پنج قسمت قبلی این بحث:

• درباره روش کتابخوانی (ما کتاب نمی‌خوانیم)
• نکاتی در مورد کتاب و کتابخوانی (روایتی از نکاتی که دوستان عزیزم مطرح کردند)
• لااقل در مدرسه بمان و بدُزد (چه شد که به هر شکلی از کتابخوانی راضی شدیم)
• به جای کتاب خواندن چه کاری انجام می‌دهید؟
• یادداشت برداری من از حرف‌های دوستانم در مورد کتاب

مقدمه

گزاره‌ی اول: ما کتاب می‌خوانیم.

گزاره‌ی دوم: ما کتاب نمی‌خوانیم.

گزاره‌ی سوم: ما باید بیشتر کتاب بخوانیم.

گزاره‌ی چهارم: ما همین الان هم کم نمی‌خوانیم.

گزاره‌ی پنجم: کتاب گران است.

گزاره‌ی ششم: کتاب به نسبت بسیاری از هزینه‌های دیگر ارزان است.

گزاره‌ی هفتم: طبیعی نیست که مردم ما کم کتاب می‌خوانند.

گزاره‌ی هشتم: اصلاً چرا باید انتظار داشته باشیم که زیاد کتاب خوانده شود؟

گزاره‌ی نهم: حالا که مردم به سمت کتاب نمی‌روند باید کتاب را به نزد مردم آورد! (مقاله مربوط به اینجاست و علامت تعجب را بنده در نهایت صحت و سلامت عقلی و با علم به مسئولیت سنگین استفاده از این علامت به کار برده‌ام).

گزاره‌ی دهم: مردم اگر تصمیم نگرفته باشند کتاب بخوانند، با هیچ چیز، چه با کیوسک کتاب، چه با مسابقه کتابخوانی، چه با کتاب رایگان، چه با فرو کردن قرص کتاب در حلق‌شان، کتاب نخواهند خواند.

گزاره‌ی یازدهم: کتاب خواندن، عادتی است که باید بماند و باید تبلیغ و ترویج شود. تب تکنولوژی و شبکه های اجتماعی و ابزارهای دیجیتال، زودگذر هستند و می‌روند و آنچه می‌ماند و باید بماند، شوق مطالعه و کتاب است.

گزاره‌ی دوازدهم: کتابخوانی، هرگز هدف نبوده است. کتابخوانی یک ابزار بوده. گذر زمان، ابزارها را تغییر می‌دهد. کالسکه‌‌ها هم زمانی ابزار حمل و نقل بوده‌اند. امروز خودروها جای آنها را گرفته‌اند و فردا خودران‌ها. اصالت با حمل‌ و نقل است و نه با کالسکه. ماموریت را نباید با ابزار اشتباه گرفت.

اصل بحث

در یکی از نوشته‌های پیشین، ماجرای در مدرسه بمان و بدزد را تعریف کردم.

مهم نیست شاخص‌های مطالعه را چگونه تعریف می‌کنیم.

حتی مهم نیست که رونق و رکود صنعت چاپ کتاب را چگونه می‌سنجیم.

یا اصلاً آیا مطالعه را با کتابخوانی هم‌ارز می‌گیریم یا نه.

مهم نیست از گزاره‌های بالا، کدام را قبول داریم و کدام را قبول نداریم.

اما به نظر من چنین می‌آید که حسی عمومی در ما وجود دارد که کتاب کم خوانده می‌شود و مطالعه کم است.

اگر هم چنین حسی نداشته باشیم، چون بیشتر خواندن – ظاهراً بر خلاف بیشتر خوردن یا بیشتر خرج کردن – رفتاری منفی محسوب نمی‌شود، فعلاً اولویت بسیاری از ما تشویق به خواندن است و چگونه خواندن و چه خواندن را چندان مورد بحث قرار نمی‌دهیم.

نتیجه هم این شده که واژه‌ها بین‌مان مشترک است، اما مفاهیم متفاوتی را از آنها اراده می‌کنیم.

به همین علت است که در نوشته‌های پیشین، توضیح دادم که بهتر است اول، واژه‌هایمان را یکی کنیم. به هیچ وجه منظورم این نیست که واژه‌های یکی درست است واژه‌های دیگری نادرست. یا تعریف تو، بهتر از من است و تعریف دیگری، برتر از تعریفِ من.

اما تا مشخص نشود که چه در ذهن داریم، گفتگو و تبادل نظر به معنای واقعی کلمه شکل نمی‌گیرد.

بعضی دوستان عزیزم، به من گفتند که کاش برای سوال‌هایی که مطرح کردی، جواب خودت را هم می‌نوشتی.

من هم قبول دارم که پرسیدن سوال‌های متعدد و سکوت کردن و شنیدن پاسخ دیگران، بدون اینکه دیدگاه خود را هم بر فهرست آنها بیفزاییم، چندان مودبانه نیست.

آنچه در این نوشته و چند نوشته‌ی آینده در مورد کتاب و کتابخوانی می‌نویسم، دیدگاه من است. با همان اما و اگر‌هایی که گفتم. یعنی حتی در جاهایی که ممکن است با دیدگاه دوستان دیگرم متفاوت باشد، معتقد به برتری آن نیستم. صرفاً گزارشی از زندگی خودم و نگاهم به جهان کتاب‌هاست که سال‌هاست به نوعی خود را مقیم آن می‌دانم.

خواندن یا کتابخوانی

وقتی از خواندن حرف می‌زنم، خواندن هر چیزی که در قالب کلمه درآمده است را شامل می‌شود؛ چه خواندن کتاب؛ چه خواندن پیام‌های نرم‌افزارهای پیام‌رسان؛ و چه خواندن حرف‌ها و مطالب و قصه‌ها در شبکه های اجتماعی.

اما وقتی از کتابخوانی حرف می‌زنم، قاعدتاً منظورم خواندن آن چیزی است که در قالب کاغذ، بر تن مرده‌ی درختان و در میان دو جلد ضخیم گنجانده شده و در اختیار ما قرار می‌گیرد.

من کتابخوانی را به معنای خواندن محتوای صحافی شده به کار می‌برم و چیزی که صحافی نشده، عملاً از جنس خواندن است و نه کتابخوانی.

حالا سوال‌هایی که تا این لحظه مطرح شد را می‌توانم دقیق‌تر، با واژه‌هایی که معنای مشترک برای من و شما دارد بررسی کنم.

بعید می‌دانم کسی – از بین دوستان عزیز من که خواننده‌ی این نوشته‌هاست – با اصلِ ماجرای خواندن مخالفتی جدی داشته باشد. یا اگر هم چنین دغدغه‌ای هست، در حال حاضر موضوع بحث ما نیست.

آنچه اختلاف دیدگاه‌ها را برانگیخته است ماجرای کتاب و کتابخوانی است و نه ذات مطالعه.

اگر ما با هم صحبت می‌کنیم و می‌کوشیم پاسخی به این سوال‌ها بیابیم، به این علت است که نمی‌دانیم آیا کتابخوانی، یک هدف است یا یک ابزار.

نمی‌توانیم به صورت مطمئن بگوییم که آیا خواندن نسخه دیجیتال یک کتاب را باید کتابخوانی (به همان معنای محتوای صحافی شده) هم‌ارز دانست یا خیر.

دوست داریم بدانیم که آیا انسان آینده در دهه‌‌های پیش رو، جایی برای محتوای صحافی شده در نظر خواهد گرفت یا خیر.

دوست داریم بدانیم که اگر شکل‌های دیگر خواندن می‌توانند جایگزین کتابخوانی شوند، آیا این شامل همه‌ی انواع کتابهاست؟ یا برخی از آنها را شامل می‌شود.

و البته طبیعتاً انبوهی سوال دیگر هم باقی می‌ماند. از جمله اینکه آیا روش خواندن در بستر دیجیتال، باید بر پایه‌ی روش کتابخوانی بنا شود یا نیازمند روشی دیگر است؟

انسان، زمانی که خودرو را ساخت، چون اسب‌ها در جلوی کالسکه بودند، موتور را هم در جلوی خودرو گذاشت. بعدها دیدیم که گزینه‌های دیگری هم ممکن بوده‌اند که نقاط قوت و ضعف خود را دارند. اما مهم این است که هر ابزار جدیدی میراث‌خوار سنت‌ِ استفاده از ابزارهای گذشته است و مهم است که این میراث را آگاهانه مورد استفاده قرار دهیم.

بگذارید یک مثال بزنم تا حرفم کمی شفاف‌تر شود.

دنیای دیجیتال، قابلیت هایپرلینک را در اختیار ما قرار داد تا چیزی از جنس اَبَرمتن (Hypertext) داشته باشیم. اگر چه امروز کسانی که Http را تایپ می‌کنند، به ندرت به این مسئله فکر می‌کنند که نخستین حرف این کلمه یعنی H، اشاره به این تحول بزرگ دارد.

حالا سوال این است: کتاب خواندن، تا حد زیادی یک فرایند خطی بوده است. از ابتدا به انتها. حالا اَبَرمتن توانایی مطالعه‌ی غیرخطی را به ما می‌دهد.

آیا ما باید همچنان بکوشیم مطالعه را به روش خطی انجام دهیم؟ یا بهتر است از این فرصت جدید، یعنی مطالعه‌ی غیرخطی استفاده کنیم؟

ممکن است اصرار بر مطالعه‌ی خطی، شبیه ذهنیت آنهایی باشد که موتور را در جلوی خودرو قرار دادند.

از سوی دیگر، ممکن هم هست مطالعه‌ی غیرخطی، واقعاً چیز دیگری باشد و ما بی‌آنکه بفهمیم، توانایی کتابخوانی را از دست داده باشیم و آنها که برای انقراض یوزپلنگ ایرانی، عکس پروفایل خود را تغییر می‌دهند و ناله می‌کنند، بی آنکه متوجه شده باشند انقراض یک سبک یادگیری را نبینند و نگرانش نشوند.

ممکن است در نگاه اول بر اساس شناختی که از من دارید، درباره‌ی هر یک از این موارد، پاسخم را حدس بزنید.

اما فکر می‌کنم در این نوشته و چند نوشته‌ی آتی، خواهید دید که نگاه من، در این زمینه نه چندان مدرن و نوگرایانه محسوب می‌شود و نه آنچنان محافظه‌کار.

به اندازه‌ی فهم خودم و هم‌نشینی و هم‌کلامی که با کتابها و نویسندگان داشته‌ام، کوشیده‌ام پاسخی برای این سوال‌ها،‌ صرفاً برای خودم پیدا کنم و آنها را اینجا می‌نویسم تا شاید برای خواننده هم انگیزه‌ای شود تا پاسخ مناسب خودش را بیابد و به کار گیرد.

قدم اول: فعلاً هر کتابی را کتاب بدانیم

فرض من بر این است که دوستان عزیزم که این نوشته را می‌خوانند، از مرحله‌ی “مهم نیست چه بخوانی، فقط کتاب بخوان” عبور کرده‌اند.

آنها وارد جهان کتاب شده‌اند” برخی تازه‌وارد و برخی قدیمی.

اگر بحثی هست در مورد الگوی گردشگری و کاوش جهان کتابهاست.

همان‌طور که کشورهای مختلفی در اطراف ما وجود دارند و منظومه‌های متفاوتی در کهکشان ما هستند و نقطه‌های دورافتاده‌ی کشف‌نشده و ستاره‌ها و کهکشان‌های شکل‌نگرفته‌ای هم در جهان وجود دارند، می‌توانیم برای جهان کتابها هم چنین فضایی را در نظر بگیریم و با چنین استعاره‌ای جلو برویم.

برای شروع دلم می‌خواهد هر نوع محتوای صحافی شده‌ای را کتاب بمانم تا در آینده به تدریج، جهان هر کدام را بشناسیم و کشف کنیم. فعلاً برای من کتاب کنکور با کتاب فلسفه تفاوتی ندارد و بین شوپنهاور و قلم‌چی و نیز بین دو عنوانِ مراحل تکامل آگاهی انسان و چگونه در سه روز ثروتمند شویم تفاوتی قائل نمی‌شوم.

اینها همه شهرها و کشورها و منظومه‌ها و کهکشان‌های جهان کتابند. هر یک، ساکنان خود و اکوسیستم خود را دارند و به هر حال کتاب محسوب می‌شوند.

این را از این جهت می‌گویم که وقتی در مورد مطالعه‌ی دیجیتال یا در مورد سنجش میزان مطالعه  یا کتاب و کنابخوانی حرف می‌زنیم، اگر حواس‌مان نباشد ممکن است حکم‌هایی صادر کنیم که در بخش‌هایی از جهان کتاب صادق باشند و در بخشی دیگر، معنا نداشته باشند.

من در بخش‌های بعدی این سلسله نوشته می‌کوشم به اندازه‌ای که می‌فهمم و حس می‌کنم، در مورد کتاب خواندن و کتاب خریدن و کتاب نوشتن و انتخاب کتاب و جایگزین‌های کتابخوانی و استفاده از ابزارهای دیجیتال برای خواندن، بنویسم.

برای چندمین بار هم بر شخصی بودن دیدگاه‌هایی که مطرح کرده‌ام و خواهم کرد تاکید می‌کنم.

آموزش مدیریت کسب و کار (MBA) دوره های توسعه فردی ۶۰ نکته در مذاکره (صوتی) برندسازی شخصی (صوتی) تفکر سیستمی (صوتی) آشنایی با پیتر دراکر (صوتی) مدیریت توجه (صوتی) حرفه ای گری (صوتی) هدف گذاری (صوتی) راهنمای کتابخوانی (صوتی) آداب معاشرت (صوتی) کتاب «از کتاب» محمدرضا شعبانعلی کتاب های روانشناسی کتاب های مدیریت