حالا که باز هم، مدتی بین نوشتن در اینجا فاصله افتاده، به نیت بهروز شدن روزنوشتهها، تصمیم گرفتم چند خطی دربارهی کتاب حالات و مقامات م. امید بنویسم.
اگر شما هم مثل من، از علاقهمندان مهدی اخوان ثالث و از ارادتمندان محمدرضا شفیعی کدکنی باشید، احتمالاً کتاب حالات و مقامات م. امید را دوست خواهید داشت.
این کتاب، مجموعهای از مقالات کدکنی است که در طی نیم قرن، به شکل پراکنده دربارهی اخوان ثالث نوشته است.
شروع کتاب، با نامهای است که کدکنی پس از درگذشت اخوان برای سایه نوشته است. ظاهراً سایه در آلمان بوده و پیام فرستاده که میخواهیم مراسمی برای اخوان برگزار کنیم و به شفیعی کدکنی بگویید مقداری اطلاعات در باب زندگی اخوان برای ما بفرستد.
این بخش بیشتر حالت بیوگرافی دارد و به روایت رویدادهای زندگی اخوان پرداخته است. از شفیعی کدکنی که طلبهی جوانی بوده و پای حرف علی شریعتی (که هفت سالی از او بزرگتر بوده) شعرهای اخوان را میشنود، تا همخانگی کدکنی و اخوان در سالهای ۱۳۴۵ و انقلاب و سالهای پس از آن.
نیمهی دوم کتاب، مقالهها و تحلیلهای کدکنی از شعر اخوان هستند که یکجا گرد آمدهاند. اخوانی که کدکنی او را از معماران بزرگ زبان فارسی در عصر ما مینامد.
یکی از ویژگیهای این مقالات، آن است که شفیعی کدکنی آنها را ویرایش نکرده و به همان سبک و سیاق روز نخست، در اینجا نقل شدهاند.
خود کدکنی در مقدمه چنین میگوید:
تاریخ مقالهها که در آغاز آنها زیر هر صفحه ثبت شده است، یادآور دورهای است که نویسنده در آن میزیسته: از جوانی، طلبه و ۲۳ ساله، در خراسانِ حدود نیمقرن پیش از این، تا معلمی با تجربه و جهاندیده در سنین بالای عمر.
اصطلاحاتی مانند «شعر سپید» در مورد شعرهای احمد شاملو که در آن سالها به کار رفته است امروز مورد قبول من نیست ولی نخواستم که آن را اصلاح کنم و تغییر دهم. طعن و طنزهای بیجایی که حدود نیمقرن پیش از این به نادر نادرپور و شعرهای او داشتهام یادگار همان جوانیها و خامیهاست. امروز او را یکی از ده شاعرِ نوپردازِ نیمهی دوم قرن بیستم میشمارم، شاعری «بسیار فصیح» اما «نهچندان بلیغ».
… لحن مخالفگونهای که نسبت به تغییر سبک شعریِ فروغ در سالهای اواخر عمرش داشتهام، آن نیز از همان لوازم جوانی و خامی بوده است، هم از آن گونه که اغراقِ بیش از حدم در باب جایگاه توللی.
زیبایی کتاب به این است که آمیخته با خاطرات است و از این جهت، خشکی یک کتاب تحلیلی را ندارد و خواندنش، برای خوانندگان عمومیتر نیز، شیرین است.
مثلاً توضیح میدهد:
گاهی ساعت یک و نیم یا دو بعد از نصفِ شب با تلفن مرا از خواب بیدار میکرد که شعری گفتهام و فلان مصراع آن را دو جور گفتهام. تو ببین کدام صورت را بیشتر میپسندی؟
… وقتی تلفن میزد، غالباً چنین میپنداشت یا عمداً فضا را چنین مینمود که شما با تمام «خواطر» و «ذهنیاتِ» آن لحظهی او، و اینکه دربارهی چه میاندیشیده، اشراف کامل دارید. مثل دو تن که ساعتها دربارهی موضوعی با هم صحبت کرده باشند.
… یک شب در همان ساعات حدود ۱ – ۲ بعد از نیمهشب تلفن زنگ زد: «همین پیرزنه رو میگم.» «کدام پیرزنه؟» «همین که [فلان نوع شعر] میگوید.»
گفتم: «خوب چی شده؟» گفت: «هیچی. او هم کمرش درد میکند! میگوید: دیسک کمر دارم.»
بخشی از کتاب، با عنوان ابری درون آینه گریان به مرور تاریخی شعر اخوان میپردازد که حال و هوای خود را دارد و در آن سرودههای اخوان با روایتهای کدکنی به خوبی آمیخته شدهاند.
مقالات دیگری هم از جمله اجمالی دربارهی اسلوب شاعری م. امید و جایگاه اخوان ثالث در ادبیات عصر ما هستند، که خواندنی و آموزندهاند.
شاید چند سطرِ ابتدای مقالهی اسلوب شاعری اخوان برای پایان این معرفی کوتاه، مناسب باشد:
در این عرصهی پهناور که از هر سوی کوششی و کششی به جانبی، دانسته یا ندانسته، هست و هر کسی با اندک آگاهی یا با هیچ آگاهی از رمزهای زبان، با افزودن حرف اضافهای بر صفتی، دعوی آوردن شیوهای خاص دارد و میگوید: «مرا شیوهی خاص و تازهست و داشت / همان شیوهی باستانْ عنصری»، در این جوّ هنری آشفته، از دعویهای کودکانه که بگذریم، پس از نیما، م. امّید را با اسلوبترین شاعر زبان فارسی خواهیم یافت؛ زیرا تنها اوست که با پذیرفتن اصولی در زمینهی موسیقی شعر و قالب آن و عناصر پیوند معنوی در شعر (که آنها که خود به وجود آورده و چه آنها که از میراث گذشتگان بوده و او دیگر بار در شعر امروز احیا کرده) اسلوبی به وجود آورده است که از همهی اسلوبهای رایج شعر امروز بهنیروتر و پرتأثیرتر است.
راز هنر جاودانه از یک سوی در همین «پذیرفتن» است و از سوی دیگر در «اسیر نشدن»
پی نوشت یک: تأکید بر جملهی آخر به سلیقهی من است و در متن اصلی نیست.
پی نوشت دو: زحمت نشر این کتاب را انتشارات سخن بر عهده داشته است (لینک فروش کتاب در آدینه بوک)