روزمرگی

روزهای من معمولاً شلوغ و متراکمه. شاید بیشتر از پونزده ساله که تعطیلی، به معنای این‌که یه روز کامل هیچ کاری نکنم و بدونم تعطیلم، توی زندگیم نبوده.

اما یک ماه اخیر، فشرده‌تر و پیش‌بینی‌ناپذیرتر از هر زمان دیگه‌ای بود؛ حتی فراتر از تصور خودم.

همیشه پیش اومده که خیلی از پیام‌ها رو فرصت نکنم بخونم، اما حداقل بعضی‌هاشون رو تصادفی می‌خوندم و جواب می‌دادم. اما الان پیام‌های روی گوشی‌ام اون‌قدر انباشته شده که جرئت باز کردن پیام‌رسان‌ها رو ندارم.

وقتی اول فروردین یک متن کوتاه نوشتم و پایینش گفتم که همین امروز کاملش می‌کنم، باور نمی‌کردم که یک ماه نتونم به روزنوشته سر بزنم. و از این عجیب‌تر که وقت‌های دیگه، حتی اگر فرصت نوشتن نباشه، معمولاً کامنت‌ها رو می‌خونم. اما الان تازه می‌خوام کامنت‌های این چندوقت رو بخونم.

البته در این مورد خاص، علت رو می‌دونم. من برای سر زدن به روزنوشته، شخصی‌ترین بخش‌های وقتم رو در نظر می‌گیرم. زمان‌هایی که واقعاً بتونم با حضور ذهن کامل (به قول این بچه‌مذهبی‌ها: با حضور قلب) حرف‌های این‌جا رو بخونم یا حرف‌های خودم رو بنویسم. و این نوع وقت، که یکی از خالص‌ترین و دوست‌داشتنی‌ترین وقت‌های زندگیمه، تقریباً توی این ماه وجود نداشته.

الان اوضاع هنوز عادی نشده. تراکم کارها حداقل در یک یا دو هفتهٔ پیش رو بسیار زیاده. اما حدس می‌زنم بتونم منظم‌تر به این‌جا سر بزنم و کم‌کم دوباره مطالب روزنوشته رو پیش ببرم.

یه عکس این‌جا بذارم که نشون بدم هنوز زنده‌ام. تا از فردا کمی منظم‌تر این‌جا بشینم و همه‌چیز رو پیش ببرم.

مدتی پیش دیدم حسین آقایی عزیز خاطره‌ای را از کلاس مذاکره من – که چند سال پیش برای دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد دانشگاه شریف برگزار کردم – در لینکدین نقل کرده است.

خود خاطره – حداقل برای من که حاشیه‌هایش را به خاطر دارم – جالب بود و گفتم آن را این‌جا نقل کنم. توضیحاتی هم لازم دارد که باید بعداً به متن اضافه کنم (لینک پست حسین در لینکدین). متن را بدون تغییر می‌آورم و چند عبارت تشکرآمیز را، برای این که به کلیت متن لطمه نخورد، حذف نمی‌کنم:

[su_note note_color=”#fefefe” text_color=”#222222″ radius=”2″]

۷ سال پیش از محمدرضا شعبانعلی درسی یاد گرفتم که الان میخوام ازش تشکر کنم.
اون درس اینه که “هر کس باید مسئله‌ی خودش رو حل کنه. اگر قراره من مسئله‌ی شما رو حل کنم و شما مسئله‌ی من رو خب هر کدوم جای هم بودیم. هرکسی باید اول به مشکل خودش فکر کنه و مسئله‌اش رو در قالب مشکل خودش بیان کنه”

حالا این ینی چی؟ در ادامه میگم براتون

سال ۹۵ یا ۹۶ تو مقطع ارشد درس مذاکره رو با محمدرضا داشتیم, آخرای ترم بود و موقع تحویل پروژه و مثل همیشه بحث این بود که ددلاین پروژه تمدید بشه یا از حجم پروژه کم بشه. توی گروه درس یکی از بچه‌ها حساب کتاب کرد که با توجه به تعداد افراد و تعداد کلمه‌ها استاد اندازه ۳۰ تا کتاب باید پروژه بخونه و فیدبک بده پس مثلا تعداد کلمه‌های پروژه باید کمتر شه تا استاد بتونه اینکارو انجام بده

جوابی که محمدرضا یه این استدلال داد درسی بود که ازش یاد گرفتم.
محمدرضا گفت وقتی مسئله رو در قالب «مشکل استاد» Reframe می‌کنید (استاد وقت نمیکنه این همه پروژه رو بخونه) استاد یه جوری مسئله رو حل می‌کنه که کل بازی از دست شما خارج میشه (پول میدم به یه سری افراد که پروژه های شما رو تصحیح کنن)
اما وقتی مسئله رو در قالب «مشکل دانشجو» Reframe می‌کنید (پروژه فراتر از توان ما دانشجوهاس) استاد راه حل می‌ده و اینطوری شما دارین مشکل خودتون رو حل می‌کنین نه مشکل استاد رو

راستش به نظرم این موضوع نه فقط در مذاکره بلکه در زندگی و کار هم صادقه و اگه ما مسائل رو در قالب مشکل خودمون مطرح کنیم خیلی از مشکلات راحت تر حل میشه
محمدرضا نمیدونم این متن رو میبینی یا نه ولی نخواستم فقط توی دلم ازت تشکر کنم
بقیه بچه‌های اون کلاس رو نمیدونم ولی من ازت یاد گرفتم که “همیشه مشکل رو در قالب مشکل خودم می‌گم”

[/su_note]

فعلاً چند نکته را صرفاً در حد اشاره می‌نویسم تا بعداً بحث‌های مربوط به آن‌ها را در چارچوب یکی از مباحث بینایی اجتماعی، سیستمهای پیچیده، مذاکره و یا مهارت حل مسئله در روزنوشته‌ها یا متمم بنویسم و منتشر کنم.

نکته ۱: همان‌طور که در متن به فضا و کانتکست بحث اشاره شده، پیام اصلی این بحث، توجه به «نحوهٔ تعریف مسئله» در ارتباطات و مذاکره است. ما در دوستی‌ها، پروژه‌های مشترک، روابط سازمانی، مذاکره‌ها و … گاهی گرفتار برخی از خطاهای زیر می‌شویم:

• وظیفهٔ من حل مسئله طرف مقابل است. وظیفهٔ او هم حل مسئله من است.
• من مطمئنم که مسئله (اولویت‌ها، ارزش‌ها، خواسته‌ها و ترجیحات) طرف مقابلم را می‌دانم.
• شاید نتوانم مسئله طرف مقابل را دقیق حدس بزنم. اما خطای حدس من آن‌قدر زیاد نیست که لازم باشد از خودش بپرسم.
• شاید طرف مقابل مسئله‌اش را بداند. اما قطعاً دانش و تجربه من آن‌قدر زیاد است که بهتر است علاوه بر مسئله خودم، مسئله او را هم خود من برایش حل کنم.
• مسئله‌اش را نمی‌دانم. پس علی‌الحساب با یک حدس، ولو حدس خیلی باز (wild guess) شروع می‌کنم ببینم چه می‌شود.
•  …

معمولاً کسانی که گرفتار این خطا می‌شوند،‌ مسئله‌ها را به شکلی حل می‌کنند که خودشان و طرف مقابل می‌بازند. یا لااقل مسئله به بهترین شکل و کمترین هزینه حل نمی‌شود (حتی شاید به بدترین شکل و با بیشترین هزینه حل شود). مطلبی هم که پیش از این با عنوان «حساب کردن روی برتری در هوش، هوشمندانه نیست» منتشر کردم، گاهی مصداقی از همین ماجراست.

نکتهٔ ۲: به همان اندازه که بحث بالا در کانتکست خودش معنا دارد، ممکن است در فضاهای دیگر گمراه‌کننده باشد. مثلاً همهٔ ما می‌دانیم که در بسیاری از مسائل سیستمی، اگر همه فقط به منافع خودشان نگاه کنند، ممکن است راه‌حل بهینه به دست نیاید. اساساً‌ بحث رگولاتوری در کشورهایی که دولت دارند (نه کشور ما که بدون دولت و با حکومت اداره می‌شود) در پاسخ به همین نیاز شکل گرفته است.

بنابراین نباید همیشه و همه‌جا به شکل مطلق به این گزاره (هر کس مسئله خودش را حل کند) تکیه کنیم.

نکته ۳: بخشی از موضوعاتی که در تفکر سیستمی مطرح می‌شوند، با این هدف هستند که دریچهٔ ذهن ما را به روی افق زمانی و افق موضوعی و افق تأثیر مسئله‌ها بازتر کنند. وقتی افق ذهنی‌مان بازتر شود، بسیاری از راه‌حل‌های خودخواهانه هم خیرخواهانه خواهند شد. دوستی که چندان با اقتصاد باز و سرمایه‌داری خوب نیست به من می‌گفت: این دولت‌های غربی هم فاسدند. آن‌ها در قالب مالیات از مردم می‌دزدند. فقط مواظبند مردم آن‌قدر پول داشته باشند که نسل اندر نسل، بتوانند مالیات بدهند و دولت بتواند آن‌ها را بدوشد. من هم پاسخ دادم:‌ خب. چه اشکال دارد؟ اصلاً کاش دولت‌ها ملت را گاو فرض کنند و جوری برنامه‌ریزی کنند که بتوانند چند قرن ملت‌هایشان را بدوشند. خطر وقتی است که گاو‌هایی به فکر دوشیدن در بلندمدت نباشند و آن‌قدر حریصانه یا اشتباه ملت را بدوشند که حتی برای خودشان هم از سینهٔ خشک جامعه، پولی برای مالیات در نیاید.

نکتهٔ ۴: این بحث و این نوع بحث‌ها در نظریه‌های اجتماعی (تحلیل سازمان، نظریه سیستمی، سیستم‌های پیچیده انسانی و …) معمولاً زیر عنوان «Problem Ownership» یا «مالکیت مسئله» تعریف می‌شوند. با پیگیری این اصطلاح می‌توانید مقاله‌ها و کتاب‌های فراوانی را پیدا کنید و بخوانید. حتی بسیاری از مشکلات سیاسی کشورها را هم می‌توان زیر همین عنوان جستجو و تحلیل کرد. سیاستمدارانی که در تشخیص مالکیت مسئله اشتباه کرده یا قلمرو مسائل خود را بزرگ‌تر از آن‌چه هست تلقی کنند، به اشتباه درگیر حل مسائل دیگران خواهند شد. اساساً مفهوم «کشور» و «منافع ملی» در دوران مدرن بر همین پایه شکل گرفته که هر کس به حل مسائل خودش بپردازد. ایدئولوژی‌ها معمولاً به سرعت در این دام می‌افتند. چون در این توهم هستند که برای همهٔ مسائل همه‌کس در همه‌جا پاسخ دارند. روزی که مانیفست کمونیسم منتشر شد، حتی پیش از آنکه نیمی از جهان در فلاکت فرو رود، می‌شد حدس زد که چه آیندهٔ سیاهی در انتظار است: «کارگران جهان، متحد شوید.» این جمله را یک بار دیگر بخوانید. در این جمله، مرز وجود ندارد.

نکتهٔ ۵: بزرگ‌ترین اختلاف‌نظر در میان مکاتب اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و … این است که در کدام موضوعات باید اجازه دهیم هر کس مسئله خودش را حل کند و در کدام موضوعات باید با «دخالت متمرکز» برای حل مسئله تلاش کنیم.

تفکر کاملاً چپ (که در ایران معمولاً با به کار بردن واژهٔ عدالت شناخته می‌شود) معتقد است که تقریباً در همه چیز باید دخالت متمرکز انجام شود.

تفکر کاملاً راست می‌گوید اگر در هر موضوع و مسئله‌ای هر کس به فکر حل‌ مسئلهٔ خودش باشد، همه‌چیز درست می‌شود (به تعبیر دقیق‌تر: سیستم به بهینهٔ پارتو می‌رسد).

البته در عمل ما کمتر کسی را پیدا می‌کنیم که چپ مطلق یا راست مطلق باشند. اما یکی از تفاوت‌های مهم در میان انسان‌ها، سیاست‌گذاران و تحلیل‌گران در این است که کجای این طیف قرار می‌گیرند.

نکتهٔ ۶: قاعدتاً پس از این همه سال، می‌دانید که من در بسیاری از حوزه‌ها در سمت راست قرار می‌گیرم؛ اما نه راست رادیکال. یعنی معتقدم که در اغلب موارد اگر اشخاص (افراد و سازمان‌ها و …) بهترین منفعت خود را پیگیری کنند (به شکل هوشمندانه و در افق گسترده) سیستم به نقطه بهینه می‌رسد. و رگولاتوری را – چنان که گفته‌ام – در حد شرّ ضروری (و نه بیشتر) قبول می‌کنم.

اول | مقدمه

مطلبی که می‌خواهم بگویم پیچیده نیست. تازه هم نیست. نکتهٔ ساده‌ای است که فکر می‌کنم بسیاری از ما آن را به نوعی تجربه کرده‌ایم. اما چون در روزهای اخیر جلسات متعددی در موضوعات مختلف با افرادی بسیار متنوع داشتم و تصادفاً چند بار مصداق آن را تجربه کردم، گفتم بهتر است مطلب کوتاهی درباره‌اش بنویسم.

در شکل حداقلی، می‌توانید این حرف را توصیه‌ای در مذاکره در نظر بگیرید. اما باور من این است که در ارتباطات روزمره، کار تیمی و حتی طراحی و انتخاب استراتژی کسب و کار هم مصداق دارد و می‌تواند به یکی از اصول و پایه‌های مدل ذهنی ما تبدیل شود.

دوم | چند مثال 

?جمله‌ای را در متن قرارداد یا توافق‌نامه می‌نویسیم که می‌دانیم درست و منصفانه نیست. اما معتقدیم که طرف مقابل وقتی این جمله را می‌خواند معنای دیگری برداشت کرده و با آن مخالفت نخواهد کرد. منتظریم که اگر روزی به نقطهٔ اختلاف رسیدیم همین جمله را به نفع خودمان تفسیر کنیم.

?قبل از جلسه با تک‌تک شرکت‌کنندگان جداگانه صحبت می‌کنیم و آن‌ها را به گونه‌ای آماده می‌کنیم که هر یک، نقش مورد نظر ما را در جلسه ایفا کنند. جلسه برگزار می‌شود و ظاهراً همه‌چیز عادی است. اما نتیجه، حاصل یک گفتگوی جمعی نیست. بلکه صحنهٔ پایانی یک تئاتر از پیش‌ آماده‌شده است.

?خاطره‌ای را که از کس دیگری شنیده‌ایم، به نام خود او نقل می‌کنیم. تا این‌جای کار همه‌چیز درست است. اما زیرکانه چند کلمه را تغییر می‌دهیم تا پیام ضمنی دیگری را که مد نظر خودمان است، در آن بگنجانیم یا تصویر مطلوب خودمان را از آن فرد بسازیم. امیدواریم بحثی پیش نیاید. اما اگر هم پیش آمد آماده‌ایم بگوییم حواسم نبود، بی‌دقتی کردم، عمدی در کار نبود.

?محصولی را – که می‌دانیم اصل نیست (يا با بررسی می‌توانیم بدانیم اصل نیست) – در پلتفرم‌مان به عنوان محصول اصل (يا بدون اشاره به اصل نبودن آن) می‌فروشیم و وقتی مشخص شد می‌گوییم که نمی‌دانستیم و برخورد می‌کنیم.

?خبری را که می‌دانیم درست نیست در شبکه‌های اجتماعی بازنشر می‌کنیم. صرفاً چون می‌دانیم مخاطب می‌آورد. یا مطمئنیم جنجال به پا می‌کند و کامنت‌های زیادی جذب خواهد کرد. از همان ابتدا هم – در عین این که می‌دانیم محتوای خبر درست نیست یا می‌توانیم تحقیق کنیم و بفهمیم – با توضیحی کوتاه می‌گوییم که از صحت این خبر اطمینان ندارم (یا این‌که: گفته می‌شود که…).

?در کنسرت لب‌خوانی می‌کنیم. به این امید که کسی متوجه نشود.

سوم | Outsmarting others

مثال‌هایی که آوردم، ظاهراً متنوع‌اند. اما ماهیت آن‌ها یکسان است: فرد یا افرادی روی برتری هوشی یا هوشمندی خود (در مقایسه با همکاران، مخاطب، اطرافیان، طرف مقابل مقابل در مذاکره و …) حساب باز کرده‌اند.

نمی‌دانم اصطلاح دقیق و مناسب برای توصیف این کار چیست. اما به نظرم در انگلیسی «outsmarting others» می‌تواند این مفهوم را برساند: «تکیه بر برتری هوشی» و چیدن استراتژی‌ها و تصمیم‌ها بر پایهٔ این فرض که «من از دیگران هوشمند‌ترم»

در فارسی هم شاید بتوان از «زیرکی» استفاده کرد. البته بار معنایی هر دو اصطلاح، بسته به فضای صحبت ممکن است مثبت یا منفی باشد. اما به گمانم می‌شود بار معنایی منفی پنهان در دل‌شان را درک کرد.

دیده‌ام که گاهی انسان‌ها از هوش و هوشمندی خود تعریف می‌کنند. اما کمتر به چشمم آماده که کسی از زیرکی خودش حرف بزند. ما زیرکی را معمولاً در توصیف دیگران به کار می‌بریم. انگار که می‌خواهیم از زرنگ بودن کسی حرف بزنیم، بی‌آنکه کارهایش را مصداق تیزهوشی و هوشمندی دانسته باشیم.

اگر هم این اصطلاحات را نمی‌پسندید، فکر می‌کنم «زرنگ‌بازی» که در گفتگوهای روزمره به کار می‌رود، برای توصیف این رفتار مناسب باشد.

چهارم | مقایسه اجتماعی

به نظر می‌رسد که ما انسان‌ها – مثل بسیاری از حیوانات دیگر – در بسیاری از تعاملات اجتماعی خودمان نگاه مقایسه‌ای داریم. همان مفهومی که به نام مقایسه اجتماعی شناخته می‌شود.

یعنی هنگام قرار گرفتن در یک جمع یا تعامل با یک فرد مدام جایی در ذهن‌مان درگیر چنین مقایسه‌هایی هستیم: او قدرتمندتر است یا من؟ قد او بلندتر است یا من؟ او ثروتمندتر است یا من؟ جایگاه اجتماعی او بالاتر است یا من؟ و …

شاید به تدریج یاد بگیریم که این مقایسه‌ها را کمتر کنیم (که البته به پختگی بسیار زیادی نیاز دارد) یا آن‌ها را از لایهٔ خودآگاه ذهن‌مان بیرون بریزیم، اما بعید است بتوانیم به شکل مطلق از آن‌ها رها شویم. حتی اگر چنین شود، به محض قرار گرفتن در مذاکره، ورود به یک رابطه، حضور در یک رقابت، تلاش برای متقاعد کردن طرف مقابل و موقعیت‌هایی از این دست، طبیعتاً این مکانیزم‌های مقایسه‌ای در ذهن ما فعال می‌شود.

هر چقدر هم مدعی فرهنگ و تمدن باشیم و بگوییم از این مقایسه‌ها فاصله گرفته‌ایم (می‌خواهم بهترین خودم باشم!) در نهایت وقتی با ماشین جلویی تصادف می‌کنیم و هر دو از ماشین پیاده می‌شویم، یکی از اولین پرسش‌هایی که در ذهن‌مان فعال می‌شود، مقایسهٔ قد و وزن خودمان با طرف مقابل است. اگر کمی تجربهٔ این نوع دعواها را داشته باشید، احتمالاً تأیید می‌کنید که حتی نوع کلماتی که چه در فحش و چه بخشش رد و بدل می‌شود، آگاهانه یا ناآگاهانه تابع این نوع مقایسه‌هاست.

به نظر می‌رسد در دنیای جدید، مقایسه به ویژگی‌های فیزیکی و نشانه‌های مادی و ظاهری مثل قد و وزن و زیبایی و ثروت و … محدود نیست و یکی دیگر از مقایسه‌هایی که در ذهن ما شکل می‌گیرد، میزان «هوشمندی، قدرت ذهنی، سیاست‌ورزی و قدرت تسلط بر ارتباط» است.

بسیاری از ما در تعامل با دیگران بر اساس برآورد از جایگاه نسبی خودمان دربارهٔ انتخاب کلمات، جمله‌ها، رفتارها، تکنیک‌ها و استراتژی‌ها تصمیم می‌گیریم.

پنجم | شرط بستن روی برتری خودمان در هوش و هوشمندی

حالا می‌توانم به همان نکته‌ای که در مثال‌های ابتدای بحث اشاره کردم برگردم. وقتی به سراغ روش‌های زیرکانه می‌رویم و به نظر خودمان زرنگی می‌کنیم، در واقع روی برتری خودمان در هوشمندی شرط بسته‌ایم. کلمات دیگری هم می‌توانید به جای هوشمندی قرار دهید: برتری در سیاست‌ورزی، برتری در هوش، برتری در شخصیت‌شناسی، برتری در توانایی‌های شناختی، برتری در هوش کلامی و … (همهٔ توانایی‌هایی که به نوعی زیرمجموعهٔ cognitive abilities قرار می‌گیرند یا به آن وابسته‌اند).

مشکل مهمی که در این‌جا وجود دارد این است که شرط بستن روی «برتری در ظرفیت‌های شناختی در گفتگو / رابطه / مذاکره» بر خلاف شرط بستن روی «قدرت و جثهٔ فیزیکی در دعوای خیابانی» یا شرط بستن روی «زیبایی و جذابیت نسبی در مقایسه با مهمانان دیگر یک مهمانی» قماری بسیار پرریسک است.

علت هم مشخص است. اما باز چند مورد آن را می‌نویسم:

• برتری‌های ذهنی / شناختی به چشم دیده نمی‌شوند. پس خطا در برآورد آن‌ها کاملاً محتمل است (این مورد واضح بود. اما به هر حال باید می‌نوشتم).
• برتری‌های ذهنی / شناختی صرفاً تابع قدرت پردازش مغز نیستند. بلکه تابع حافظه هم هستند. یعنی ممکن است من هوش پردازشی (کلامی / ریاضی و …)‌ قوی‌تر از شما داشته باشم، اما حافظه‌ام به خوبی شما نباشد و سابقهٔ گفتگوها و مکالمات را فراموش کنم یا نتوانم با سرعت کافی آن‌چه را لازم دارم به یاد بیاورم.
• برتری‌های ذهنی / شناختی علاوه بر قدرت پردازش ذهن و قدرت حافظه، تابع دسترسی به داده‌ها هم هستند. ما هیچ‌وقت نمی‌دانیم طرف مقابل به چه داده‌هایی دسترسی دارد، و نیز نمی‌دانیم که بعد از گفتگو و در روزها و هفته‌ها و ماه‌های بعد به چه داده‌هایی دسترسی پیدا خواهد کرد. بنابراین شرط بستن روی برتری ذهنی خودمان به معنای شرط بستن روی ده‌ها و صدها رویداد خارج از اختیارمان نیز هست.

ششم | شرط‌بندی روی حماقت نسبی خودمان مطمئن‌ترین شرط‌بندی است

با توضیحاتی که در پنج بند قبل دادم، به گمانم منطقی است که اگر می‌خواهیم در مذاکره، گفتگو و تعامل با دیگران روی چیزی حساب باز کنیم، روی احمق بودن نسبی خودمان باشد. یا اگر بخواهم دقیق‌تر بگویم: شرط‌بندی روی «ضعف‌های ذهنی / شناختی خودمان» معمولاً به باخت منتهی نمی‌شود. حتی اگر این فرض، فرض نادرستی باشد.

حرف‌هایی که گفتم به این معنا نیست که همیشه و همه‌جا مدام خودمان را احمق فرض کنیم. حتی بدشانس‌ترین انسان‌ها هم گاهی روی شانس خود شرط می‌بندد؛ اما در جایی که باختن برایش پرهزینه نیست. اما اگر جایی در تعامل با دیگران، رابطه/قرارداد/نتیجه برایمان مهم است یا به هر ترتیب هزینهٔ اشتباه بالاست، بهتر است مراقب این نوع شرط‌بندی‌ها باشیم.