمان‌ها و ضدقهرمان‌های تاریخ را در برابر تاریخ قهرمان ساز تبرئه می‌کرد.

به نظر می‌رسد که در عمل، تعامل تاریخ و قهرمان است که مسیر جوامع را مشخص می‌کند و اگر دقیق‌تر بگوییم، قهرمانان بخشی از پیکر تاریخ هستند و تاریخ هم، بر پیکر قهرمانان ساخته می‌شود و نمی‌توان چنین تفکیکی را قائل شد.

همچنانکه عقل و احساس، مفاهیمی است که ما خلق کرده‌ایم و نام‌هایی که ما آفریده‌ایم. وگرنه هر چه هست، ذهن است و آن تضاد عقل و احساس، جز در خیال ما وجود ندارد.

اگر چنین نگاه کنیم، تنها سوالی که باقی می‌ماند این است که آیا انتخاب شریعتی، برای خودش، بهترین انتخاب بود؟

برای کسی چون من، که سالها با کتابهایش سر کردم و شب‌های دبیرستان و دانشگاهم، با خواندن اسلامیات و اجتماعیاتش گذشت و تنهایی‌هایم با کویریات او پر شد، پاسخ به این سوال ساده نیست.

من، بعد از سه یا چهار بار خواندن تمام مجموعه آثارش – در حدی که آنها را تقریباً حفظ هستم – امروز نمی‌توانم اجتماعیات و اسلامیاتش را حتی ورق بزنم.

اما با این حال،‌ نمی‌توانم تمام شب‌های شیرینی را فراموش کنم که نوشته‌هایش را جیره بندی می‌کردم تا تمام نشود و با حسرت، بعد از خواندن سی و چند جلد مجموعه آثارش، به آخرین صفحات نوشته‌های پراکنده‌اش (مجموعه آثار – سی و پنج) نگاه می‌کردم و فکر می‌کردم که پس از تمام شدن آنها، زنده بودنم را صرف خواندن چه چیزی کنم.

نمی‌توانم فراموش کنم که زمانی، با خود می‌گفتم که اگر فارسی زبان بودنم، حاصلی جز این نداشته است که نوشته‌های او را به زبان اصلی بخوانم، به این سرنوشت راضی و خشنودم.

انسان‌ها حتی برای چند دقیقه‌ی خوبی که برایمان می‌سازند، ما را بدهکار خودشان می‌کنند و من به او، سالها بدهکارم.

منصفانه بگویم، هنوز هم، تک تک جملاتی که می‌نویسم را به او بدهکارم و این بدهی تا هستم و می نویسم، افزایش خواهد یافت.

با این پیش زمینه، اگر از من بپرسید، دوست داشتم شریعتی انتخاب دیگری می‌کرد.

دوست داشتم، سخنرانی برای ده‌ها هزار نفر و نوشتن برای میلیون‌ها نفر را رها می‌کرد و برای ده یا بیست یا پنجاه نفر دانشجویان واقعی‌اش می‌گفت و می‌نوشت.

آن موقع، مطمئن هستم که بیش از شریعتی، شاندل حرف می‌زد و شاندل – همچنانکه از همه‌ی نوشته‌هایی که شریعتی به او منسوب کرده است پیداست – چندان در قید و بند باورهای سنتی نبود و دور از زمین و زمان، در خود بود و با خود بود و از خود می‌گفت و به خود عشق می‌ورزید و بی خود می‌مرد.

خوب یادم هست که در دوران دبیرستان، وقتی مسیح باز مصلوب کازانتزاکیس را خواندم، افسوس خوردم که آن نویسنده‌ی بزرگ، ایده‌ای چنان زیبا را چرا آن‌قدر ایده‌آلیستی به پایان برده است.

خوب یادم هست که کاغذی برداشتم و پنج صفحه‌ی آخر کازانتزاکیس را به شکل دیگری – که خودم دوست داشتم و باور داشتم – نوشتم. به نظرم واقعی‌تر بود و زیباتر.

بعدها با خواندن شریعتی، از آن پایان دیگرگونه که بر کتاب کازانتزاکیس نوشته بودم، شرم کردم.

آن کاغذها را در میانه‌ی سومین دهه‌ی زندگی، پاره کردم و دور ریختم.

امروز، وقتی به شریعتی فکر می‌کنم، وقتی نظرات مثبت و منفی در موردش را می‌شنوم، وقتی می‌بینم که برخی او را تا عرش بالا می‌برند و دیگران، حاضر نیستند روی فرش هم، جایی برای او قائل شوند، به یاد آن نوشته‌هایم می‌افتم.

امروز، در میانه‌‌ی چهارمین دهه‌ی زندگی، وقتی سرنوشت آن معلم را می‌بینم، از اینکه آن کاغذها را پاره کرده‌ام، دلم می‌گیرد.

با خودم می‌گویم، کاش راه دیگری را انتخاب می‌کردی. تو که می‌دانستی گلوگاه توسعه‌ی جامعه، مردمند و مردم به موعظه و نصیحت تغییر نمی‌کنند.

تو که می‌دانستی حرف اندیشمندان و مصلحان، در همیشه‌ی تاریخ، بیش از آنکه سنگفرشی در مسیر ساختن تاریخ باشند، سنگی بوده‌اند که به عنوان مصالح، در بنای ساختمان‌های زر و زور و تزویر به کار رفته‌اند.

شاملو هم که هم‌عصر تو بود، به جایی رسید که در عاشقانه‌‌هایش خطاب به معشوق می‌گفت: این رمه آن ارج نمی‌داشت که من تو را ناشناخته بمیرم.

او بهتر از تو فهمیده بود که انسان، به درد قرونش خو کرده است.

شاید هم، بیشتر از تو عمر کرد و فهمید. نمی‌دانم.

نمی‌دانم.

فقط می‌دانم که من هم، مثل دیگران، تو را در بستر امروز و رویدادهای امروز می‌سنجم و بهترین انتخاب آن روز تو را بر اساس دستاوردهای امروز محاسبه می‌کنم.

تو زمان خودت، با ارزش‌های خودت و اصول خودت، انتخابت را کرده‌ای و حرف‌ها و نوشته‌هایت نشان می‌دهد که خودت را و زمان خودت را و جامعه‌ی خودت را خوب می‌فهمیده‌ای.

اما به من حق بده.

سرشت تو و سرنوشت تو و موقعیت امروز تو و حب و بغض‌ها و تعصب‌ها در مورد تو، برای من و ما، درسی مهم است.

گاری افکار این مردم، از روی پیکر اسبی که آن را می‌کشد هم بی‌رحمانه عبور می‌کند.

تو این را امروز، می‌گویی و نشان می‌دهی و کمک می‌کنی که من، بهتر فکر کنم و بفهمم و تصمیم بگیرم و هزینه‌های گزینه‌ها را بدانم.

تو هنوز هم معلمی و این حرف‌هایت، بر خلاف آن حرف‌هایت هرگز کهنه نمی‌شوند.

داشتم حرفهای دوستانم در زیر مطلب قبلی (درباره مرگ مخاطب) را میخواندم، نام شاندل را دیدم. با وجودی که قبلاً در بحثی در مورد دکتر شریعتی، اشاره ای به بحث شاندل داشتم، اما احساس کردم که جای واقعی آن حرفها، امروز است که درباره ی مخاطب نوشته ام.

واژه ی مخاطب، برای هر کسی بسته به دغدغه ها و اولویتهایش میتواند معنای خاص خود را داشته باشد.

طبیعی است که من، در محیط کاری و حرفه ای خودم، هر زمان که واژه ی مخاطب را می شنوم، آن را به معنایی میفهمم که در #استراتژی محتوا، مطرح میکنند: کسی که قرار است محتوایی را دریافت کند و در مقابل، برای انجام اقدام مشخصی برانگیخته شود.

یا اینکه طبیعی است که خیلی از دوستان، با شنیدن کلمه ی مخاطب، به یاد بحثهای حوزه ی هرمنوتیک بیفتند و نقشی که مخاطب، در معنا بخشیدن به پیام، ایفا میکند.

شاید برای فعالان حوزه ی هنر هم، تداعی گر رویه ها و رویدادهای دیگر باشد.

گوشه ای از نمایشگاه مرگ مخاطب در وین – 2009

اما در محیط شخصی خودم، هر زمان از مخاطب صحبت میکنم، بیشتر آن مفهومی به ذهنم میرسد که شریعتی از این واژه در ذهن داشت. شریعتی یک خطیب بود. اما مخاطب را به معنای رایج این واژه برای خطیبان به کار نمی برد. اهل سخن، وقتی از مخاطب سخن میگویند، خود را در بند مخاطب می بینند. باید چیزی بگویند که مخاطب بپسندد. اگر مخاطب آمده است که بخندد، باید برای خنده اش خوراکی بیابند و اگر آمده است که بگرید، باید برای گریه اش، بهانه ای جور کنند. برای اهل سخن، مخاطب، بندی است که به پایشان بسته شده و آنها را از گردش نامحدود در سرزمین کلام، محروم میکند. آنها را وادار میکند که بکوشند معنا و کلام را، جرح و تعدیل کنند تا در نهایت از آن، لباسی مناسب پیکر مخاطب بدوزند.

معنایی که شریعتی و امثال او از مخاطب اراده می کنند، کسی است که حرف تو را می فهمد. به عبارتی حرف و پیام، هست و قرار نیست هیچ نوع اصلاح و تعدیلی را بپذیرد. کلام، خلق شده است و میماند تا مخاطب خود را بیابد (گاهی فکر میکنم که عالم هستی هم، پیام و کلامی از این جنس است. خود را گرفتار فهم مخاطب نمیکند. صادر شده است و می ماند و ادامه می یابد، تا شاید در گوشه هایی از فضا و زمان، مخاطب خویش را بیابد. حتی اگر نیافت هم، مرگ در سکوت را به فروکاسته شدن در حد فهم مخاطب، ترجیح میدهد).

وقتی قرار است گوینده خود را با مخاطب همسو و هم اندازه کند، میتوان از سخن متناسب و سخن نامتناسب صحبت کرد. اما وقتی قرار است شنونده خود را با حرفهای گوینده هم اندازه کند و رابطه ای با آن برقرار کند، می توان از مخاطبهای آشنا و مخاطبهای ناآشنا سخن گفت.

مخاطبهای آشنا اصطلاح زیبایی است که شریعتی بارها آن را به کار می برد و خوشحالم از سلیقه ی دوستانی که مجموعه نامه های او را در کتابی به همین نام (با مخاطب های آشنا) منتشر کرده اند که جزو خواندنی ترین های او هستند.

حرف زدن با مخاطبهای آشنا، وقتی انبوهی از مخاطبهای ناآشنا در میانه ی میدان هستند، آسان نیست. اما شریعتی از چند نعمت برخوردار بود.

نعمت نخست این بود که هوش فوق العاده ای داشت. لااقل در حوزه ی کلام.

نعمت دوم، نبودن اینترنت بود.

نعمت سوم، نبودن تکنولوژی های مخابراتی و ارتباطی امروزی که ارسال کننده ی پیام را هرگز از پیام جدا نمیکنند و هر کلامی تا ابد به گوینده اش بسته و وابسته می ماند و ساده لوحانه است اگر کسی فکر کند میتواند حرفی بزند، جز آنکه منشاء آن حرف و گوینده ی آن حرف، مشخص بشود و تا ابد ثبت بشود و ماندگار بماند.

شریعتی که نوشته های خود را در فارسی به نام شمع امضا میکرد (شریعتی مزینانی – علی)، تصمیم گرفت بخشی از نوشته هایش را به نام شاندل امضا کند. واژه ای فرانسوی (Chandelle) و به معنای شمع.

خوشبختانه نه اینترنت بود تا کسی جستجو کند و بفهمد شخصی به نام شاندل، هرگز وجود نداشته است و نه ابزارهای امروزی، IP گوینده و موقعیت مکانی و زمانی او را ثبت میکردند تا جدایی گوینده و کلام، امکان ناپذیر شود.

به این شیوه، شریعتی بخشی از حرفهایی را که برای مخاطبهای آشنای خود نوشته بود و از سوی دیگر نمی توانست آن مخاطبهای آشنا را بیابد و حتی شاید خیلی از آنها را سالها پس از مرگ خود می یافت، به نام شاندل، علامتگذاری کرد و مانند گنجی در خرابه ی حرفهای آن روزهایش مدفون کرد.

کتاب با مخاطبهای آشنا که مجموعه ی نامه های اوست، کتابی دوست داشتنی است. اما اگر میخواهید کتاب واقعی با مخاطبهای آشنا را بخوانید، همه ی حرفهای شریعتی را که در آنها نامی از شاندل برده شده گردآوری کنید (عمدتاً از هبوط و کویر و گفتگوهای تنهایی و یادداشت های پراکنده) و آنها را بخوانید.

انسانی را خواهید دید بسیار متفاوت از آن چیزی که تا کنون می شناخته اید. خیلی از مخاطبان امروز شریعتی هم، با دیدن این منتخب از حرفها، خود را مخاطب ناآشنای او خواهند یافت و چه بسیار ناآشنایانی که او را آشنا بیابند.

اینجاست که میتوان حرفهای او را بهتر فهمید: ادبیات در دوران خفقان رشد میکند. جایی که مستقیم و صریح حرف زدن از آنچه در ذهنت میگذرد، میتواند جُرم تلقی شود.

پی نوشت: اگر نمونه ی این نوع نوشته های شریعتی را نخوانده اید، شاید داستان عاشقانه ی شاندل و دو لا شاپل نمونه ی ساده و خوبی باشد.

این نوشته من در مورد دکتر علی شریعتی را عصر ایران به مناسبت سالروز عروج این بزرگوار منتشر کرده است:

از دکتر علی شریعتی، بسیار گفته‌اند و می‌گوییم. نام او جزو نام های بزرگ تاریخ معاصر ماست که تکرار و تکرر آن، هرگز در کلمات و پیامهای ما، رنگ نباخته است. چه زمانی که شب‌هنگام، با نوشته‌های کویری او گریسته‌ایم و چه زمانی که با پیامک‌های طنزی که به نام او، دست به دست گشته، خندیده‌ایم.

در مورد شریعتی، بزرگان ما کم نگفته‌اند و کم ننوشته‌اند. آنچه اینجا می‌خوانید یک تحلیل علمی دقیق و حرفه‌ای نیست. بلکه حرف‌های شهروندی است که مثل صدها هزار ایرانی دیگر این آب و خاک، لحظات تنهایی و ناامیدی خود را در کویر او قدم زده و اسلامیات و اجتماعیات او، عینک متفاوتی را برای نگاه به دین و جامعه، هر چند برای مدتی کوتاه، به او هدیه کرده است.

باید بپذیریم که نقد‌هایی که امروز به شریعتی وجود دارد، به مراتب بیشتر از تحسین و احترامی است که نسبت به او ادا می‌شود. شریعتی، در غبارآلوده‌ترین مقطع تاریخ معاصر ما، ایستاد و حرف زد. نوشت و خواند. او به تعبیر خودش سه گونه حرف برای ما داشت. اجتماعیات که دغدغه‌اش بود. اسلامیات که تلاشی برای تبیین روزآمد باورهای جامعه‌اش بود و کویریات، که چاهی بود که در آن، اندوه و تنهایی‌اش را فریاد می‌کرد.

 کمتر کسی را دیده‌ام که واژه‌ی روشنفکر را زیبنده‌ی او نداند. اما او فاقد یکی از «عادت‌های رایج روشنفکران» بود. بسیاری از روشنفکران جامعه‌ی ما، همیشه کوشیده‌اند پیشرو باشند. پیشرو نه به معنای «داشتن ذهن باز و اندیشه نو»، که این صفت، خود در واژه‌ی روشنفکر مستتر است و اگر به این معنا نگاه کنیم، صفت پیشرو، توضیحی واضح در وصف روشنفکری است.

منظور من از «پیشرو» در اینجا این است که یک روشنفکر، خود جلوتر از کاروان یک ملت بایستد و به سرعت جلو رود و خود را راهبر چنین کاروانی بداند. پیشرو به معنای این که روشنفکر، از فاصله‌ی زیادی که با سطح فهم و دغدغه‌های مردم دارد، لذت ببرد و احساس غرور کند. زندگی خودش را بکند و حرف‌های خودش را بزند و دیگران را «موظف» بداند که «بیشتر بخوانند و بفهمند و بزرگتر شوند» تا «لایق درک اندیشه‌ها و دغدغه‌های او» شوند. درست مانند کاروانی که از یک مسیر کوهستانی صعب و دشوار، به سمت قله می‌رود و کوهنوردی که با غرور و تبختر، بدون لحظه‌ای نگاه به پشت خویش، شتابان گام به پیش می‌نهد و می گوید که وظیفه‌اش باز کردن راه است و پیمودن راه، وظیفه پیروان است. کوهنوردی که اوج لذت را زمانی تجربه می‌کند که از گروه خود، چنان فاصله گرفته باشد که نقطه‌ای محو در دوردست افق به نظر بیاید.

تاریخ روشنفکری این آب و خاک، چنین افرادی را کم ندیده است. کسانی که کتاب می‌نویسند و فیلم میسازند اما اکثر مردم از درک آنها ناتوانند. کسانی که در برج عاج تفکر می‌نشینند و از “فهمیده نشدن” احساس غرور می‌کنند و پیروزمندانه می‌گویند که وظیفه‌ی ما اندیشیدن است و دیگرانی باید بیایند تا حرف‌های ما را بفهمند و آن را به زبان عامه مردم ترجمه کنند. بحث‌هایی که در کافه‌ها، خوانده می‌شوند و در همانجا نیز در لابه‌لای بوی قهوه و دود سیگار گم می‌شوند و به فراموشی سپرده می‌شوند.

با مروری کوتاه به نوشته‌های شریعتی، می‌توان فهمید که او به خوبی از توانمندی «پیشرو بودن» برخوردار بوده است. خوب می توانسته برای خود در گوشه‌ای بنشیند و با واژه‌ها، جمله سازی و فلسفه‌بافی کند. اما شریعتی، ساده حرف زد و ساده نوشت. او در جلوی کاروان مردم راه نرفت. او سالهای پنجاه، در کلاس تاریخ تمدن، زمانی که دانشجویان با فریاد کلاس او را قطع می‌کردند و می‌گفتند که نباید فرصت نبرد مسلحانه را با مرور داستان های خاک خورده تاریخ تمدن، هدر داد، لبخندی می‌زد و به هزار زبان می‌گفت: اینکه بدانیم چه نمی خواهیم کافی نیست. باید ببینیم چه می‌خواهیم و چه چیزی بهتر از مرور مسیر تاریخ، خواسته‌ی تاریخی ما را مشخص خواهد کرد؟

شریعتی خوب می‌دانست و می‌فهمید که رشد یک جامعه، در گروه رشد میانگین اندیشه و نگرش در آن جامعه است و کمتر فضایی را می‌توان یافت که روشنفکران پیشرو و دور از مردم، توانسته باشند تغییری جدی را در فضای جامعه خود ایجاد کنند. فهرست روشنفکرانی که او می‌شناخت و نام می‌برد، عمدتاً کسانی بودند که با داستان و رمان و نمایشنامه و سخنرانی، عامه مردم را هدف قرار داده بودند. او خود نیز چنین بود.

شریعتی، در تمام سالهای تاریک و غبارآلود، قلمش را همچون توتمی مقدس، در دست داشت و نوشت. از آزادی گفت و عدالت. از برابری و برادری. او در پس کاروان مردم روان بود و می‌کوشید کسی از این کاروان جا نماند. تلخی روزگار اینکه، آنکس که زخمی و خسته، کاروان اندیشه بخش بزرگی از جوانان این خاک را به جلو می‌کشید، در میانه راه، به خاک افتاد. ما رد شدیم و جلوتر رفتیم. دوراهی‌های زیادی را دیدیم و انتخاب‌های زیادی را انجام دادیم. امروز در نقطه‌ای از کوه ایستاده‌ایم که نه قله است و نه کوهپایه. راه به گذشته بسته است و نگاهمان در جستجوی آینده. می پنداریم که راه‌ها را به تلاش خود آمده‌ایم و بیراهه‌ها را به هدایت او!

ما امروز چراغ به دستانی هستیم که ده‌ها پیچ بزرگ این مسیر را جلوتر آمده‌ایم و راه‌ها و چاه‌ها را بهتر دیده‌ایم. امروز، از نقطه‌ی بلندتر، بر محلی که او به خاک افتاد می‌نگریم و سخن گفتن و راه رفتنش را نقد می‌کنیم. نقطه‌ی آغاز مسیری که او طی کرد و سرانجام مسیری که او می رفت، بیشتر از گذشته معلوم است. راحت‌تر می‌توان به او خندید. راحت‌تر می‌توان او را نقد کرد. همچون کسی که دهانش را چهل سال بسته باشی و هنوز، سرسخت و بیرحمانه، آخرین جملاتی را که چهار دهه پیش گفته است نقد کنی.

امروز، برخورد ما با شریعتی،‌ بسیار آرام و بی‌صدا، درس بزرگی برای فرزندان ما خواهد بود. آنها از نگاه و نقدها و تمسخرهای ما، از پیام و پیامکهای ما، می‌آموزند که کدام راه مطمئن تر است. اینکه در برج عاج خود بنشینند و زندگی کنند، یا اینکه بکوشند همراه مردم و در کنار مردم، راه بهتری برای زندگی کردن بیایند یا بسازند. پیام رفتار امروز ما، اگر تغییری بزرگ و جدی نداشته باشد، برای فرزندانمان مشخص است: «به زندگی خود فکر کنید و برای خود زندگی کنید که ما حتی نسبت به جنازه خدمتگزارانی که در مسیر توسعه و رشد، زیر دست و پایمان له می‌شوند نیز، ترحم نخواهیم داشت».

شریعتی و شریعتی‌ها در مرگ و زندگی غریب خواهند بود. او در پایان نمایشنامه ابوذر، کلامی از پیامبر اسلام را در وصف ابوذر بیان می‌کند. کلامی که شاید بهتر از هر توصیف دیگری مناسب خود او نیز باشد: خداوند او را رحمت کند. تنها زندگی کرد. تنها مرد و تنها برانگیخته خواهد شد.