دلنوشته

نوشته‌ها را از زوایای گوناگونی می‌توان طبقه‌بندی کرد. یکی از تقسیم‌بندی‌ها، در نگاه من، این است که نویسنده چقدر می‌تواند حضور احساسی در متن خود داشته باشد.

از این منظر، نوشتن خاطره و جستار از جمله فضاهایی است که دست نویسنده را برای حضور احساسی در متن باز می‌گذارد. در چنین قالب‌هایی ما به راحتی می‌توانیم حال و هوای خود و تجربه‌های احساسی‌مان را بیان کرده و آن‌ها را در قالب کلمات جاودانه کنیم.

در مقابل، برخی نوشته‌ها فضای کمتری برای حضور احساسی به نویسنده می‌دهند. مثلاً کسی که بودجهٔ یک سازمان را می‌نویسد، بعید است بتواند رد پای احساسی از خود در آن به جا بگذارد. حداکثر کاری که می‌تواند بکند این است که در گوشه‌ای از متن یا شاید در مقدمه و پاورقی، به جای این‌که در توصیف تصمیم تصمیم‌گیران از صفت «غیرکارشناسی» استفاده کند، صفت «ناپخته» یا «کوته‌نظرانه» را به کار بگیرد تا اندکی از آزردگی نویسنده و حس تلخی که در لحظهٔ نگارش تجربه کرده منعکس می‌شود.

در نقطهٔ انتهای این طیف، می‌توان واژه‌نامه‌ها را قرار داد. در واژه‌نامه – اگر از مقدمه بگذریم – حضور احساسی نویسنده و گردآورنده تقریباً به صفر می‌رسد. او صرفاً باید واژه‌ها را انتخاب کند و دربارهٔ معنا و کاربرد آن‌ها بنویسد.

این نوع تقسیم‌بندی همیشه در ذهن من زنده است و وقتی نوشته‌ها را می‌خوانم، در جستجوی رد پای احساسی نویسندگان می‌گردم.

این ردپاها برایم جذابند. درست مثل نفرین یا تحسینی که دانش‌آموز در آخرین روز کلاس دربارهٔ معلمش روی میز کنده‌کاری کرده، و یا آن‌چه یک سرباز روی دیوار پادگان به یادگار نوشته، و یا جای  انگشت سفال‌گر که روی سفال باقی مانده، و یا گوشهٔ تا شدهٔ برگهٔ یک کتاب، در کتابخانهٔ یک نویسنده، و یا درب شکستهٔ ساختمان انجمن‌های علمی کشور که سال‌ها پیش با ضربهٔ مشت من هنگام تدریس شکست و برای اجتناب از هزینهٔ ترمیم، روی آن کاغذی چسباندند با این مضمون که «درب را آهسته ببندید.»

همهٔ این‌ نشانه‌ها جایی هستند که نباید باشند یا لااقل انتظار نداریم باشند. اما باعث می‌شوند ردپای نقطه‌ای از زمان در یک مکان جاودانه شود.

مدتی پیش دیکشنری انگلیسی ساموئل جانسون را می‌دیدم (A Dictionary of English Language). یکی از نخستین دیکشنری‌هایی که در زبان انگلیسی نوشته شده و در تفاوت انگلیسی بریتیش و امریکن از او نام برده‌ایم.

جانسون برای مثال زدن از کاربرد واژه‌ها، معمولاً به سراغ متن‌ها و سخنرانی‌های موجود در زبان انگلیسی می‌رود. مثلاً وقتی می‌خواهد برای واژهٔ Accent مثال بزند، بخشی از کتاب جان لاک را می‌آورد و حتی برای واژهٔ ساده‌ای مثل Shade نمونه‌ای از اشعار میلتون را انتخاب می‌کند.

به لغت Dull رسیدم. این واژه معانی متعددی دارد که یکی از آن‌ها خسته‌کننده و کسالت‌بار است. جانسون در این‌جا جملهٔ عجیبی را به عنوان مثال آورده است:

To make dictionaries is dull work

تدوین دیکشنری‌ها کاری خسته‌کننده و کسالت‌بار است

برای این جمله هیچ مرجعی ذکر نشده. جمله مشخصاً متعلق به خود ساموئل جانسون است. می‌توان حدس زد که نگارش دیکشنری برای او چقدر دشوار و خسته‌کننده‌ بوده که برای نخستین مثال از واژهٔ کسالت‌بار، کار خود را به خاطر آورده است.

برای من واژهٔ Dull در دیکشنری جانسون، با تمام واژه‌های دیگر فرق دارد. این واژه، نامه‌ای است با امضای جانسون برای خواننده‌ای که دنبال ردپایی از او می‌گردد. کاغذی که در بطری قرار داده و در اقیانوس واژه‌ها انداخته. شاید روزی دیده شود.

و پیامی برای من که بر خلاف همهٔ حرف‌های شیرین و مخاطب‌پسند رایج، آن‌ها که کار‌های بزرگی کرده‌اند، لزوماً تمام لحظات انجام آن کار را عاشقانه دوست نداشته‌اند. آن‌ها گاهی خسته شده‌اند. احتمالاً گاهی بر خود لعنت فرستاده‌اند. شاید بارها تصمیم گرفته‌اند آن کار را رها کنند. اما در نهایت شاید با شوق رسیدن به هدفی بزرگ‌تر و شاید هم صرفاً به قصد ناتمام نگذاشتن آن‌چه آغاز کرده‌اند، تا آخرین گام رفته‌اند.

در بخشی از کتاب راز مانا مصاحبه‌کننده از شجریان درباره‌ی «تجربه‌ی لحظات اوج» می‌پرسد. لحظاتی که «اوج پرواز احساسی» به وجود آمده و تجربه‌ای رخ داده که بتوان گفت: «دیگر از این بالاتر وجود ندارد.»

شجریان در پاسخ می‌گوید که چنین نقطه‌ای را تجربه نکرده است. او توضیح می‌دهد که تجربه‌های خوبی داشته، اما همیشه حس کرده که می‌تواند چیزی بالاتر از این‌ها هم وجود داشته باشد.

او می‌گوید که گاهی اوقات فضایی ایجاد شده که به نظر رسیده بسیار به چنین تجربه‌ای نزدیک است. اما معمولاً اتفاقی افتاده و همه چیز را به هم زده است.

به عنوان مثال، به یک کنسرت اشاره می‌کند که فضای شگفت‌انگیزی داشته و جای سوزن انداختن نبوده. در حدی که پشت صحنه هم عده‌ای نشسته بودند. به تعبیر او «یک معنویتی در سالن بود که نگو!»

شجریان رابطه‌ی آن شب خود را با مخاطب، وصف‌ناپذیر می‌داند و می‌گوید که خودش حس کرده که الان پرواز می‌کند.

درآمد اول را شروع می‌کند و نوبت ساز که می‌شود، گریه‌ی بچه‌ی شش‌ماهه‌ای به هوا می‌رود.

خودش می‌گوید: «ما داشتیم پرواز می‌کردیم و آن بچه ما را زمین زد.»

شاید داستان بی‌اهمیتی به نظر بیاید. اما داشتم با خودم فکر می‌کردم که شجریان می‌رود و حسرت لحظه‌ی اوج، به همین سادگی با نوای گریه‌ی یک بچه‌ی شش ماهه بر دلش می‌ماند.

قطعاً این تنها یک نمونه از تجربه‌های تلخ او بوده است و آن را به عنوان مثال گفته است. اما می‌توان حدس زد که چه بسیار لحظه‌های اوج و تجربه‌‌های ناب که در زندگی انسان‌ها می‌توانسته باشد و به همین سادگی شکسته و به فنا رفته است.

ما شجریان نیستیم. جایگاه او را هم نداریم. شاید کیفیت تجربه‌هایمان هم چندان ویژه و والا نباشد (شاید هم باشد).

اما می‌توان همین داستان را ساده‌تر کرد و سطح آن را پایین‌تر آورد و به تجربه‌های زندگی روزمره رساند.

گاهی پیش می‌آید که یک دوست، شریک عاطفی، یک همکار، یک نویسنده‌، یک هنرمند، لحظه‌ی نابی را در گوشه‌ای از زندگی‌اش تجربه می‌کند. لحظه‌ای که می‌تواند در حد عکس کوچکی باشد که در اینستاگرام منتشر می‌کند، یا ترانه‌ای که زمزمه می‌کند، یا واژه‌هایی که به هم می‌بافد و آن را شعر می‌داند، به دستاوردش – هر چقدر هم کوچک – می‌بالد یا هر کار ساده و کوچک دیگری انجام می‌دهد که می‌تواند لحظه‌‌ای خاص و تجربه‌ای ناب برای او بسازد.

و ما در چنین لحظاتی، با یک حرف، با یک کنایه، یا یک «زار زدن بی‌موقع»، با یک چیزی شبیه «پیشنهاد» یا «بازخورد»، او را زمین می‌زنیم و نمی‌گذاریم پرواز کوتاهش به سرانجام برسد.

بعد از خواندن حرف‌های شجریان، و تداعی شدن این لحظه‌های کوچک و نابِ زندگیِ ما انسان‌های عادی، به خودم گفتم کاش بیشتر مراقب باشم و با حرکات نابه‌جا در زمان نابه‌جا،‌ کسی را از آسمان به زمین نکشم و فرصت چنین تجربه‌هایی را از کسی نگیرم.

اگر چه وقتی فکر می‌کنم، به نظرم می‌رسد که گاهی، ناخواسته و ناهوشیارانه، چنین کاری کرده‌ام.

نمی‌دانم وقتی غذایی که پیک موتوری رستوران برایتان می‌آورد سرد است، چه می‌کنید.
نمی‌دانم وقتی سوار تاکسی می‌شوید و می‌بینید کولر را روشن نکرده، چه می‌کنید.
نمی‌دانم وقتی کتابی را می‌خرید و می‌بینید که جلد آن تا شده یا صفحه‌ای از آن کثیف است چه می‌کنید.
نمی‌دانم وقتی از سوپر مارکت خرید می‌کنید و متوجه می‌شوید که یکی از اقلام، اشتباه ارسال شده چه می‌کنید.
نمی‌دانم وقتی در کافی‌شاپ، کمی از چای در نعلبکی ریخته یا نانی که می‌آورند کمی مانده است، چه می‌کنید.

من معمولاً چیزی نمی‌گویم، مگر این‌که مجبور شوم (مثلاً کفشی بخرم و کفش دیگری تحویلم شود که در آن‌جا هم تا حد امکان، ایراد را گردن می‌گیرم و مثلاً می‌گویم ظاهراً من در توضیح مشخصات کفش اشتباه کرده‌ام یا خوب بیان نکردم).

قدیم‌ها چنین اخلاقی نداشتم. اما چند سال پیش، دوستی من را با مفهوم «مهمان دنیا» آشنا کرد.

او گفت: بعضی در دنیا، مثل صاحب‌خانه‌اند و برخی مثل مهمان. وقتی به عنوان مهمان جایی می‌رویم، توقعات کمتری داریم. به طعم غذا، به کهنه بودن میوه، به رنگ در و دیوار، اعتراض نمی‌کنیم. انگار «پیچِ پذیرش»‌مان را چرخانده‌اند و روی سطحِ دیگری تنظیم کرده‌اند. در دنیا می‌توان دو جور زیست. مثل صاحبان دنیا و مثل مهمان‌های دنیا.

یادم هست به او گفتم: اگر هیچ‌کس اعتراض نکند، هیچ‌چیز بهتر نمی‌شود. همه چیز بد می‌ماند. این نسخه‌ی تو، نسخه‌ی سقوط و قهقراست. اما او پاسخ داد: همیشه کسی هست که اعتراض کند. دنیا، صاحبان فراوان دارد. چیزی که کم است، مهمان است. نگاه طلبکارانه – حتی وقتی حق با توست – بر روی روش و منش تو تأثیر می‌گذارد و از تو انسانی دیگر می‌سازد و تو را از جمع «اقلیت مهمان» به «اکثریت صاحب‌خانه» می‌راند.

دوستم دیگر بین ما نیست. او از مهمانی دنیا رفته است. اما حرفش هنوز گوشه‌ی ذهنم مانده. دنیا، بازی بزرگی است که من، در چند صحنه از آن، مهمان هستم. همین و نه بیشتر.

پی‌نوشت: این روزها که اینجا و آنجا برخوردهای طلبکارانه را می‌بینم، با خودم می‌گویم شاید محروم شدن ما از بسیاری از حقوق طبیعی‌مان در عرصه‌های عمومی، ما را به سمت طلبکاری افراطی در قلمرو‌های خصوصی سوق داده باشد. شاید هم، چنین نباشد. نمی‌دانم.