پیش‌نوشت: در پاسخ به امیرمحمد قربانی، بحثی را با عنوان مراحل انتخاب رشته تخصصی در روزنوشته‌ها شروع کردم و در ادامه‌ی آن، به سه الگو برای انتخاب رشته تخصصی رسیدیم. یکی از الگوهایی که در آن‌جا مطرح شد، کار در میان دو رشته بود که من برای این‌که بهتر در یادمون بمونه، اسم الگوی V رو براش انتخاب کردم.

زیر آن مطلب، حمید (پروفایل متمم | سایت خودش) بحثی رو مطرح کرد و گفت که چند مثال دیگه از استراتژی V مطرح بشه و به این موضوع هم پرداخته بشه که رشته‌های مختلف، بر چه اساس و با چه معیاری با هم به تعبیر حمید «میکس» می‌شن. خود حمید در اونجا بحث «منابع در دسترس» رو مطرح کرده بود و بهرام رفیعی هم به «بازار موجود» اشاره کرده بود.

بحثی که من در این‌جا بهش می‌پردازم بیشتر از این جنسه که قبل از منابع و بازار، باید پتانسیل بالقوه‌ی خود رشته‌ها رو ببینیم و این‌که اصلاً ترکیب‌شدن یا در کنار هم قرار گرفتن اون‌ها چه معنایی می‌ده و آیا اساساً امکان‌پذیر هست؟

ضمناً لازمه تأکید کنم که من نه با «عرف رایج» و نه «تعریف رایج» یک آدم دانشگاهی محسوب نمی‌شم و صاحب‌‌صلاحیت‌ترین افراد برای اظهارنظر در چنین زمینه‌ای، افراد دانشگاهی هستند. اگر حمید نگفته بود که اصرار بر «علمی بودن» پاسخ نداره، احتمالاً از جواب دادن به بحثی که حمید مطرح کرد، خودداری می‌کردم.

چه فعالیت‌ها و مطالعاتی، بین رشته ای نیستند؟

واقعیت اینه که تعریف خیلی مشخص و شفافی از اصطلاح بین رشته ای وجود نداره که دانشگاهیان بر سر اون توافق داشته باشن. اما اگر قصد داشته باشید چنین تعریفی رو بخونید، شاید مقاله خانم استمبر با عنوان Advancing Social Sciences Through The Interdisciplinary Enterprise سرنخ‌های خوبی به دست بده. دو صفحه‌ی مقاله که مد نظر منه رو می‌توانید در قالب یک فایل PDF از اینجا دانلود کنید.

اما من فعلاً می‌خوام از فضای خشک علمی کمی فاصله بگیرم و به زبانی خودمونی‌تر چند نکته در این زمینه مطرح کنم.

مهم‌ترین نکته اینه که ما Interdisciplinary (بین رشته‌ای) رو از Transdisciplinary (فرا رشته‌ای) و چندرشته‌ای (Multi-disciplinary) تفکیک کنیم.

منظور از فرارشته‌ای علومی هستند که صرفاً از ترکیب چند رشته‌ی جدید شکل نگرفتن و در مرز مشترک دو یا چند علم قرار ندارن. بلکه خودشون یک علم بزرگ‌تری هستند که مدعی‌اند در درون خودشون، علوم دیگه رو دارند یا به صورت بالقوه می‌تونن شامل بشن. ادعای مکانیک در قرن ۱۷ و ۱۸ این بود که فرارشته‌ایه و امروز ادعای پیچیدگی اینه که فرارشته‌ای هست.

کار چند رشته‌ای هم اینه که یه نفر چند رشته‌ی مختلف رو یاد بگیره و یک مسئله رو چند بار از زوایای مختلف بررسی کنه.

مثلاً فرض کنید یک مطلبی بنویسیم و حافظ رو یک بار از منظر ادبی، یک مرتبه از منظر عرفانی و یک مرتبه از منظر فلسفی بررسی کنیم. این‌جا یک کار چندرشته‌ای انجام شده.

یا این‌که یک Case Study مطرح کنیم درباره‌ی این‌که چرا مثلاً فلان شرکت بزرگ بین‌المللی ورشکست شد. بعد یک بار از زاویه‌ی مالی، یک بار از نگاه مدل کسب و کار، یک مرتبه دیگر از زاویه‌ی استراتژی و یک بار هم از دریچه‌ی بازاریابی به این مسئله نگاه کنیم.

برداشت من اینه که وقتی می‌گن کار میان‌رشته‌ای بازار خوبی داره یا این‌که درآمد کار میان‌رشته‌ای بالاست یا این‌که آینده از آن فعالیت‌های میان‌رشته‌ایه، منظور نه اون مدل فرارشته‌ایه و نه اون مدل چندرشته‌ای (که من اسمش رو الگوی M گذاشته بودم)؛ بلکه منظور شکل سومی هست که اسمش رو می‌ذارن بین‌رشته‌ای.

منظور از کسب و کار یا فعالیت یا مطالعه بین رشته ای چیست؟

اول از همه این رو بگم که بعضی از رشته‌ها، ذاتاً بین‌رشته‌ای هستن. یعنی حتماً نباید منتظر باشیم یه اصطلاحی به یه اصطلاح دیگه بچسبه و یه فعالیت میان رشته‌ای شکل بگیره.

مثلاً باستان‌شناسی رو می‌شه ذاتاً یک کار میان‌رشته‌ای در نظر گرفت که زیست‌شناسی، زمین‌شناسی، تاریخ، اکولوژی، انسان‌شناسی و اسطوره شناسی و رشته‌های دیگه‌ای رو با هم ترکیب کرده.

کسی که عاشق کار میان‌رشته‌ای نباشه، حتی اگر به شکل آکادمیک دنبال باستان‌شناسی بره، به فرد خاصی تبدیل نمیشه (همین افراد هستن که نهایتاً یه تصویری از بعضی رشته‌ها می‌سازن که ما فکر می‌کنیم رشته‌ی انسان‌های ضعیف‌تر و ناموفق‌تره. درحالی که ظرفیت‌های اون‌ها بسیار بزرگه).

مطالعات شهری یک تخصص میان‌رشته‌ای دیگه است که اسمش ظاهراً نشون نمیده. اما ماهیت میان‌رشته‌ای داره.

پس یادمون باشه که حتماً نباید اسم‌های رشته‌ها دوتکه باشن تا بگیم با یک فعالیت میان‌رشته‌ای طرف هستیم (مثلِ «حقوقِ فناوری اطلاعات» یا «داده‌کاوی پزشکی» یا «مهندسی پزشکی»).

شاید سرزدن به سایت دانشگاه استنفورد یا دانشگاه MIT (بخش اعلام برنامه‌های آموزشی میان رشته‌ای) یه تصویر خوب از تخصص‌های میان‌رشته‌ای ایجاد کنه.

اما از این توضیح که بگذریم، غالب کسانی که به سراغ فعالیت‌های میان‌رشته‌ای می‌رن، از یک رشته، به عنوان بازو و ابزار رشته‌ی دیگه استفاده می‌کنن.

مثلاً در ترکیب پزشکی با بیگ دیتا، می‌بینیم که دانش و تخصص پزشکی تونسته ابزار بیگ‌دیتا رو به خدمت بگیره (مشابه همین توضیح درباره‌ی Biomedical Informatics هم مصداق داره. این‌جا انفورماتیک، به ابزار تبدیل شده).

یا در ترکیب استراتژی بازاریابی، این دانش بازاریابیه که تونسته استراتژی رو به عنوان یک ابزار به‌کار بگیره.

یا در نورومارکتینگ (منظورم بازی‌های بازاری که به این اسم انجام میشه نیست) نورولوژی به یک ابزار تبدیل شده و در خدمت مارکتینگ قرار گرفته.

جالبه که مثلاً‌ در ترکیب دانش دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی دیجیتال با دانش جامعه‌شناسی دو تا علم مختلف به وجود اومده:

• Digital Sociology: دانش دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی دیجیتال به عنوان ابزار در خدمت جامعه‌شناسی
• Online Communities Study: دانش جامعه‌شناسی به عنوان ابزار در خدمت دانش شبکه‌های اجتماعی دیجیتال

یعنی اگر در ترکیب دو دانش، «بارِ ابزار بودن» رو از روی شونه‌ی یکی برداری و روی شونه‌ی دیگری بذاری، معمولاً به یک حوزه‌ی علمی کاملاً متفاوت می‌رسی.

به همین علت هست که Computational Biology هیچ‌ ربطی به Biological Computation‌ نداره.

و باز بر همین اساس، من پیشنهادم اینه که نگیم «کار میان رشته‌ای یعنی ترکیب کردن دو رشته». چون در این حالت یادمون می‌ره که یکی از دو رشته معمولاً پایه‌ی دیگری محسوب میشه (همیشه نه؛ اما بیشتر اوقات).

تأکید و پیشنهاد

چیزی که باید به خاطر داشته باشیم اینه که دو مفهوم فرارشته‌ای و میان‌رشته‌ای رو با هم قاطی نکنیم.

من گاهی می‌بینم مثلاً یکی میگه من متخصص بازاریابی محتوا هستم. باید یادمون باشه که اگر کسی متخصص بازاریابی محتواست یا باید در بازاریابی یا در محتوا، جزو مثلاً ۱۰ نفر اول ایران باشه. بعد بگه من بازاریابی به ابزار محتوا مجهز کردم یا بازاریابی رو به عنوان یک ابزار در خدمت صنعت محتوا درآوردم.

نمیشه من توی هیچ کدوم از این دو رشته، «کسی» نباشم، اما ناگهان و به قول معروف Out of the Blue از راه برسم و متخصص بازاریابی محتوا بشم.

نمی‌شه من توی «حوزه‌ی دیجیتال» یا «حوزه‌ی مارکتینگ» آدم قوی و مسلط و باسوادی نباشم و مستقیم، بخوام به متخصص دیجیتال مارکتینگ تبدیل بشم.

نمیشه من در «روش‌های عددی» یا در «بیولوژی» صاحب‌نظر نباشم و ناگهان بازی رو از مرحله‌ی Computational Biology شروع کنم.

اما پیشنهادم اینه که وقتی می‌خواهیم کار میان رشته‌ای انجام بدیم (نه الزاماً به معنای آکادمیک، بلکه به عنوان زمینه‌ای که ما رو از دیگران متمایز کنه و مسیر شغلی‌مون بر اساسش ساخته بشه و ازش کسب درآمد کنیم)، همیشه فکر کنیم که کدوم دانش یا مهارت می‌تونه به عنوان ابزار در خدمت یک دانش یا مهارت دیگه قرار بگیره و من در این زوج، آیا حداقل در یکی از اون‌ها، صاحب‌نظر یا متخصص هستم؟

اگر هستم، مسیر کوتاه‌تری پیش روی من قرار داره.

به عنوان مثال، من اگر چند سال بعد از فارغ‌التحصیلی MBA احساس می‌کردم در زمینه‌ی استراتژی یک تخصص قابل‌اتکا دارم، می‌رفتم می‌دیدم کدوم رشته‌ رو میشه پیدا کرد که هنوز به اندازه‌ی کافی تشخیص ندادن استراتژی می‌تونه تا چه حد نقش یک ابزار قدرتمند رو براشون ایفا کنه.

فرض کن جوابم رشته‌ی مدیریت کلینیک بود. اون‌وقت عمرم رو روی این میذاشتم که دانش مدیریت کلینیک رو به ابزار استراتژی مجهز کنم و از این طریق، زندگیم رو بگذرونم.

نتیجه‌گیری

کسی که می‌خواد مسیر شغلی و کسب درآمد خودش رو روی فعالیت میان‌رشته‌ای متمرکز کنه، اولین سوالی که باید بپرسه اینه که: من الان تخصصم چیه؟

در گام دوم باید رشته‌های دیگه‌ای که مورد علاقه‌اش هست رو فهرست کنه و بپرسه: آیا این‌ها هیچ‌کدوم می‌تونن به عنوان ابزار در خدمت رشته‌ی من قرار بگیرن؟

در گام سوم هم بپرسه: آیا رشته‌ی من می‌تونه در نقش ابزار، در خدمت یکی از این رشته‌ها باشه؟

این سوال‌ها می‌تونه تا حدی به ما ایده بده که به چه سمتی حرکت کنیم.

اصلاً هم نباید از دور بودن ظاهری رشته‌ها بترسیم. فرض کن یه نفر روش‌های ریاضی تحلیل محتوا (Content Analysis) رو بلده. از طرفی عاشق ادبیات (Literature) هم هست. نباید  بگه این‌ها به هم ربط ندارن. اگر بیشتر وقت بذاره و بررسی کنه می‌بینه که اتفاقاً چقدر جای ترکیب این دو رشته و شکل‌گیری تحلیل محتوای متون ادبی خالیه.

تا جایی که یادم میاد، شفیعی کدکنی چند بار این نقد رو به نیما مطرح کرده که بعضی از اید‌ه‌هاش رو از شاگردش (دکتر خانلری) کپی کرده. خود کدکنی به خاطر این ادعا، چند بار مورد نقد جدی قرار گرفته. در نهایت دفاع کدکنی این بود که من برداشتم رو برای ثبت در تاریخ می‌گم. بعداً یه روز یه عده با کامپیوتر و مجهز به ابزارهای تحلیل محتوا میان و حرف من رو اعتبارسنجی می‌کنن.

فکر کن اولین کسی که توی این حوزه بتونه کار بزرگ بکنه، مستقیم پرت میشه میان جمع محققان بزرگ ادب فارسی و با گزارش‌ها و تحقیقاتش می‌تونه جایگاه ویژه‌ای پیدا کنه.

پی‌نوشت: امیدوارم پراکنده‌گویی و منسجم نبودن این مطلب رو ببخشید. به هر حال از ابتدا قرار نبوده «گفتگو با دوستان» مطالبی ساختاریافته و منسجم باشه.

پیش‌نوشت: این نوشته، ادامه‌ی مطلبی است که با عنوان مراحل انتخاب رشته تخصصی نوشته بودم. آن‌چه دفعه‌ی پیش گفتم را می‌شود در این جمله خلاصه کرد که: «انتخاب رشته‌‌ی تخصصی، دغدغه‌ و چالشی است که در مراحل مختلف رشد و یادگیری، به شکل‌های متفاوتی در زندگی ما پدیدار می‌شود.»

سه الگو برای انتخاب رشته تخصصی

همه‌ی کسانی که دغدغه‌ی یادگیری تخصصی و عمیق را دارند، در مسیر رشد و یادگیری، دیر یا زود به نقطه‌ای می‌رسند که متوجه می‌شوند یادگیری تخصصی چیزی فراتر از خواندن چند کتاب یا اخذ یک جین مدرک و گواهینامه از مراکز و موسسات مختلف دولتی و خصوصی است.

اما مسئله در همین‌جا تمام نمی‌شود. حتی پس از این‌که بپذیریم آموزش رسمی کافی نیست، این سوال باقی است که حالا باید چه مسیر و سبکی را برای یادگیری تخصصی انتخاب کنیم؟ به عبارت دیگر، هر یک از ما به یک استراتژی یادگیری منسجم نیاز داریم؛ بحثی که موضوع نوشته‌ی قبلی من بوده و بهانه‌ی وشتن این مطلب هم هست.

به نظر می‌رسد که به علت‌های متعددی – که خارج از فضای نوشته‌ی فعلی است – همه کمابیش پذیرفته‌اند که انتخاب یک رشته‌ی تخصصی و متمرکز کردن عمر برای یادگیری عمیق آن، نه کارآمد است و نه سودمند.

به تعبیر زیبای کُنراد لورنز (Konrad Lorenz)، این روش ما را به آموختنِ همه‌چیز درباره‌ی هیچ چیز می‌رساند:

Scientists are people who know more and more about less and less, until they know everything about nothing.

اگر بخواهیم این جمله را به زبان خودمان ترجمه کنیم، می‌توانیم بگوییم: «همان‌قدر که اقیانوسی به عمق یک بند انگشت، بی‌فایده و ناکارآمد است، چاه‌های عمیق با قطر یک بند انگشت هم، تقریباً به کار هیچ‌کس (چه رهگذر و چه صاحب چاه) نمی‌‌‌آیند.»

اگر این فرض را بپذیریم، سوال انتخاب زمینه‌‌ی یادگیری حرفه‌ای و تخصصی به مسئله‌ای جدی‌تر تبدیل می‌شود و علاوه بر سلیقه، باید مسئله‌ی استراتژی را هم در آن لحاظ کنیم.

من در این‌جا سه گزینه‌ی استراتژیک را که به ذهنم می‌رسد می‌نویسم و شرح می‌دهم و باقی بحث را به نوشته‌های بعدی در این زمینه موکول می‌کنم:

استراتژی T

فکر می‌کنم استراتژی T، یکی از شناخته‌شده‌ترین استراتژی‌ها برای حرفه‌ای‌شدن باشد. نویسندگان و کتاب‌های بسیاری هم به این استراتژی پرداخته‌اند و عنوان T هم تقریباً جا افتاده و رواج پیدا کرده است.

به این معنا که فرد، یک حوزه‌ی گسترده را به شکل رسمی و در حد متعارف یاد می‌گیرد. سپس عمر خود را روی یکی از بخش‌ها و زیرمجموعه‌های آن حوزه متمرکز می‌کند.

مقاله‌ی بسیار خوبی هم که امیرمحمد زیر مطلب قبلی معرفی کرده بود، به همین موضوع اشاره داشت: تخصصی‌شدن و تخصصی‌تر شدن.

استراتژی T را می‌توانیم این‌طور به خاطر بسپاریم که خط افقی بالای T، یادگیری کم‌عمق و گسترده و عمومی را نشان می‌دهد و خط عمودی، بخشی را که به شکل تخصصی‌تر آموخته شده است.

مثال متعارف استراتژی T را معمولاً از پزشکی انتخاب می‌کنند. اما الان در مدیریت کسب و کار‌ (MBA)  و بسیاری از رشته‌های دیگر هم، الگوی T را در قالب گرایش‌های تخصصی می‌بینیم: مثلاً یک نفر MBA را با گرایش بازاریابی می‌خواند و دیگری استراتژی.

اما نباید در این‌جا به الگوهای آموزش رسمی محدود شویم. این رویکرد در یادگیری‌های شخصی هم قابل استفاده است. مثلاً به استراتژی محتوا فکر کنید.

یک بار هشتگ استراتژی محتوا یا استراتژیست محتوا را در اینستاگرام چک کنید تا از تصویری از فراوانی این تخصص در کشورمان به دست بیاورید. من که همیشه به شوخی می‌گویم هر کسی را با هر سن و سالی در کوچه و خیابان دیدید که یک موبایل (حتی قسطی) خریده و یک سیم‌کارت (حتی اعتباری) در آن دارد، فرض کنید مدعی استراتژی محتواست؛ مگر این‌که خلافش ثابت شود.

یک نمونه‌ی استراتژی T برای کسی که به سمت محتوا و استراتژی محتوا می‌رود این است که مفاهیم و مبانی کلی را یاد بگیرد (و همیشه هم خودش را به روز کند)، اما تخصص خودش را روی محتوای ویدئویی بگذارد. منظورم از تخصص این است که مثلاً:

• بیشترِ نرم‌افزارهای تولید و ویرایش ویدئو را بشناسد (و کار با بعضی از آن‌ها را بداند)
• هر مقاله و تحقیقی درباره‌ی ویدئو مارکتینگ در هر ژورنالی در هر جای جهان منتشر می‌شود، بخواند
• راجع به هر موضوعی که زیرمجموعه‌ی محتوای ویدئویی محسوب می‌شود، بنویسد یا بگوید یا ویدئو ضبط کند
• کسانی را که در صنعت محتوا، به طور تخصصی مدعی ویدئو و محتوای ویدئویی هستند، پیگیری و رصد کند
• با مجموعه‌ها و شرکت‌هایی که در زمینه‌ی تولید محتوای ویدئویی فعالیت می‌کنند، رابطه‌ی فعال و قدرتمند بسازد.
• خودش روی ویدئو مارکتینگ مطالعه و تحقیق کند (نه این‌که مقاله چاپ کند؛ اما حداقل مطالعاتی داشته باشد که بتواند آمار و ارقام و تحلیل‌های خودش را هم در کنار حرف‌‌ها و ادعاها و خروجی‌های مطالعات دیگران قرار دهد)

اگر از من بپرسید، یک متخصص محتوای بصری، می‌تواند در اوضاع فعلی کشور ما، درآمدی قابل مقایسه با یک متخصص گوش و حلق و بینی داشته باشد (برابر نه؛ قابل مقایسه).

اما کجا می‌توانید کسی را پیدا کنید که دلش بیاید درباره‌ی محتوای بصری حرف بزند و وقتی از حرف از پادکست می‌شود، سکوت کند؟

انتخاب نکردن استراتژی T باعث شده که ما الان، یک اکوسیستم از استراتژیست‌های محتوا داشته باشیم که همه هر روز، سمینار و رویداد دارند و کتاب و حتی اتوبیوگرافی می‌نویسند، اما به نسبت تلاشی که می‌کنند و این در و آن دری که می‌زنند، شناخته نمی‌شوند.

استراتژی V

اسم V را از خودم درآورده‌ام: به خاطر شکل خاص این حرف انگلیسی؛ تا بتوانم آن را کنار استراتژی T قرار دهم.

اما اصطلاح متعارف برای استراتژی V، تخصص میان‌رشته‌ای یا Inter-disciplinary است.

این‌که یک نفر به جای یک حوزه‌ی تخصصی، دو حوزه‌ی تخصصی انتخاب کند و بکوشد در سرزمینی که میان آن دو قرار می‌گیرد، جایی برای خودش دست و پا کند.

در واقع دو شاخه‌ی حرف V را در نظر بگیرید و فرض کنید محل زندگی شما جایی درون شکاف V میان آن دو رشته است.

کسی که به سراغ استراتژی V می‌رود، معمولاً ادعا نمی‌کند که در هیچ‌یک از دو رشته، پیشتاز است (البته در سطح جهان، نمونه‌هایی داریم که چنین باشند).

اما ادعایش این است که قلمرو میان‌رشته‌ای را می‌شناسد و می‌فهمد.

بعضی از مثال‌هایی که من به ذهنم می‌رسد:

• پزشکی و علوم آماری و تحلیل عددی
• Data Science (علوم داده) و دانش IT
• استراتژی محتوا و آنالیتیکس
• بیولوژی و پیچیدگی
• حقوق و IT
• بازارهای مالی و علوم داده
• اقتصاد و شبیه‌سازی
• اقتصاد و تئوری سیستم‌ها
• UX و علوم شناختی

فقط باید به خاطر داشته باشیم که در این‌جا، چسباندن هر چیزی به هر چیز دیگر، الزاماً یک قلمرو میان‌رشته‌ای باز نمی‌کند. مثال خوبش، شاید نورومارکتینگ باشد که ژست و ادعای یک قلمرو میان‌رشته‌ای را دارد؛ اما غالب مدعیانش همان فعالان مارکتینگ هستند که چند مقاله‌ی نورولوژی را هم ورق زده‌اند و چند آزمایش fMRI و Eye Tracking و EEG و بایومتریکس را به هم می‌چسبانند و مرور می‌کنند و در انتها، دوباره سراغ حکم‌های قطعیِ غیرمستدل خودشان می‌روند.

اگر از من بپرسید، الان یکی از کارهایی که هنوز بازارش دنج و خلوت مانده، تحلیل‌های عددی است. مثلاً رشته‌ای مثل مدیریت یا دیجیتال مارکتینگ، بیشتر دهان باز و زبان دراز می‌خواهد (این رشته‌ها را گفتم تا حداقل نق‌هایش تا حدی به خودم برگردد نه دیگران).

اما اکثر فعالان این رشته، سوادی در حد چهار عمل اصلی دارند و در بهترین حالت، میانگین و نسبت‌ و تناسب و ضریب همبستگی را هم می‌فهمند.

اگر کسی تحلیل داده‌ را به شکلی عمیق و حرفه‌ای و عملی یاد بگیرد و کنار دانش مدیریت یا دیجیتال مارکتینگ قرار دهد، استراتژی V را به شکلی اتخاذ کرده که حداقل یک دهه، می‌تواند ارزش آفرین باشد و زندگی علمی و حرفه‌ای و مالی خوبی را برای خودش سامان دهد (تا ببینیم بعد از آن، آیا هنوز روش‌های تحلیلی انسان‌-محور به‌کار می‌آیند یا نه).

البته باید یادآوری کنم که هیچ‌کس نگفته تخصص میان‌رشته‌ای حتماً میانِ دو رشته است و مثلاً سه یا چهار رشته نیست؛ اما من در این‌جا برای سادگی بحث و البته تعیین هدفی در دسترس، از ترکیب‌های دو رشته‌ای مثال زدم.

استراتژی M

اسم M را به دو علت انتخاب کردم. یکی این‌که حرف اول Multi-disciplinary است و دیگر این‌که m، سه شاخه‌ی موازی دارد که به هم نمی‌رسند.

این استراتژی یادگیری، به این معناست که فردی دو یا چند رشته‌ی تخصصی را که با یکدیگر هم‌افزایی و سینرژی ندارند خوانده و اکنون هم در حال ادامه دادن هم‌زمان آن‌هاست.

علت‌ها و انگیزه‌های متعددی می‌توانند فرد را به این سمت سوق دهند. من چند مورد را که به ذهنم می‌رسد می‌نویسم:

یکی از رشته‌ها، رشته‌ی دانشگاهیِ فرد است.

فرض کنید من مکانیک خوانده‌ام و در دانشگاه نسبتاً خوبی هم این درس را خوانده‌ام. حالا در حوزه‌ای فعالیت می‌کنم که از آن رشته فاصله دارد و دانسته‌های قبلی‌ام هم، هم‌افزایی چندانی ایجاد نمی‌کنند.

یک بار باید خودم را خلاص کنم و این زنجیر را از پایم باز کنم و بگویم: آن رشته و مدرک و دانشگاه را فراموش کن و یاد بگیر که آن‌ها خاطرات دیروز تو هستند، نه رزومه‌ی فردای تو. تمام!

اما وقتی چنین نمی‌کنم و در ذهن خودم، آن بخش از زندگی را از هویتم پاک نمی‌کنم، بار آن رشته روی دوش و شانه‌ام باقی می‌ماند.

یکی از رشته‌ها در ذهن هم‌قطارانِ یک نفر، پرستیژ بالایی دارد.

دوستی دارم که نقاش و هنرمند است و اخیراً از دوست دیگرم، مدرک DBA خریده و معتقد است که دکتر شده است.

حالا هر از گاهی باید وقت بگذارد و خودش را در ترمینولوژی مدیریت (و نه دانش آن) به روز کند و هم‌زمان به کار واقعی‌اش هم که هنر است برسد.

او الان یک فرد Multi-disciplinary است. رشته‌های تخصصی‌اش هم‌افزایی ندارند. اما خوشحال است که در جمع دوستان هنرمندش، تنها کسی است که دکتر صدایش می‌کنند و از سوی دیگر، در جمع دوستان دکترش – که کم هم نیستند – ژست هنرمندی می‌گیرد و فخر می‌فروشد.

من همیشه به شوخی می‌‌گویم که: «فلانی، فخرفروش جمع هنرمندان و هنرمند جمع فخرفروشان است.»

فرد دنبال مقام دولتی است

در بسیاری از مقام‌های دولتی در کشور ما، شایستگی چندان مهم نیست و تعهد (بخوانید: هم‌سویی ایدئولوژیک / ارتباط و خویشاوندی) مهم‌تر است.

اما به هر حال، برای بستن دهان عموم مردم، رزومه هم، خصوصاً اگر طویل باشد، چیز خوبی است. به خاطر همین، استراتژی M می‌تواند برای آن‌ها که چشم طمع به قدرت دوخته‌اند نیز مفید باشد.

من هنوز نتوانسته‌ام تصور کنم که استراتژی M جز «ارضای خود» و «زمینه‌سازی ادعا» و «پشتوانه‌ برای کسب مقام‌های دولتی»، چه کاربردی می‌تواند داشته باشد. مثلاً پزشکی که علوم سیاسی بداند یا ادیبی که فلسفه هم می‌داند، چرا باید در آموزش عالی و اداره‌ی مدرسه و دانشگاه، متخصص فرض شود؟ یعنی راستش را بخواهید نمی‌فهمم که چگونه از هم‌آغوشی دو علم غیرمرتبط، یک علم غیرمرتبط سوم زاده می‌شود که بین‌رشته‌ای نیست؛ بلکه خود، رشته‌ای دیگر است!

خلاصه اگر کسانی را ببینم که استراتژی چند رشته‌ای را چسبیده‌اند و رها نمی‌کنند و حاضر هم نیستند از گذشته‌ی خود دست بکشند و به سمت V یا T بروند، کمی در گفتگو، دوستی، معامله و تعامل با آن‌ها وسواس و تردید به‌خرج می‌دهم. چون کسی که به خودش و زندگی‌اش رحم نکرده، با دوست و آشنایش هر کاری بتواند می‌کند.

پی‌نوشت: اصل این مطلب را واقعاً قبول دارم و پیش از این هم، به عناوین مختلف و با واژه‌ها و تعبیرهای متفاوت، آن را گفته‌ام. اما مثال‌ها را کمی شتابزده انتخاب کردم و شاید اگر وقت بیشتری می‌گذاشتم، مثال‌های بهتری پیدا می‌کردم. بنابراین اگر جایی مثال‌ها را نپسندیدید، لطفاً آن‌ها را رها کنید و بیشتر روی اصل مطلب متمرکز شوید.

پیش‌نوشت: امیرمحمد قربانی زیر مطلبی که با عنوان معیارهای انتخاب شغل نوشته بودم، درباره‌ی معیارهای انتخاب رشته صحبت کرده بود.

البته نه انتخاب رشته دانشگاهی؛ بلکه انتخاب رشته برای مطالعه و یادگیری تخصصی و به نوعی فرو رفتن در یک رشته‌ی تخصصی و فرا رفتن از متخصصان دیگر آن حوزه.

در این زمینه حرف‌های بسیاری می‌توان زد و من هم این‌جا و آن‌جا، پراکنده‌گویی‌هایی در این‌باره داشته‌ام. بنابراین بخش‌هایی از این حرف‌ها، تکرار حرف‌های پیشین من – حداکثر به بیانی تازه – محسوب می‌شوند.

ضمناً آن‌چه در این‌جا می‌نویسم، مقدمه‌ای است بر حرف‌های دیگری که در‌ آینده، حول این موضوع مطرح خواهم کرد.

اصل مطلب: حرف‌هایی که در این‌جا می‌زنم، یک چارچوب علمیِ مُتقَن و استوار ندارد و صرفاً تصویری است که با بررسی دوستان و آشنایان و دانشجویان دور و نزدیک، در ذهنم نقش بسته است.

پس آن را در حدِ روایتی از تجربه‌ی فردی‌ام بخوانید و نه چیزی بیشتر.

طی این سال‌ها که شاید با هزاران نفر «متخصص» و «علاقه‌مند به یادگیری تخصصی» و «مدعی تخصص» و مانند این‌ها سر و کار داشته‌ام، به نتیجه رسیده‌ام که آن‌ها را در ذهن خودم بر اساس یک دسته‌بندی پنج‌گانه بررسی و طبقه‌بندی کنم.

این مطلب را صرفاً برای معرفی آن دسته‌بندی می‌نویسم تا زبان مشترکی برای بحث‌های آتی‌مان شکل بگیرد.

مرحله‌ی اول: ادعای تخصص

نخستین مرحله‌ای که در بسیاری از افراد، از جمله در برخی متممی‌های خودمان دیده‌ام، ادعای تخصص است.

در این‌جا ادعای تخصص، چیزی شبیه عادتِ نادرست ما در زمان ورود به دانشگاه است. بسیاری از خانواده‌ها عادت دارند در نخستین روز اعلام نتایج کنکور – حتی قبل از این‌که فرزند دل‌بندشان سر در دانشگاه را زیارت کند – فرزند خود را دکتر و مهندس و وکیل و معمار صدا کنند.

به زبان خوش‌بینانه می‌توان گفت، نگاه عارفانه‌ای به دانشگاه، در میان عده‌ای از مردم ما وجود دارد و می‌گویند: مسیر و مقصد یکی است. پس نخستین روز درس خواندن در دانشکده‌ی مهندسی، ما را مهندس می‌کند.

همین نگرش در انتخاب زمینه‌ی تخصصی (موضوع بحث ما) هم وجود دارد.

یک نفر تصمیم می‌گیرد که دیجیتال مارکتینگ یاد بگیرد و بالای سایت و اینستاگرام خود می‌نویسد: دیجیتال مارکتر.

دیگری می‌نویسد مذاکره؛ آن دیگری استراتژی محتوا یا شاید مدل کسب و کار؛ یکی مدیریت زمان و دیگری انضباط شخصی.

من این مرحله را ادعای معصومانه یا ادعای خوش‌بینانه می‌نامم. چون به نظرم کسانی که چنین ادعاهایی را مطرح می‌کنند، اغلب، نیت سوء ندارند. آن‌ها واقعاً فکر کرده‌اند که با یک هفته یا یک ماه یا یک سال مطالعه و مثلاً خواندن ده یا بیست کتاب، می‌توانند ادعای تخصص کنند.

در عمل همان وقت را هم پیدا نمی‌کنند و مسئله در حد دو سه ماه تلاش و خواندن دو سه کتاب فیصله پیدا می‌کند (به مایکل فریزه فکر کنید که سی سال است فقط روی ابتکار عمل کار می‌کند. موضوعی که ما ارزش آن را در حد سی دقیقه هم نمی‌بینیم).

این مرحله معمولاً با پرکاریِ متورم (و نه پرکاری مولد) هم همراه می‌شود. منظورم از پرکاری متورم (Inflated) این است که هر روز یک خروجی تازه در می‌آید: هر روز پست و استوری اینستاگرام، هر روز مقاله، هر روز مطلب، هر روز کتاب، هر روز کلاس، هر روز سمینار.

خروجی بیشتر از ورودی است و طبیعتاً کیفیت، ثابت می‌ماند یا نزول می‌کند. همین روند باعث می‌شود که به تدریج، اطرافیان و مخاطبان هوشمندتر، متوجه شوند که با یک «طبل تهی» روبرو هستند.

بعضی‌ها تا پایان عمر در همین مرحله باقی می‌مانند. خصوصاً اگر قرار نباشد از آن تخصص، کسب درآمد کنند و آن را صرفاً برای ارتقاء جایگاه اجتماعی خود بخواهند (بالاخره برای مهمانی‌ها و اینستاگرام و گپ‌زدن‌های داخل جلسات، حرف زدن از یک حوزه‌ی تخصصی، شیک و مجلسی محسوب می‌شود).

اما اگر کسی برنامه‌ای برای کسب درآمد از رشته‌ی تخصصی داشته باشد، به تدریج می‌بیند که حرف‌ها و ادعاهایش خریدار ندارد. حداقل آن‌قدر خریدار ندارد که بتواند از طریق آن امرار معاش کند یا بر رویاهایی که از ابتدا در سر داشته، جامه‌ی عمل بپوشاند.

مرحله‌ی دوم: سرگردانی و جستجوی رشته‌ی تخصصی

اگر کسی این شانس یا جرأت یا هوشمندی را داشته باشد که از مرحله‌ی اول عبور کند، وارد مرحله‌ی دوم می‌شود که می‌توان ‌آن را سرگردانی نامید.

هر روز به دنبال یک رشته‌ی جدید است. کتابخانه‌اش از کتاب‌های متنوع پر می‌شود. یک هفته با “این” است و هفته‌ی دیگر با “آن”.

یک روز می‌گوید به داستان‌نویسی علاقه‌مند است و روز دیگر، می‌خواهد محقق حوزه‌ی تکنولوژی بشود. دیگر روزی هم از راه می‌رسد که از رویایش برای تبدیل شدن به مشاور کارآفرینی و توسعه‌ی کسب و کار حرف بزند.

این بار دیگر ادعایش تخصص نیست؛ چرا که پیش از این دیده که آن ادعا گزاف است. بلکه ادعایش «علاقه به یادگیری» و «آموختن» است.

من فکر می‌کنم این دوره را باید یکی از ارزشمندترین دوره‌ها دانست و نباید بکوشیم شتابزده از آن عبور کنیم.

خصوصاً اکنون که فاصله‌ی «دانش» و «دانشگاه» لحظه به لحظه بیشتر می‌شود و بسیاری از رشته‌های تخصصی، جایی در دانشگاه ندارند و یا اگر دارند، اساتید در خور و شایسته، کم‌یاب و چه‌بسا نایاب شده‌اند، چاره‌ای نیست که ما رشته‌های مختلف و گزینه‌های موجود برای متخصص‌شدن را در همین سرگردانی‌ها و پرسه‌زدن‌ها و پراکنده‌خوانی‌ها جستجو کنیم.

مرحله‌ی سوم: انتخاب رشته و جنگ بر سر قلمرو

مرحله‌ی دوم هم می‌تواند مقیم‌های دائمی داشته باشد.

اما افرادی هم هستند که از آن مرحله عبور می‌کنند و رشته‌ی تخصصی مورد علاقه‌شان را انتخاب می‌کنند.

این دسته از افراد، مصمم هستند که در این رشته‌ی تخصصی بمانند و زندگی‌شان را با آن گره بزنند. پس وارد همان بازی غریزی می‌شویم که همه‌ی حیوانات در آن متخصص هستند: قلمروسازی یا به تعبیری جنگ بر سر قلمرو (Turf War).

حالا حساس می‌شوند که چه رقیبانی دارند. از هر وقت و فرصتی برای نقد مستقیم و غیرمستقیم آن‌ها و اعلام این‌که «من تفاوت دارم» استفاده می‌کنند.

به استراتژی‌های موجود برای تمایز و روش‌های توصیه‌شده برای توسعه‌ی #برند شخصی فکر می‌کنند.

مرحله‌ی چهارم: یادگیری خاموش

افراد بسیاری تا پایان عمر در مرحله‌ی سوم می‌مانند.

پست‌های اینستاگرامی، سخنرانی‌های سمینارها و نوشته‌های وبلاگ‌شان، سرشار از تلاش‌هایی است که برای اثبات خود و انکار دیگران به خرج می‌دهند.

این افراد الزاماً کم‌سواد و کم‌تخصص نیستند. گاهی روحیه‌ی رقابتی باعث می‌شود که ما نتوانیم از این مرحله عبور کنیم و در آن بمانیم.

در برخی رشته‌ها، کسانی را می‌شناسم که جزو سه نفر اول کشورمان محسوب می‌شوند، اما هم‌چنان وقت‌شان برای نقد و انکار کسانی که نفر دهم و بیستم و چهلم هم نیستند، گرفته می‌شود.

اما به فرض که از این مرحله عبور کنیم، وارد مرحله‌ای می‌شویم که آن را یادگیری خاموش می‌نامم.

در این‌جا فرد به نتیجه می‌رسد که دنیای علم و دانش و تخصص، گسترده‌تر از این است که نیاز به دعوا و بحث و جنجال باشد. ضمن این‌که این دنیا پیوسته در حال انبساط است و حتی اگر هیچ جایی پیدا نکردی، می‌توانی یک سرزمین تازه را خلق و سپس فتح کنی.

چنین افرادی کم کم متوجه می‌شوند که محدودیت اصلی در قلمرو فعالیت نیست، بلکه در عمر و زمان است. بنابراین به مطالعه و یادگیری و توسعه‌ی دانش خود، مشتاق‌تر (و شاید حریص) می‌شوند و فارغ از غوغای رقابت، به قول ولتر، به شخم زدن زمین خود مشغول می‌شوند.

مرحله‌ی پنجم: کمک به رشد دیگران و گسترش علم

شاید بتوان مرحله‌ی پنجمی را هم تصور کرد.

وقتی که فرد، احساس می‌کند منزل‌گاه‌های بسیاری را در مسیر طی کرده. جامعه او را متخصص می‌داند. بخشی از برنامه‌اش به رشد و یادگیری و مطالعه و تحقیق اختصاص پیدا کرده. با تخصصش هم می‌تواند امرار معاش کند و حتی ظرفیت آزاد هم دارد (یعنی با کمتر از ۳۰ روز تلاش در ماه، می‌تواند هزینه‌ی ۳۰ روز زندگی با استانداردهای مطلوب خود را به دست بیاورد).

در چنین حالتی، ممکن است به نتیجه برسد که میل دارد بخشی از باقیمانده‌ی ظرفیت خود را به راهنمایی دیگران اختصاص داده و آن را برای توسعه‌ی حوزه‌ی تخصصی‌اش صرف کند (کمک به کسانی که در آینده جای یک متخصص را می‌گیرند، کمک به توسعه‌ی آن رشته‌ی تخصصی محسوب می‌شود).

من این اصطلاح لوس انگلیسی را دوست ندارم، اما این حرف، همان چیزی است که معمولاً آن را به شکل give back to the society بیان می‌کنند. یعنی زمانی که فرد احساس می‌کند باید بخشی از دستاوردهای خود را به بستری که در آن رشد کرده و آموخته، یا جامعه‌ای که نیازمند تخصص اوست، باز گرداند.

پی‌نوشت: هنگام نوشتن این متن، سه کلمه که خانم کارول پیرسون زیاد به کار می‌برد، بارها از ذهنم گذشت: Warrior / Altruist / Wanderer. بی‌احترامی بود اگر نامی از او نمی‌بردم.

ادامه‌ی این بحث را می‌توانید در مطلبی که تحت عنوان سه الگو برای انتخاب رشته تخصصی (MTV) نوشته شده بخوانید.

نوع مطلب: گفتگو با دوستان

خطاب به: مصطفی خودمانی

موضوع: مصطفی زیر مطلبی که با عنوان شاخص های موفقیت حداقلی نوشته بودم، پیشنهاد کرده بود شاخص هایی درباره‌ی انتخاب شغل و ورود به بازار کار بنویسم (و البته تأکید کرده بود که حرف‌هایی مثل انتخاب میان شغل دولتی و خصوصی و رویاهایت را چند می‌فروشی را خوانده است).

پیش‌نوشت: مصطفی. می‌دانم که روزنوشته‌ها را به دقت می‌خوانی و پیگیر درس خواندنت در متمم هم هستم. به همین علت، این را هم می‌دانم که حرف تازه‌ای ندارم که پیش از این، جایی نگفته یا ننوشته باشم یا تو ندیده و نخوانده باشی.

این را هم می‌دانم که می‌دانی پاسخ مناسب به بحث معیارهای انتخاب شغل را صرفاً با یک کار چارچوب‌دار و نظام‌مند می‌توان پیدا کرد. به این معنی که فرد یا افرادی بنشینند و وقت‌ بگذارند و با طراحی پرسشنامه و همین‌طور اجرای مصاحبه‌ی آزاد و بررسی نتایج پرسشنامه‌ها و تحلیل محتوای مصاحبه‌ها، به جمع‌بندی برسند و گزارشی استخراج کنند.

صدالبته که جامعه‌ی مورد بررسی در چنین کاری باید افرادی از شهرهای مختلف کشور، فعال در صنایع مختلف، دارای سوابق کار متفاوت، جنسیت‌های مختلف و بخش‌های مختلف اقتصاد کشور (دولتی، خصوصی، خصولتی و تعاونی) را شامل شود.

چون می‌دانم که همه‌ی این‌ها را می‌دانی، فرض را بر این می‌گذارم که صرفاً می‌خواهی یک جمع‌بندیِ مختصر از حرف‌ها و دیدگاه‌های شخصی من را که اعتبار و استناد چندانی هم ندارند و خودت هم به شکل پراکنده لابه‌لای حرف‌هایم خوانده‌ و شنیده‌ای، در یک‌جا ببینی.

آن‌چه در ادامه می‌بینی از این جنس است:

بخشی از‌ آن‌ها تجربه‌ی شخصی مستقیم من است. برخی دیگر، تجربه‌ها و دیده‌ها و شنیده‌های اطرافیانم است و بخش سوم، تحلیل‌ها و نتیجه‌گیری‌های ذهنی خودم که قاعدتاً بر پایه‌ی اطلاعاتی که گفتم، شکل گرفته‌اند.

بنابراین بقیه‌ی حرف‌هایم، چیزی فراتر از اظهارنظرهای غیرمستدل و غیرکارشناسی نیست.

معیارهای انتخاب شغل و ورود به بازار کار

آن‌چه در ادامه می‌آید، بیش از این‌که از جنس معیار (Criterion) باشد، گزاره‌هایی درباره‌ی شغل و انتخاب شغل است که به گمان من می‌توانند به تصمیم‌گیری بهتر در این زمینه کمک کنند. این نکات را بدون ساختار و رعایتِ آداب و ترتیبِ تقدم و تأخر می‌نویسم:

نکته‌ی اول: شغل قرار نیست با مدرک تحصیلی در ارتباط باشد. دانشگاه چه در ایران و چه در بسیاری از نقاط جهان، صرفاً محیطی برای اجتماعی‌شدن و یادگیری تعاملات اجتماعی و اصول اولیه‌ی فکر کردن، حرف‌زدن، خواندن و نوشتن است. کم نیستند کسانی که می‌شناسم‌شان و می‌دانم که در ماه‌های اول جستجوی شغل و تلاش برای ورود به بازار کار، آن‌قدر بر روی ارتباط کار و رشته‌ی تحصیلی اصرار داشته‌اند که زمان و البته برخی فرصت‌های خوب را از دست داده‌اند. البته که هم‌خوانیِ شغل و تحصیلات می‌تواند ارزشمند باشد. اما این مسئله، قانونی قطعی نیست که فاصله گرفتن از آن‌ را خطا و نادرست بدانیم.

نکته‌ی دوم: شغل اول الزاماً شغل آخر نیست و معمولاً هم چنین نخواهد شد. بنابراین منطقی به‌نظر نمی‌رسد در ارزیابی گزینه‌ها، معادلات خود را در افقی ۲۰ یا ۲۵ یا ۳۰ ساله ببندیم و محاسبات و ارزیابی‌های خود را در این چارچوب انجام دهیم. شاید یک افق زمانی یک یا دو یا سه‌ساله، مفیدتر و مناسب‌تر باشد.

نکته‌ی سوم تکراری اما مهم است. شغل دولتی – خصوصاً در بلندمدت – ممکن است نتواند رضایت‌بخش باشد. اگر هدف‌مان، تأثیرگذاری کلان بر ساختار کشور است، فرد تأثیرگذار در بخش خصوصی هم می‌تواند چنین کند و اتفاقاً دستش هم بازتر خواهد بود (چند وزیر در زمان شاه و چند رییس‌جمهور در بعد از انقلاب، کارهایشان را روی هم بگذارند تا بتوانند به اندازه‌‌ی کسانی مانند دکتر مجتهدی یا دکتر حسابی، ادعای خدمت کنند؟). اگر هم هدف رشد و یادگیری است، باز هم بخش خصوصی غالباً فرصت‌های بیشتری در اختیار فرد می‌گذارد. تا جایی که من دیده‌ام، افراد شاغل در بخش دولتی معمولاً در یکی از این دو دسته قرار می‌گیرند: یا اهل اخلاق و خدمت بوده‌اند که زیر چرخدنده‌های بروکراسی و فشارِ اکثریتِ آسایش‌طلب و امنیت‌طلب و قدرت‌پرستِ فعال در ساختار دولتی، خسته و فرسوده و خُرد و نابود شده‌اند؛ یا خود در همان گروه اکثریت قرار گرفته‌اند (کم نیستند مدیران و دلسوزان فعال و اخلاق‌مدار در بخش دولتی که پس از چند دهه، از ناسپاسی‌ها و فرصت‌سوزی‌ها و زنجیرهای مرئی و نامرئی می‌نالند و می‌گویند که اگر در بخش خصوصی بودند، بیشتر می‌توانستند منشاء اثر باشند).

نکته‌ی چهارم: فکر می‌کنم باید بین شغل اول و همه‌ی شغل‌های دیگری که پس از آن انتخاب می‌کنیم، تمایز قائل شویم. همان‌طور که مدرک دانشگاهی – مستقل از نوع و موضوع و محتوای آن – برای بسیاری از ما، جوازِ ورود به بازار کار محسوب می‌شود، اولین شغل هم نوعی مالیات است که به بازار کار می‌پردازیم تا فرصت‌های انتخاب بهتر را در اختیارمان قرار دهند. تقریباً هر جا و هر کس که می‌خواهد جایگاه شغلی ارزشمندی را به کسی واگذار کند، ترجیح می‌دهد از فردی استفاده کند که سابقه‌ی کار داشته باشد. اصل مسئله‌ی سابقه‌ی کار هم این است که فرد، چارچوب کلی کار و الگوی تنظیم رابطه میان خود و کارفرما را یاد گرفته باشد و اصول اولیه‌ی کار کردن را فرا گرفته باشد. بنابراین فکر می‌کنم باید بپذیریم که شغل اول، حتی اگر با بسیاری از فاکتورها و انتظارات ما سازگار نباشد، نقش ویزا برای ورود به “دنیای شغل دومی‌ها” را ایفا می‌کند و پیش‌فرضی، منطقاً باید کمی از سخت‌گیری‌های ما را بکاهد.

ترجمه‌ی نکته‌ی چهارم: اگر قرار است شش ماه جستجو کنم تا شغلی با مطلوبیت ۷۰ از ۱۰۰ پیدا شود، شاید منطقی‌تر باشد که موقعیت شغلیِ در دسترس (با مطلوبیت ۵۰ از ۱۰۰)‌ را برای یک سال انتخاب کنم و سپس گزینه‌هایی با مطلوبیت ۸۰ یا ۹۰ از صد را پیگیری کنم (یک‌سال سابقه‌ی کار در این‌جا می‌تواند پشتوانه‌ی خوبی باشد).

نکته‌ی پنجم: شغل اول را بیشتر می‌توان نوعی کارآموزی در نظر گرفت. تجربه‌ای عملی که می‌تواند ما را برای موقعیت‌های شغلی بعدی (در همان مجموعه یا مجموعه‌های دیگر) آماده کند. بنابراین شاید بهتر باشد وقتی فاکتورهای تصمیم‌گیری را فهرست می‌کنیم، «فرصت‌های موجود برای یادگیری» را در رده‌ای بالاتر از سایر فاکتورها (مثلاً حقوق یا فرصت پیشرفت یا پرستیژ شغلی و مانند این‌ها) قرار دهیم.

نکته‌ی ششم: یکی از ویژگی‌های مهم شغل اول، کمک به تشخیص و ارزیابی استعدادهایمان در زمینه‌های مختلف است. یک سال کار کردن در یک شغل، بیشتر از هر آزمون استعدادیابی و شخصیت‌شناسی، می‌تواند به ما کمک کند تا خودمان را بشناسیم. از میان موقعیت‌های شغلی مختلف، هر موقعیتی که تنوع فعالیت‌ها و انتظارات مرتبط با آن، بیشتر باشد، احتمالاً می‌تواند در زمینه‌ی شناخت استعدادها و توانمندی‌ها بیشتر به ما کمک کند.

نکته‌ی هفتم به انتخاب میان شرکت‌های کوچک و بزرگ مربوط است. فکر می‌کنم بخشی از این مسئله به دانسته‌های قبلی و تجربیات و شرایط خانوادگی ما بازمی‌گردد. شرکت‌های کوچک بیش از هر چیز می‌توانند به ما چابکی و چالاکی و انعطاف‌پذیری و اقدام سریع را بیاموزند. شرکت‌های بزرگ می‌توانند به ما فرایند و فرایندسازی و مستندسازی و بروکراسی و ساختار سازمانی و چارت و مانند این‌ها را یاد بدهند.

معتقدم که اگر بین دو موقعیت شغلی، یکی در کسب و کاری کوچک و دیگری در سازمانی بزرگ، فرصت انتخاب داریم، باید کمی فکر کنیم و ببینیم کدامیک، کاستی‌های دانش ما را بهتر برطرف می‌کنند. مثلاً اگر کسی در خانواده‌ای بزرگ شده که در اطرافش، مغازه‌دار و کاسب و شغل‌های کوچکِ انفرادی زیاد بوده است، شاید انتخاب سازمان بزرگ کمک کند تا با فضاهایی که ندیده آشنا شود و پیچیدگی‌های ساختارهای بزرگ را تجربه کند.

اما اگر پدر یا مادر کسی، مدیر میانی یا ارشد سازمانی بزرگ است و به همین سبب، در کنار کارتابل و سیستم اتوماسیون بزرگ شده و پشت کانترِ رئیس‌دفتر پدر یا مادرش بازی کرده و سرگرم شده، احتمالاً تجربه‌ی کار کردن در یک شرکت کوچک چابک، می‌تواند مکمل بهتری برای دانسته‌های پیشین‌اش باشد.

نکته‌ی هشتم: اگر من هنگام ورود به بازار کار، میان دو گزینه‌ی کار در یک استارت‌آپ تازه‌تأسیس و یک کسب و کار تثبیت‌شده حق انتخاب داشته باشم، در محاسبات و ارزیابی‌هایم، از همان ابتدا کمی کفه‌ی ترازو رو به سمت کسب و کار تثبیت‌شده سنگین‌تر می‌کنم (و البته همه‌ی فاکتورهای دیگر را هم می‌سنجم).

یادگرفتن بعضی چیزها در سن پایین، راحت‌تر است و درد و فشار کمتری دارد. نه شنیدن‌ها، تو سری خوردن‌ها، تجربه‌ی سیاسی‌کاری‌های پیچیده و چندلایه در محیط کار، جدی گرفته نشدن، منزوی شدن در جمع همکاران (و تلاش و جان کندن برای برگشتن به جمع) و ده‌ها تجربه‌ی دیگر – که در کتاب‌های رفتار سازمانی و کارگاه‌های مدیریتی مطرح نمی‌شوند – همیشه تلخ هستند؛ اما هر چه سن‌مان بالاتر برود، تلخ‌تر و سنگین‌تر می‌شوند.

تیم‌های استارت‌آپی با توجه به فرهنگ خاص رایج در اغلب این کسب و کارها، نوعی فضای آکواریومی / گلخانه‌ای محسوب می‌شوند که با دنیای واقعی و خشن کسب و کار، فاصله‌ی زیادی دارد.

وقتی چند سال در چنین فضاهایی باشیم و سپس، وارد اقیانوس کسب و کار شویم، ممکن است تحملِ دردِ تجربه کردن و یادگرفتن آن پیچیدگی‌ها برایمان دشوارتر باشد.